EVALUATION OF SHOPPING CENTERS AS TOURISM DESTINATIONSIN CASE OF İZMIR CITY

Ahenk KARCI DEMİRKOL ahnkkarci@gmail.com Asiye Asil YURTSEV

asilyurtsev@gmail.com

Dr. Öğr. Üyesi Ayşe KALAYCI ÖNAÇ

İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü

ayse.kalayci.onac@ikc.edu.tr Prof. Dr. Tanay BİRİŞÇİ

Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü

tanaybyil@gmail.com

Doç. Dr. Emine MALKOÇ TRUE

Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü

eminemalkoc@hotmail.com ÖZET

Alışveriş, insanlığın yerleşik hayata geçmelerinden itibaren süregelen bir ihtiyaç olarak yaşamlarımızın bir parçası haline gelmiştir. Günümüzde küreselleşmenin etkisi ile birçok ürünü aynı yerde bulabilme, ulaşım kolaylığı, mekanların insanların konforu düşünülerek tasarlanmaları gibi sebeplerden dolayı alışveriş merkezleri özellikle kentlilerin yoğun bir biçimde kullandıkları mekanlar halini almışlardır. Tüm dünya turizm destinasyonlarında gidilen yörelerin tarihi ve doğal güzelliklerinin gezilmesinin yanında alışveriş de önemli bir turizm aktivitesi olarak dikkat çekmektedir. Artan talepler doğrultusunda bu mekanlar sadece alışveriş ile sınırlı kalmayarak sosyal ve kültürel etkinliklerin de yapıldığı insanların buluşma merkezleri olarak tasarlanmaya ve kullanılmaya başlanmışlardır. Her ne kadar doğal ve kültürel mirasın korunması noktasında insanlığı daha fazla tüketmeye yönlendiren mekanlar olarak eleştirilerin hedefinde olsalar da, alışveriş merkezleri küreselleşmeyle nedeniyle özellikle turizm potansiyeli yüksek kentlerin hem ekonomik açıdan hem de mekânsal kullanım açısından vazgeçilemez gerçekliklerinden biri olmuşlardır. Buradan yola çıkarak; bu çalışmada gerek tarihi gerekse doğal değerleri ile ülkemizin önemli turizm merkezlerinden biri olan İzmir ilinde bulunan Forum Bornova, Point Bornova, Agora, Selway, Optimum, Mavibahçe alışveriş merkezleri ele alınarak her birinin kent turizmine katkıda bulunabilecek nitelikleri değerlendirilmiştir. Çalışmanın yöntemi 3 aşamadan oluşmaktadır. İlk aşama veri toplama aşaması olup, bu aşamada AVM’lerin tarihi, Türkiye de gelişim süreçleri ve çalışmaya örnek olarak seçilen AVM’lerle ilgili literatür taraması yapılmıştır. İkinci aşama olan analiz aşamasında konu ile ilgili daha önce yapılmış çalışmalardan faydalanarak bir gözlem formu oluşturulmuş, örnek alanlar hakkında genel özellikler ve turistik nitelikler başlıkları altında değerlendirmeler yapılmıştır. Son aşamada bu değerlendirmeler sonucunda elde edilen veriler ışığında seçilen örnek alanların kent turizmine katkıları sorgulanmış, kullanıcı potansiyeli oldukça yüksek olan bu alışveriş merkezlerinin kent turizmine olumlu yönde katkı sağlamaları açısından mekânsal tasarım ve erişilebilirliklerinin optimize edilmesi için öneriler geliştirilmiştir.

IWACT

2018 INTERNATIONAL WEST ASIA CONGRESS OF TOURISM RESEARCH

27 SEPT – 30 SEPT 2018 VAN- TURKEY

info@iwact.org http://iwact.org/ toiyo@yyu.edu.tr

THE CONGRESS BOOK OF FULL TEXTS-IWACT 2018-ISBN-978-605-2292-64-8 GENİŞLETİLMİŞ BASKI 34

ABSTRACT

Shopping has become a part of our lives as a continuing need since the sedentism of humankind. Today, shopping centers have become places that are intensively used by urban dwellers due to reasons such as the opportunity of finding many different products and services at the same place which is an effect of globalization, the easiness of the access to these places, and the design of these places that were designed completely based on comfort of people. In addition to visiting the historical and natural beauties of the destinations that are visited all over the world, shopping is also an important tourism activity. In the direction of increasing demands, these spaces have not only been limited to shopping, but have also been designed and used as meeting places for people to conduct their social and cultural activities. Although they are at the target of many criticisms at the point of conservation of natural and cultural heritage for being places that motivate people, shopping centers have become one of the indispensable realities of cities with high tourism potential due to the characteristics of our time especially in terms of both economic and spatial use. Starting from this point of view; the contribution of Forum Bornova, Point Bornova, Agora, Selway, Optimum and Mavi Bahçe shopping centers in İzmir province, which is one of the important tourism centers of our country, to city tourism has been evaluated. The method of this study is conducted in 3 steps. The first stage was the stage of data collection and the literature about history of shopping centers and their development process in Turkey and information about the shopping centers that are the cases of this study were reviewed. At the second step, an observation chart was formed with the help of former studies and the general characteristics touristic qualification of the case areas were evaluated. With the data obtained by these evaluations, the contribution of the case areas to city tourism was questioned and suggestions were developed to optimize the spatial design and accessibility of these shopping centers, which have a high user potential, in order to make positive contributions to city tourism. Keywords: Urban Tourism, Shopping Centers, Accessibility

1. GİRİŞ

Alışveriş mal veya hizmetin karşılığında bir bedel ödenerek satın alınması olarak tanımlanmaktadır. Alışveriş merkezleri ise, Uluslararası Alışveriş Konseyi (ICSC)’nin tanımına göre; tek yapı ya da yapılar grubundan oluşmuş, içerisinde farklı perakende çeşitlerinin hepsini ya da birkaçını barındıran açık veya kapalı bağımsız çarşılardır (Erçetin Barlas, 2010: 19).

Satışla ilgili en eski buluntulara paranın icadından önce Mısır’da rastlanmıştır. İnsanlık geliştikçe ihtiyaçları da temel ihtiyaçların dışına çıkmış bu da el endüstrisiyle sanat yapan sınıfı meydana getirmiştir. Sanatçılar ürünlerini tapınakların önünde bulunan açık mekanlarda takas yöntemiyle satmaya başlamıştır. Bu satışlar gelişerek pazar kavramını yaklaşık M.Ö. 1500 yıllarında oluşturmuştur (Yıldırım, 2010: 8).

İnsanlığın gelişmesiyle ve paranın icadından sonra satış yapmak ihtiyaçların karşılanmasından farklılaşmaya başlamış üretim ve satış sektörünün temelleri atılmıştır. Mısır’daki pazarlar gelişerek Yunanlar da agora, Romalarılar da forum adını almış, insanların sosyal faaliyetlerinin sürdürüldüğü, toplu törenlerin yapıldığı meydanların etrafında kurulan dükkanlarda satış yapılmasına izin verilmiştir. Ortaçağ’da doğuda bedesten batıda pasaj adını

IWACT

2018 INTERNATIONAL WEST ASIA CONGRESS OF TOURISM RESEARCH

27 SEPT – 30 SEPT 2018 VAN- TURKEY

info@iwact.org http://iwact.org/ toiyo@yyu.edu.tr

THE CONGRESS BOOK OF FULL TEXTS-IWACT 2018-ISBN-978-605-2292-64-8 GENİŞLETİLMİŞ BASKI 35

alarak gelişimine devam etmiş artık şehirlerin etrafında yayıldığı ana merkezler haline gelmiştir (Uzun, 2008: 18-25).

Küreselleşmeyle beraber artan ihtiyaçların doğrultusunda ‟alışveriş merkezi” ilk olarak 1950’ler de Amerika Birleşik Devletlerin’de Victor Gruen tarafından ortaya çıkarılmıştır. Gruen’in temel amacı sadece alışveriş mekânı oluşturmak yerine insanların trafik, konut alanları, sıkıcı çalışma ortamlarından uzaklaştırarak kentlerde toplumsal birlik sağlayabilecek, insanların sosyalleşebileceği mekanlar yaratmaktır. Gruen’nin bu düşünce ile tasarladığı ilk alışveriş merkezi Detroit’ te yer alan Northland Alışveriş Merkezi’dir (Sezer, Arslan ve Çahantimur, 2014: 82).

Türkiye’de ilk olarak 1988 yılında devlet ortaklığı ile Ataköy’de Huston’daki ‟The Galeria‟ alışveriş merkezi örnek alınarak Galeria kurulmuştur. Galeria İstanbul’un yanı sıra bütün ülkede büyük ilgi çekmiştir. 1988 yılından beri günümüzde Türkiye’de alışveriş merkezlerinin sayısı gün geçtikte artış göstermektedir. Özellikle Anadolu’da insanlar alışveriş dışında alışveriş merkezleri sosyal buluşma ve rekreasyon merkezi haline gelmiştir. Türkiye’de 1998 yılında 1 alışveriş merkezi ve 42.794 m² olan kiralanabilir toplam alan, 1990 yılında 4, 70.019 m², 1995 yılında 13, 250.366 m², 2000 yılında 45, 1.213.460 m², 2005 yılında 99, 2.244.326 m² ve 2009 yılında ise 233, 5.659.674 m²’ye ulaşmıştır (Çizelge 1. ve Çizelge 2.).

Çizelge 1. Yıllara Göre AVM Sayısı Kaynak: Erçetin Barlas, 2010: 29-33

Çizelge 2. Yıllara Göre Kiralanabilir Alan Kaynak: Erçetin Barlas, 2010: 29-33

0 50 100 150 200 250 1988 1990 1995 2000 2005 2009 AVM Sayısı 0 1000000 2000000 3000000 4000000 5000000 6000000 1988 1990 1995 2000 2005 2009

IWACT

2018 INTERNATIONAL WEST ASIA CONGRESS OF TOURISM RESEARCH

27 SEPT – 30 SEPT 2018 VAN- TURKEY

info@iwact.org http://iwact.org/ toiyo@yyu.edu.tr

THE CONGRESS BOOK OF FULL TEXTS-IWACT 2018-ISBN-978-605-2292-64-8 GENİŞLETİLMİŞ BASKI 36

AVM’ler başlangıçta düzensiz şehirlerin yetersiz çarşı ortamından kaçış olarak ortaya çıkmış olsalar da 1950’li yıllardan sonra tüm dünyada yaygınlaşmaya başlamış ve alışverişin modernleşmiş dünyadaki yeni mekanları olarak yatırımcılarına yüksek kazançlar sağlamışlardır. Günümüzde pek çok gereksinimin tek bir merkezden karşılanmasına olanak tanıyan özellikleri ile kullanıcılara zaman kazandıran AVM’ler, kentlerin en yoğun kullanıcı potansiyeline sahip mekanları arasındadır. Kullanıcıların gereksinimlerine yönelik ürün çeşitliliğinin yanı sıra çeşitli sosyal ve kültürel aktivitelerin de gerçekleştirilebildiği AVM’ler kentlerde kullanıcıların boş zamanlarında en çok tercih ettikleri alanlardan biri haline gelmiştir (Erçetin Barlas, 2010: 56).

Günümüz kentleri küreselleşme ve tüketim çağı etkisi atında bir dönüşüm süreci geçirmekte, sahip oldukları değerlerle kent halkı dışında turistlere de hizmet vermektedirler. Bu bağlamda özellikle İzmir gibi doğal ve tarihi birçok varlığı ile ön plana çıkan kentler için turizm faaliyetleri, önemli bir ekonomik kaynak olmasının yanı sıra kentlerin markalaşması sürecinde de önemli bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır (Birişçi ve ark., 2017: 2).

Kentsel turizm ve turist davranışları konusunda yapılan birçok çalışma alışverişin turistler arasında en yaygın ve önemsenen davranışlardan olduğunu, hatta bazen turizm seyahatinin temel sebebinin alışveriş olduğunu vurgulamaktadır. Turistlerin bu eğiliminin her zaman günlük gereksinimlerini giderme amaçlı olmadığı, gezdikleri mekanları hatırlatacak objeler ya da mekanların kültürel yapısını deneyimleyerek anlamalarını sağlayacak, böylelikle sosyal bağ kurabilmelerine yarayacak mal ve hizmetlerin satın alınması da turistlerin gösterdiği yaygın davranış tiplerindendir (Jin&Moscardo&Murphy, 2017: 1).

Turist alışveriş ortamlarının çeşitliliği yaygın bir şekilde kabul görmüştür. Turizm endüstrisinin sürekli genişlemesi ve çeşitlendirilmesiyle, tüm dünyada yeni alışveriş ortamları gelişmeye devam etmekte; bazı araştırmacılar turist alışverişini bir ülke, bir bölge veya bir kent perspektifi üzerinden analiz ederken, diğerleri tarihi miras alanları, alışveriş merkezleri ve hatta hediyelik eşya mağazaları gibi belirli yerlere odaklanarak analiz etmektedirler (Jin vd., 2017: 4).

Küreselleşmenin etkisiyle kimlik değerlerini yitirmeye başlayan kentlerin en belirgin özelliklerinden biri “yersizleşmiş”, yani Dünya’nın herhangi bir yerine ve kültürüne ait olmayan, hemen her yerde aynısı ya da benzeri görülebilecek mekânlardır. AVM’ler kentlerde en yaygın olarak bulunan “yersizleşmiş” mekanlar olsalar da, turistlerin en çok ilgi gösterdikleri alanlar arasında yer almaktadırlar (Shim& Santos, 2014: 1-4). Bu nedenle, birçok kentte turizm girişimleri politikası ve tanıtım kampanyalarının temeli olarak turist alışverişi benimsenmiştir (Rabbiosi, 2015: 2).

Buradan yola çıkarak, bu çalışmada; Türkiye’nin sayılı turizm kentlerinden olan İzmir’in kent merkezinde yer alan, en yoğun kullanıcı potansiyeline sahip AVM’ler ele alınarak, kent turizmine katkı sağlayabilecek özellikleri açısından değerlendirilmişlerdir. Ayrıca, AVM’lerin kent kimliği ve belleğine etkileri ile ilgili yaygın olumsuz görüşler de dikkate alınarak; kullanım sıklıkları ve kullanıcı potansiyelleri ile modern kentlerin göz ardı edilemez gerçekliği haline gelen bu mekânların, kültürel değerlere negatif etkisini en az düzeye indirerek kentsel turizme katkı sağlamaları yönünde öneriler geliştirilmiştir.

IWACT

2018 INTERNATIONAL WEST ASIA CONGRESS OF TOURISM RESEARCH

27 SEPT – 30 SEPT 2018 VAN- TURKEY

info@iwact.org http://iwact.org/ toiyo@yyu.edu.tr

THE CONGRESS BOOK OF FULL TEXTS-IWACT 2018-ISBN-978-605-2292-64-8 GENİŞLETİLMİŞ BASKI 37

2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal

İzmir ilinde bulunan Forum Bornova Alışveriş Merkezi, Agora Alışveriş Merkezi, Selway Alışveriş Merkezi, Optimum Alışveriş Merkezi, Mavi Bahçe Alışveriş Merkezi, Point Bornova Alışveriş Merkezi çalışmanın ana materyallerini oluşturmaktadır.

11 Ekim 2006 yılında açılışı yapılan Forum Bornova Alışveriş Merkezi İzmir İlinin Kuzey Doğusunda yer alan ilk açık hava alışveriş merkezi olarak tasarlanmıştır. Forum Bornova Alışveriş Merkezinin Batısında çevre yolu, Güneyinde yerleşim alanları, Doğusunda ve Kuzeyinde Ege Üniversitesi Kampüs Alanı bulunmaktadır (Url 1).

14 Kasım 2015 tarihinde açılan Mavi Bahçe Alışveriş Merkezi, İzmir ilinin Karşıyaka ilçesinde Mavişehir Caher Dudaev Bulvarında konumlanmıştır, alışveriş merkezini etrafında siteleşmiş şekilde bulunan yerleşim alanları çevrelemiştir (Url 2).

14 Mart 2003 tarihinde açılan, 10 Eylül 2008 tarihinde büyümeye giden Agora Alışveriş Merkezi İzmir Çeşme otoyolu ve Mithatpaşa caddesi arasında kalmaktadır, kuzeyinde İzmir Çeşme otoyolu güneyinde Mithatpaşa Caddesi ve yerleşim alanı, batısında Palmiye Alışveriş Merkezi ve doğusunda Media Market uzmanlaşmış teknoloji perakende mağazası bulunmaktadır (Url 3).

27 Kasım 2015 tarihinde açılısı yapılan Point Bornova Alışveriş Merkezi, Bornova Altındağ’da İzmir çevre yolu otogar bağlantısı yolunun üzerinde, doğusunda İzmir Otogarı ve sanayi bölgeleri, batı, kuzey ve güneyinde yerleşim alanları arasında yer almaktadır (Url 4-5).

9 Mart 2012 tarihinde açılan, 31 Mart 2017 tarihinde büyümeye giden, Optimum Alışveriş merkezi İzmir İlinin Gaziemir İlçesinde Akçay Caddesinin üzerinde bulunmaktadır. Doğu tarafında sık olmayan yerleşim birimleri, batı, kuzey, güneyinde ise sanayi bölgeleri bulunmaktadır (Url 6).

İzmir’in ilk outleti olan Selway outlet 2006 yılında İzmir çevre yolunun Balçova çıkışında bulunan, İlk açıldığında otobanın İzmir yönüne konumlanmıştır. AVM büyümeye giderek otobanın karşılıklı iki kenarında bulunmaktadır (Url 7).

2.2. Yöntem

Çalışma başlıca 3 aşamada yürütülmüştür (Şekil 1.). Veri toplama aşamasında alışveriş merkezlerinin tarihi, sınıflandırılması, Türkiye’de ki gelişimi ve çalışmaya konu edilen alışveriş merkezlerinin her birinin genel özellikleri ile ilgili literatür taraması yapılmıştır. Analiz aşamasında AVM’lerin genel ve mekânsal özellikleri yanı sıra kent turizmine katkılarının sorgulanması amacıyla bu alanların turizm potansiyeline yönelik kriterler belirlenmiş, söz konusu kriterlerin belirlenmesinde Chenchen &Oh & Zhang & Choi (2013)’ün çalışmalarından; nitel değerlendirmelerin gerçekleştirildiği gözlem formunun oluşturulmasında Özeren vd. (2011)’nin çalışmalarından faydalanılmıştır. Oluşturulan gözlem formlarında her bir örnek alan için ayrı ayrı olarak, çalışma alanları hakkında Genel Bilgiler ve Turistik Nitelikler yerinde gözlem aracılığı ile değerlendirilmiştir. Turistik nitelikler başlığı

IWACT

2018 INTERNATIONAL WEST ASIA CONGRESS OF TOURISM RESEARCH

27 SEPT – 30 SEPT 2018 VAN- TURKEY

info@iwact.org http://iwact.org/ toiyo@yyu.edu.tr

THE CONGRESS BOOK OF FULL TEXTS-IWACT 2018-ISBN-978-605-2292-64-8 GENİŞLETİLMİŞ BASKI 38

altında alanların turistlerin ilgisini çekebileceği düşünülen yeme-içme kullanımları, alışveriş olanakları (yerel ve küresel ürün ve hizmetlere erişim olanakları), kimlik sembolleri (bulunduğu kentin yapısal ya da kültürel kimlik özelliklerine dair semboller; yöresel mimari doku, yerel bitki türleri vb.), aktivite çeşitliliği değerlendirmeye alınmıştır.

Şekil 1. Yöntem Akış Şeması 3. BULGULAR

Çalışma kapsamında, İzmir ilinde bulunan Forum Bornova, Mavi Bahçe Alışveriş Merkezi, Agora, Point Bornova, Optimum ve Selway alışveriş merkezlerinin mekânsal özellikleri, taşıt ve yaya erişebilirliği ile bünyesinde barındırdığı fonksiyonlar incelenip değerlendirilmiştir. Çalışmaya konu edilen AVM’ler İzmir kent merkezinde en yoğun kullanıcı potansiyeline sahip alanlardan olup, alanlara ilişkin veri toplama aşamasında temin edilmiş, daha sonra bu alanların kent turizmine katkı sağlama yönünde ele alınması gereken kriterleri belirlenerek bir gözlem formu oluşturulmuştur. Oluşturulan gözlem formu üzerinde değerlendirmeler yerinde gözleme dayalı ve nitel olarak gerçekleştirilmiş, belirlenen kriterler bazında her bir AVM ’ye “çok iyi” ve “çok kötü” arasında değerler verilmiştir.