Fıkralara Göre Sosyo-Kültürel Yapı

Hiçbir edebî ürün, içinde oluştuğu toplumdan ayrı düşünülemez. Toplumun duygu ve düşünce dünyası, dönemin siyasal ve ekonomik durumu, halkın yaşayış şekli, kısacası dönemin zihniyeti, bütün edebî ürünlerde kendini hissettirir. Bu açıdan her edebî ürün, topluma ayna tutan birer vesika olarak düşünülmelidir. Mizahî özelliklere sahip olan fıkralar da bu yönüyle incelendiğinde sadece güldürmek, hoşça vakit geçirmek için anlatılan bir tür olmaktan çıkar ve toplumun yaşam tarzını, duygu ve düşünce dünyasını yansıtan eşsiz sanat eserleri olarak edebiyat sahnesindeki yerini alır (Kalaycı, 2016: 31).

Fıkralar, sözlü kültür hazinemizin en değerli örneklerindendir. Güldürme ve düşündürme özelliklerinin yanı sıra fıkralar, içinde doğup geliştiği milletin toplumsal ve kültürel hayatından izler taşır. Yani fıkralar sadece güldürü özelliği taşıyan edebî ürünler değil aynı zamanda kültür taşıyıcısı ve geçmişe ışık tutan vesikalardır. Bu yönüyle Nasreddin Hoca fıkraları da sosyo-kültürel açıdan zengin bir kaynak durumundadır. Hoca’nın fıkralarına bakılarak o dönemin toplumsal hayatı, değer yargıları, kültürel yapısı, gelenekleri gibi birçok konuda çıkarım yapılabilir. Biz de çalışmamızın bu bölümünde Hikâyât-ı Hoca Nasreddîn adlı eserde geçen fıkralardan hareketle dönemin sosyo-kültürel yapısını aydınlatmaya çalışacağız.

Fıkralar, içinde barındırdıkları çeşitli olaylarla, o günün sosyal hayatını yansıtan bir ayna rolü üstlenmektedir. Ancak fıkralar, tematik anlamda içlerinde yer verilmeyen olaylar ile de günümüze mesajlar verirler (Şanlı, 2009: 270). Ali Yakıcı bu konuda: “Nasreddin Hoca fıkralarında halk biliminin önemli konularından olan gelenek ve göreneklerden inançlarına, eğlencesine, ticaretine, ekonomisine, baytarlığına, meteorolojisine, halk hekimliğine, bayramlarına, merasimlerine, uğurlamalarına, hamam geleneğine hatta türkü söylemesine kadar birçoğunu bulmak ve görmek mümkündür.” (Yakıcı, 1997: 53) demektedir.

Fıkralar içinde geliştiği toplumun ve dönemin sosyal yapısı hakkında önemli ipuçları verir. Nasreddin Hoca fıkralarına bakıldığında sosyal yapıyla ilgili olarak ilk etapta ilgi çeken durum dönemin yöneticilerinin eleştirilmesidir. Özellikle kadılar Nasreddin Hoca fıkralarında sıkça eleştirilir. Fıkralardaki kadı tipi göz önüne alındığında rüşvet yiyen, adam kayıran, adaletsiz hükümler veren, gayrimeşru işlere

bulaşan kişiler oldukları görülür. Buradan hareketle dönemin adalet anlayışı hakkında bilgi sahibi olunabilir.

Nasreddin Hoca fıkralarında sürekli eleştirilen tiplerden biri de Timur’dur. Hoca’yla aynı dönemde yaşamamasına rağmen Timur, Nasreddin Hoca fıkralarında sıkça karşımıza çıkmaktadır. Fıkralarda Timur’un adaletsiz, zalim, her yeri yakıp yıkan ve kendini beğenmiş biri olduğu görülür. Buna mukabil Hoca, her fırsatta Timur’u yerin dibine geçirir, onu alt eder.

Nasreddin Hoca fıkralarında sıkça eleştirilen tiplerden biri de beylerdir. Fıkralarda beylerin ismi geçmez, kim oldukları belli değildir; ancak dönemin önde gelen adamlarından oldukları bilinir. Fıkralarda beyler; halka zulmeden, adaletsiz davranan kişiler olarak betimlenir.

Nasreddin Hoca fıkralarında sosyal yapıya ilişkin karşımıza çıkan önemli sorunlardan biri de hırsızlıktır. Bu konunun birçok fıkrada işlenmiş olmasından hareketle dönemin kanayan yaralarından biri olduğu kabul edilebilir. Zaten yukarıda da değinildiği üzere kadıların adaletsiz hükümleri bu tür suçların işlenmesine âdeta davetiye çıkarmaktadır. Eserde hırsızlık olayı, dokuz fıkrada karşımıza çıkmaktadır. Bu fıkraların bazılarında Hoca, hırsızlık yaparken gösterilir; ancak tabii ki bunlara itibar etmiyor, bu fıkraların Hoca’ya bağlandığını düşünüyoruz.

Nasreddin Hoca fıkralarında karşımıza çıkan önemli bir sosyal mevzu da halkın cahilliği ve ahmaklığıdır. Bu fıkralarda halkın eğitim seviyesinin düşüklüğü vurgulanmıştır. Bazı fıkralarda da Hoca, kendini ahmak bir tip olarak gösterip eğitimin yetersizliğini eleştirmiştir. Fıkralarda halkın sürekli en basit mevzularda bile Hoca’ya danıştığı görülür. Bunlardan bazıları Hoca’yla alay etme maksadı taşısa da büyük kısmının halkın cehaletinden kaynaklandığı görülmektedir. Halkın bu basit ve mesnetsiz soruları karşısında Hoca da onları alaya alacak şekilde cevaplar verir.

Dönemin sosyal yapısıyla ilgili karşımıza çıkan bir diğer sorun da fakirliktir. Fıkralarda Hoca’nın ve halkın maddi bakımdan oldukça zor durumda oldukları görülür. Hatta bir fıkrada yiyeceği tükendiği için Hoca’nın oğluyla birlikte kapı kapı dolaşıp zahire topladığı görülür. Fıkralarda Hoca’nın yanı sıra halk da fakirlik içerisindedir. Buna mukabil devlet yöneticileri, kadılar, beyler zevk ve safa içerisinde yaşamaktadırlar. Fıkralarda hayvanlar da bu sosyal yapıya uygun düşecek nitelikte kullanılmıştır. Nasreddin Hoca ve halk hep eşek kullanır, idari tabakadakiler ise at

kullanır. Çünkü eşek, fakirliği; at, zenginliği simgeler. Bu şekilde fıkralarda, gelir dağılımındaki adaletsizlikten ve yoksulluktan yakınılmıştır.

Yukarıda belirtilen fakirlik olgusunun bir yansıması da misafirlik konulu fıkralarda karşımıza çıkar. İncelediğimiz eserde, misafirlik konusu dokuz fıkrada işlenmiştir. Normalde Türk halkının misafirperverliğini bilemeyen yoktur; ancak fıkralarda misafirlerin pek de sevilmediği, kaşık düşmanı olarak karşımıza çıktığı görülür. Bunun sebebi halkın içinde bulunduğu yoksulluktur. Yine Nasreddin Hoca’nın mutfağının fakir olmasına rağmen gönlünün zengin olduğu görülür. Örneğin; bir fıkrada evinde yiyecek bir şey olmamasına rağmen yolda karşılaştığı kişileri evine davet eder ve onlara yedirecek bir şey bulamayınca önlerine bir sahan dolusu su koyar. Halkın yaşamış olduğu maddi yoksunluk bu şekilde fıkralara yansımış ve misafir kavramı olumsuz bir nitelik kazanmıştır.

Nasreddin Hoca fıkralarında halkın temel geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olduğu görülür. Bu ekonomik faaliyetler birçok fıkraya konu oluştur. Hoca’nın dağa odun kesmeye gittiği, çift sürdüğü birçok fıkrada görülür. Fıkralarda tarım ve hayvancılıkla ilgili palan, yular, kayış, semer, eyer, çift gibi kelimeler kullanılmıştır. Fıkralarda çiftçiliğin yanı sıra görülen diğer meslek erbapları şunlardır: helvacı, hamamcı, hoca, kadı, tellal, hekim, çulha, müezzin, ruhban, avcı. Nasreddin Hoca fıkrası dışındaki diğer fıkralarda da şu meslek erbapları göze çarpar: hekim, yeniçeri ağası, iç ağası, kadı, şair, hamamcı, tellak, imam, hamal, aşçı, çoban, dikici.

Nasreddin Hoca fıkralarında din olgusu da önemli bir yer tutmaktadır. Nasreddin Hoca’nın aynı zamanda bir din bilgini olduğu düşünüldüğünde bu durum gayet normaldir. Fıkralarda halkın din konusunda da cahil olduğu ve kuru bir sofuluk gösterdiği görülür. Nasreddin Hoca ise halkın bu kuru sofuluğuna karşı bazı inanışları hafife alıyor gibi görünerek bu içi boş dinciliği eleştirir. Halkın özellikle ölüm karşısındaki korkusu ve ahiretle ilgili duyduğu merak Nasreddin Hoca fıkralarında sıkça eleştirilmiş, ölüm ve ahiret olguları hafife alınmıştır. İncelediğimiz eserde on beş fıkranın din kavramıyla ilgili olduğu görülmektedir. Bu fıkralarda Hoca; özellikle Allah katında herkesin ayrı bir yerinin olduğunu, öte dünyada herkesin kendi yaptıklarından sorumlu olacağını, kimsenin yaşayış ve inancına karışılamayacağını vurgulamıştır. Fıkralarda din olgusuyla ilgili olarak karşımıza

çıkan tiplerden biri de suhte (softa) lerdir. Suhte, din eğitimi alan medrese talebesi anlamına gelir. Fıkralarda suhteler; para düşkünü, menfaatçi, dini kullanan kişiler olarak görülür. Nitekim suhteler, tarihte de istihdam edilmedikleri için isyanlar çıkarıp Osmanlı’nın başına türlü belalar açmışlardır. Din olgusunun içinde işlenebilecek bir diğer konu da Yahudilere bakış açısıdır. Yahudi, yazmada iki fıkrada karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan birinde Hoca’nın samimiyetini sınamaya kalkar, diğer fıkrada ise şeytanın üstadı olarak gösterilir; ancak bu fıkranın kahramanı Nasreddin Hoca değildir. Bir fıkrada da Hristiyan din adamları olan rahipler karşımıza çıkar. Bu fıkrada rahiplerin soru sormaları ve cevap alınamazsa kendi dinlerine davet etmeleri söz konusudur. Bu bir bakıma bugünkü misyonerlik faaliyetlerini hatırlatmaktadır. Fıkrada rahiplerin sordukları sorulara, Nasreddin Hoca içinden çıkamayacakları cevaplar verir ve rahipler dinlerini değiştirerek Müslüman olurlar.

Türk veya Türkmen adı, incelediğimiz eserde dört fıkrada karşımıza çıkmaktadır. Bu fıkralardan üç tanesi Nasreddin Hoca fıkrasıdır. Bu fıkralardan birisi meşhur “Tavşanın Suyunun Suyu” fıkrasıdır. Bu fıkrada tavşanı getiren kişi Türk olarak isimlendirilir. Fıkralarda Türk/Türkmen; çiftçilikle uğraşan, dağlı, kaba, cahil, medeniyetsiz kişiler olarak betimlenmektedir.

Fıkralardan hareketle dönemin sosyal yapısına değindikten sonra şimdi de kültürel hayatı işlemeye çalışalım. Fıkralarda göze çarpan kültürel unsurlardan birisi hamama gitme geleneğidir. Eserde yedi fıkrada mekân hamamdır. Bu fıkralardan beşi Nasreddin Hoca fıkrasıdır. Özellikle Timur’un Hoca’yı sık sık hamama davet ettiği görülür. Eskiden evlerde banyo imkânının sınırlı olduğu düşünülecek olursa hamama gitme geleneğinin zaruri bir durum ve ne kadar canlı bir gelenek olduğu anlaşılacaktır.

Fıkralarda görülen kültürel unsurlardan biri de ziyafet verme geleneğidir. İncelediğimiz eserde iki fıkrada karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan birisi hepimizin bildiği “Ye Kürküm Ye” fıkrasıdır. Bu fıkrada ziyafete Hoca da çağrılır; ancak elbisesi eski olduğu için kendisine itibar edilmez. Ziyafet ertesi gün de devam eder. Hoca, bu kez üzerine yeni elbiseler giyerek gider ve ziyafet sahibinden büyük itibar görür. Bu fıkrada insanın kişiliğine değil, dış görünüşüne ehemmiyet verildiği vurgulanarak dönemin değer yargıları eleştirilmiştir. Diğer fıkrada ise Sultan

Alâeddin’in büyük bir ziyafet tertipleyip memleketinde ne kadar âlim varsa hepsini davet ettiği görülür. Buradan hareketle Sultan Alâeddin’in ilim ehline itibar ettiği ve kerem gösterdiği ifade edilebilir.

İncelediğimiz eserde evlenme kültürü iki fıkrada karşımıza çıkmaktadır. “Vilayetin Böylesi” adlı fıkrada Nasreddin Hoca gezmeye gittiği bir vilayette kalabalık bir kadın topluluğuyla karşılaşır. Kadınların toplanma sebebinin aralarındaki bir kızı evlendirmek olduğunu öğrenince kızı evlendirme şekillerini ağır bir dille eleştirir. Nasreddin Hoca fıkrası olmayan “Keşkek Tarifi” adlı fıkrada ise gelinlere koç götürme âdeti görülmektedir.

İncelediğimiz eserde karşımıza çıkan kültürel unsurlardan biri de oyundur. “Satranç Talimi” adlı fıkrada satranç oyunundan söz edilir ve Hoca’nın bu oyunu oynamayacağına dair yemin ettiği görülür. “Öküzün Gençliği” adlı fıkrada da geleneksel oyunlarımızdan cirit, söz konusu edilir. “Ganimet Malı” adlı fıkrada da mecazi olarak atlı oyunundan bahsedilir.

Hikâyât-ı Hoca Nasreddîn adlı eserde, iki fıkrada da çalgı aletlerinden söz edildiği görülür. “Hangi Sazı Seversin?” adlı fıkrada, Hoca’ya hoşlandığı çalgı aletleri sorulur. Hoca da sahan, tencere takırtısını severim, şeklinde cevap verir. Bu cevaptan, Hoca’nın çalgı-çengiyi pek sevmediği ve faydasız bulduğu sonucu çıkarılabilir. “Alan Bir Telden Alır” adlı fıkrada da bey, Hoca’dan illaki tambura çalmasını ister. Hoca da tamburanın bir teline dokunup geri yere bırakır. Yine bu fıkrada da Hoca’nın çalgıdan hoşlanmadığı açıkça görülmektedir.

İncelediğimiz eserdeki fıkraların birinde de yas motifi karşımıza çıkmaktadır. “Yas Tutuyorlar” adlı fıkrada, Nasreddin Hoca’nın anneleri ölen civcivlerin boyunlarına siyah bez parçaları geçirdiği görülür. Zaten Türk kültüründe siyah, matemin rengidir. Karalar giymek, karalar bağlamak, ak çıkarıp karalar kuşanmak deyimleri hep bu bağlamda ortaya çıkan sözlerdir.

Konuyla ilgili olarak değinmek istediğimiz son konu da halk hekimliğidir. İncelediğimiz eserde halk hekimliği, altı fıkrada karşımıza çıkmaktadır. Bu fıkralardan beş tanesi Nasreddin Hoca fıkrasıdır. “Çıkar Gitsin” adlı fıkrada gözü ağrıdığı için Hoca’ya müracaat eden kişiye, Hoca’nın cevabı: Benim de dişim ağrıyordu çıkarınca kurtuldum, sen de çıkar gitsin, olmuştur. “Yağın Tortusu” adlı fıkrada, kendisine oyun oynayan arkadaşına Nasreddin Hoca, diş ağrısından

kurtulması için necasetten hap yapar. “Hoca’nın Akıbeti” adlı fıkrada Nasreddin Hoca’nın karnını doyurabilmek için hekim rolüne büründüğü görülür. Yine “İki Ayağı Çukurda” adlı fıkrada da Nasreddin Hoca’nın insanları kandırarak ölüleri diriltme yeteneğine sahip olduğunu iddia ettiği görülür. “Sen de Nişadır Sür” adlı fıkrada yürümeyen eşeğe ilaç olarak nişadır sürülmesi anlatılır. Eserde yer aldığı hâlde Nasreddin Hoca fıkrası olmayan “Sahte Hekim” adlı fıkrada da halk hekimliği söz konusu edilir. Bütün bu fıkralardan hareketle halk hekimliği konusuna değinecek olursak Nasreddin Hoca’nın aslında bu hekimlere güvenmediği ve eleştiri konusu yaptığı görülür.