Faaliyet Durumunun Analizinde Kullanılan Oranlar

İşletmenin faaliyet durumunun analizinde işletme faaliyetlerinde kullanılan varlıkların etkili bir biçimde kullanılıp kullanılmadığı ölçülmektedir. Varlıkların kullanılmaları sırasındaki etkinlik derecesini gösteren bu oranlara, çalışma oranları, verimlilik oranları veya devir oranları denilmektedir78_.

Bu grupta yer alan oranları şöyle sıralayabiliriz:

76 _{Akgüç, Finansal Yönetim, s. 32.}

77 _{Akdoğan-Tenker, Tekdüzen Muhasebe Sisteminde Mali Tablolar ve Oran Analizi, s. 418.} 78 _{Akdoğan-Tenker, Tekdüzen Muhasebe Sisteminde Mali Tablolar ve Oran Analizi, s. 424.}

1. Stok Devir Hızı Oranı 2. Alacakların Devir Hızı Oranı

3. Alacakların Ortalama Tahsilat Süresi 4. Hazır Değerler (Nakit) Devir Hızı Oranı 5. Etkinlik Oranı

6. Dönen Varlıklar Devir Hızı Oranı 7. Aktif Devir Hızı Oranı

8. Borç Devir Hızı Oranı

9. Özkaynaklar Devir Hızı Oranı 1. Stok Devir Hızı Oranı

Stok devir hızı oranları, ortalama bir hesapla, stok kalemlerinin ne kadar bir süre içerisinde üretim faaliyetinde tükendiğini veya satış hasılatı unsuru haline dönüştüğünü ölçmeye yarayan oranlardır. Ayrıca stok devir hızı oranları, stokların belirli bir dönem içinde kaç defa yenilendiğini gösterir79.

Söz konusu oran stokların türüne ve işletmenin faaliyet alanına göre çeşitli şekillerde hesaplanmaktadır. Genel olarak;

veya

şeklinde hesaplanır.

Burada, Ortalama Stoklar=Dönem Başı Stoku+Dönem Sonu Stoku / 2 formülünden kolaylıkla bulunabilir.

Ticaret işletmelerinde ise Oran=Satılan Ticari Malların Maliyeti / Ortalama Ticari Mal Stoku biçiminde hesaplanır.

2. Alacakların Devir Hızı Oranı

Alacakların devir hızı oranı, belirli bir dönemdeki kredili satışlar tutarının, hesap dönemi sonundaki ticari alacaklar tutarına veya ortalama ticari alacaklar miktarına bölünmesi ile elde edilir. Bu oran alacakların tahsil ve tedavül yeteneğini gösteren önemli

bir orandır. Ticari alacakların kalitesi ve likiditesi hakkında bir yargıya ulaşmak istenildiğinde başvurulan bir orandır.

Kredili satışlar tutarının bilinmemesi durumunda formülde, kredili satışlar yerine net satışlar yazılarak da hesaplama yapılabilir.

Alacak devir hızının yüksekliği işletme için olumlu değerlendirilir ve işletmenin etkin bir tahsilat politikasına sahip olduğunu belirtir80.

Alacak devir hızının düşüklüğü ise firmanın bazı alacaklarının vadesinde tahsil edilemediğinin bunların şüpheli olacak hale gelmesi olasılığının yüksek olduğunun bir göstergesidir. Ayrıca alacak devir hızının düşük veya yavaş olması, firmanın finansman ihtiyacını arttırdığı gibi, yüksek bir cari ve likidite oranı ile çalışması gereğini de doğurur81_.

3. Alacakların Ortalama Tahsil Süresi

Bir firmanın alacaklarının ortalama tahsil süresini çeşitli şekillerde hesaplamak mümkündür:

veya

şeklinde hesaplanır.

Bu oran, işletme fonlarının ne kadar müddetle kredili satışlara bağlandığını bulmaya yarar. Başka bir deyişle, senetli ve senetsiz ticari alacakların ne kadar sürede paraya çevrilebileceğini gün olarak gösterir82.

Alacakların ortalama tahsil süresi, endüstri kollarına göre değişiklik göstermekle birlikte 30 gün olarak kabul edilmektedir.

4. Hazır Değer (Nakit) Devir Hızı Oranı

Oran, net satışların hazır değerler toplamına bölünmesiyle elde edilir.

80 _{Büker, a.g.e., s. 252.}

81 _{Akgüç, Kredi Taleplerinin Değerlendirilmesi, s. 128.} 82 _{Bektöre, a.g.e., s. 252.}

Formülün sonucu, bir işletmenin yılda hazır değerlerinin kaç katı satış yaptığını ortaya koyar. Bu, günlük işlemler için işletmede bulundurulması gerekli para miktarının tespitinde büyük yardımı olan bir orandır. Diğer hususların aynı kalması şartıyla, yüksek bir devir sürati nakit kalanlarının da verimli olarak kullanıldığını ve eldeki nakit miktarının daima atıl kalmayacak tutarda tutulduğuna işaret eder83.

5. Etkinlik Oranı

Alacakların Ortalama Tahsil Süresi+Stok Tutma Süresi şeklinde hesaplanan etkinlik oranı, alacak devir hızı ile stok devir hızından türetilmektedir. Bu oran, bir firmada hammaddenin nakde dönüşmesine kadar geçen süreyi göstermektedir. Genelde bu süre ne kadar kısalırsa o kadar iyi ve olumludur84.

6. Dönen Varlıklar Devir Hızı Oranı

Oran, net satışların dönen varlıklar ortalamasına oranlanmasıyla bulunur.

Formülün sonucu, dönen varlıkların kendisinin kaç katı satış yarattığını ifade eder. Bu oranın büyük olması, dönen varlıkların verimliliğinin de yüksek olduğunu gösterir. Oran düşük ise, işletmenin cari oranı da düşük demektir. Çünkü bu durum işletmenin kısa vadeli yabancı kaynaklarının da çok yüksek olduğuna bir işaret sayılabilir85_.

7. Aktif Devir Hızı Oranı

Net satışların aktif toplamına bölünmesiyle hesaplanan oran, işletme faaliyetlerini bir bütün olarak ölçmeye yarar.

Oran, aktif toplamının kaç katı satış yaratılabildiğini gösterir. Sonucun 2 ile 4 arası olması sanayi işletmeleri için genel kabul görmüştür. Ticaret işletmeleri için ise bunun

83 _{Bektöre, a.g.e., s. 257.}

84 _{Akgüç, Kredi Taleplerinin Değerlendirilmesi, s. 134.} 85 _{Bektöre, a.g.e., s. 256.}

üstünde bir oran beklenir. Bu oranın işletme standartlarına göre düşük olması işletme kapasitesinin de o yıl itibariyle düşük olduğunu gösterir86_.

Ayrıca, firmada aktif devir hızının yavaş olması veya yavaşlama eğilimi göstermesi analiste, firmada tam olarak kullanılmayan veya atıl kalan iktisadi varlıklar bulunduğu konusunda da ipucu verebilir87.

8. Borç Devir Hızı Oranı

Borç devir hızı ile kastedilen firmanın ticari borçlarının devir hızıdır.

veya

şeklinde hesaplanır.

Doğru ve tutarlı olanı kredili alımların ticari borç tutarına bölünmesidir.

Borç devir hızı oranı, kredi alımlarından doğan ticari borçların, bir yıl içinde kaç kez ödendiğini ortaya koymaktadır. Özellikle söz konusu oran, kredi verenler veya kredili satış yapanlar açısından önemlidir88.

Analizde firmanın ticari borçlarını ortalama ödeme süresi ise şu şekilde hesaplanır;

veya

9. Özkaynaklar Devir Hızı Oranı

Oran, net satışların özkaynaklara bölünmesiyle hesaplanır.

86 _{Bektöre, a.g.e., s. 258.}

87 _{Akgüç, Kredi Taleplerinin Değerlendirilmesi, s. 136.} 88 _{Akgüç, Finansal Yönetim, s. 58.}

Söz konusu oran, bir firmanın özkaynaklarını ne ölçüde verimli kullandığını ifade eden bir göstergedir. Bu oranın paydasında yer alan özkaynaklar, firmanın yılsonundaki özkaynakları olabileceği gibi, incelenen yıla ait ortalama rakam da olabilir89.

Oranın yüksek olması, işletme özkaynaklarının çok ekonomik ve verimli bir biçimde kullanıldığını belirtir. Ancak oranın normalin çok üstünde olması, işletmenin özkaynaklarının yetersiz olduğunu ve işletmenin geniş ölçüde yabancı kaynaklardan yararlandığını gösterir. Oranın düşük olması ise, özkaynakların iş hacmine göre fazla olduğunu belirtir90.