Etkinlik Kuramı’nın Temelleri

Etkinlik Kuramı’nın felsefik temelinde üç önemli görüş yatmaktadır: (1) insanlığın aktif ve yapıcı rolünün yanı sıra fikirlerin tarihsel gelişimine vurgu yapan Hegel ve Kant’ın klasik Alman felsefesi, (2) bu felsefeye daha çağdaş ve teorik bir temel oluşturan Marx ve Engels’in diyalektik materyalizm görüşleri, (3) bu iki görüşü temel alan, kuramın geliştirilmesi ve evrimleşmesini sağlayan Vygotski, Leont’ev ve Luria’nın kültürel-tarihsel psikolojik yaklaşımları (Jonassen ve Murphy, 1999).

Vygotski, Leont’ev ve Luria’ya göre insan bilinci, beyin ve bilişsel faaliyetler (karar verme, sınıflandırma, hatırlama...) tarafından değil, günlük yaşamda yapılan faaliyetlerle oluşmaktadır. Birey, günlük hayatında tek başına hareket etmez. Bir takım araç-gereçler ve dil gibi sistemlerle karşılıklı etkileşime girerek, sosyal-tarihi bir doku içinde yaşar ve bulunduğu sosyal doku içinde öğrenir. Öğretici sadece öğrenmeye aracılık eder (Kuutti, 1995). Bireyin faaliyetleri, sadece kendi faaliyetlerinin ürünü değil, sosyal bağlantılıdır. Dolayısıyla insan, çevresini ve iletişim araç-gereçlerini değiştirdiğinde, toplumda da birçok değişmeler olur. Teknolojinin insanda ve çevrede yaptığı değişiklikler bu duruma örnek verilebilir (Rochelle, 1998). Sonuç olarak, kuramın gelişimi ve bugünkü halini almasında Vygotski ve Leont’ev in çalışmaları ön plana çıkmaktadır. Kuuti (1995) kuramı felsefi ve türdeş alanlarla ilgili bir çerçeve metin olarak değerlendirmektedir. Birey ve sosyal çevresi arasındaki etkileşimleri temel alan Etkinlik Kuramı eğitimden felsefeye, insan-bilgisayar etkileşiminden zihin çalışmalarına kadar pek çok alanda uygulanan bir yaklaşımdır.

Etkinlik Kuramı’nın gelişiminde üç nesilden bahsedilmektedir (Engeström, 2001). Bunlardan ilki, Vygotsky’nin “arabuluculuk” kavramı üzerine geliştirilen “Birinci Nesil

Etkinlik Kuramı”dır. Birinci nesil kuram insan etkinliğini, özne tarafından bir nesneye

yönelik olarak yapılan ve nesne tarafından yönlendirilen bir eylem olarak ifade eder. Bununla birlikte özne, bilişsel ve maddesel işlevi yerine getirmek adına nesne ile doğrudan bağ kurmak yerine arabuluculuk yapan araçları kullanır (Barab, Evans ve Baek, 2004). Etkinliğin gerçekleşmesinde arabuluculuk yapan araçların ise, bilgisayar gibi materyal

46

araçların yanında, kültür ve dil gibi zihinsel araçlar olduğu belirtilmektedir (Koçak-Usluel ve Demiraslan, 2005). Vygotsky’e göre insan etkinliğinin temel formülasyonunu ifade eden model Şekil 2.4’te sunulmuştur.

Şekil 2.4 Vygotsky’nin insan etkinliği modeli (Barab, Evans ve Baek, 2004, s.201)

Birinci Nesil Etkinlik Kuramı’nın ilk çalışmalarında sadece bireysel eylemlerden bahsedildiği, diğer kişiler ve sosyal ilişkiler tarafından yapılan arabuluculuğa yer verilmediği ifade edilmektedir. Bu nedenle Leont’ev, etkinliğin üç seviyeli (etkinlik- eylem-işlem) hiyerarşik modelini geliştirerek “İkinci Nesil Etkinlik Kuramı”nı oluşturmuştur (Engeström, 2001). Loevt’ev (1981) etkinlik türlerinin sınıflandırmasını ortaya koyarak, insan etkinliğinin üç aşamada gerçekleştiğini ileri sürmüştür. Bunlardan ilki olan “etkinlik” seviyesi biyolojik ihtiyaç ya da sosyal istekler gibi etkenlerle güdülenir. İkinci evre olan “eylem” evresi amaca yönelik davranış şeklindeki güdüyü somutlaştırır ve son olarak “işlem” evresi mevcut sosyal maddesel duruma geliştirilen tepkiyi ifade eder (Barab, Evans ve Baek, 2004). Leont’ev’in insan etkinliği modeli Tablo 2.2’de özetlenmiştir (Demiraslan, 2005, s.31).

47 Tablo 2.2 Etkinliğin Hiyerarşik Yapısı

Seviye (Level)

Neye Yönelimli? (Oriented Towards)

Kim Tarafından Yönlendiriliyor? (Carried Out By)

Etkinlik (Activity) Nesne / Güdü (Object/Motive) Topluluk (Community)

Eylem (Action) Amaç (Goal) Birey ya da Grup

(Individual or Group)

İşlem (Operation) Koşullar (Conditions) Rutinleşmiş İnsan ya da Makine (Routinized Human or Machine)

Tablo 2.2’deki yapıya göre, insan etkinliği dinamik bir sistemdir, nesne ve ihtiyaçlar tarafından güdülenir. Etkinlikler, bilinçli amaçlar tarafından yönlendirilen motor ve zihinsel eylemler yoluyla oluşurken, eylemler de öznenin bulunduğu ortamdaki koşullara bağlı olarak gerçekleştirilir (Yamagata-Lynch, 2010). Örneğin, güdüleyen nesnenin “Etkinlik Kuramı”nı öğretmek olduğu bir etkinlikte; bununla ilgili bir makale yazmak eylem, bu makaleyi bilgisayarda yazmak işlem olarak nitelendirilir (Jonassen ve Murphy, 1999).

Son olarak Engeström (1987), Vygotsky’nin ve Leont’ev’in ortaya koymuş oldukları kuramın modellerini geliştirerek “Üçüncü Nesil Etkinlik Kuramı”nı oluşturmuştur. Engeström (1987) diğer modellere eklenen üç temel unsurun altını çizmiştir (Engeström, 1999). Bunlardan ilki araçlar ve yapay unsurlar, ikincisi toplum ve onun kuralları, üçüncüsü ise bu sosyal çevrede üstlenilen görev türüdür (Güngör, 2013). “Toplum”, “kurallar” ve “iş bölümü” gerek insan etkinlikleri gerekse daha geniş sosyokültürel yapılar için gerekli çerçeveyi oluşturmaktadır.

Birinci Nesil Etkinlik Kuramı’ndan Üçüncü Nesil Etkinlik Kuramı’na kadar gelinen aşamaların sonucunda, herhangi bir etkinlik sisteminde aşağıda tanımları verilen öğelerin yer aldığı görülmektedir (Engeström, 1999; Jonassen ve Murphy, 1999; Engeström, 2001; Engeström, 2005).

Özne (Subject): Etkinliğin analizinde bakış açısı alınan kişi ya da gruptur.

Nesne (Object): Öznenin etkinliğe katılmasına neden olan ya da etkinliği harekete geçiren

durum, problem alanıdır. Bir gereksinimi veya duyguyu ifade eder. Bir etkinliği diğerinden ayıran onun nesnesidir ve bir etkinliğin nesnesi onun gerçek güdüsüdür.

48

Araçlar (Tools): Etkinliğin sonuçlarına ulaşmada arabuluculuk yapan somut ve soyut

araçlardır. Somut araçlar çevredeki farklı kaynak ve materyallerden oluşmaktadır. Soyut araçlar ise somut araçların kullanım biçimleri ve seçiliş nedenlerini açıklayıcı araçlardır.

Kurallar (Rules): Etkinlikteki eylem ve etkileşimleri düzenleyen formal ve informal

kurallardır. Toplumsal standartları, normları, politikaları, stratejileri, etik konuları içerdiği gibi, bireysel değer ve inançları da içerirler.

Topluluk (Community): Etkinlik sırasında bireyin üyesi olduğu sosyal gruptur. Birden

fazla kişi ya da alt gruptan oluşur ve özne ile aynı etkinlikte yer alır.

İş Bölümü (Division of Labor): Etkinlikte yer alan topluluk üyeleri arasında yetki, statü

ve görevlerin düzenleniş biçimidir.

Çıktı (Outcome): Etkinliğin fiziksel ya da zihinsel ürünleridir.

Şekil 2.5’te Enström’un etkinlik sisteminin yapısı sunulmuştur.

Şekil 2.5 Bir etkinlik sisteminin yapısı (Engeström, 1987, s.78)

Etkinlik Kuramı’nın temel öğelerine bakıldığında; en temel ögelerden birinin etkinliğin kaynağı olan ve etkinliğin diğer öğelerini de harekete geçiren “nesne” olduğu söylenmektedir. Etkinlikte ulaşılmak istenen “amaç” olarak da ifade edilebilir (Engeström,

49

2005). Diğer öğe ise, nesneyi gerçekleştirmek için eyleme geçen “özne” dir. Bu iki temel öğe etrafında sosyal dokuyu meydana getiren ve öznenin nesneyi gerçekleştirmede mutlak etkileşim içinde bulunduğu “araçlar”, “kurallar”, “toplum” ve “iş bölümü” bulunmaktadır (Engeström, 2001).

Etkinlik Kuramı’na göre bir etkinlik sistemi incelenirken genellikle “toplum” ve “özne” nin aynı bireyleri barındırması nedeniyle, bu iki öğe arasında ayrım yapma sorunu yaşanabilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, “özne” nin “nesne” ye yönelen ve onu gerçekleştirecek olan, aynı zamanda etkinliği yönlendiren bireyler olduğudur (Karakuş, 2013). Örneğin kendi sınıfının bilim yarışmasında başarılı olması için hazırladığı bir etkinlikte özne, öğretmen ve öğrencilerdir. Çünkü hem öğretmen hem de öğrenciler aynı nesneye yönelik çalışmaktadırlar. Ancak aynı zamanda bu sınıf, etkinliğin toplumu durumundadır, çünkü her bir öğrenci ve öğretmen o sınıfı oluşturan sosyal gruptur. Bunun yanında tüm okul, yönetim, veliler ve bilim yarışmasını organize eden kişiler bu etkinlik sistemine bağlı sosyal dokuyu oluşturmaktadır. Öte yandan, sınıfta etkin bir öğretim sağlamak için belirli bir strateji üretmeye çalışan öğretmen o etkinliğin öznesi konumundadır. Bu durumda öğrenciler, etkinlik sisteminin toplum öğesi içinde yer almaktadır (Karakuş, 2013).

Etkinlik sisteminin diğer öğelerine bakıldığında; “araçlar”, öznenin nesneye yönelmesi sırasında etkileşim içinde olduğu tüm soyut ve somut araçları tanımlamaktadır. Öğretmen merkezli bir sınıfta herhangi bir öğrenme etkinliği düşünüldüğünde öğretmen, kullanılan materyaller ve konunun kendisi birer araç olarak düşünülebilir. Yine özne, “kurallar” sayesinde belirli bir “topluma” ait olmaktadır. Hem kurallar hem de toplum, öznenin nesneyi gerçekleştirmesi sırasında etkileşim içinde olmak durumundadır. Kurallar hem toplumda süregelen kuralları hem de geliştirilmiş kuralları kapsamaktadır. Kuralların sözel olarak koyulmuş olması gerekmez, etkinlik sistemi incelenirken arka planda işleyen kurallar da ortaya koyulabilir. “İş bölümü” ise, toplumdaki farklı rolleri ve sorumlulukları kapsamaktadır. Burada bir kişi aynı anda farklı rollere sahip olabilir ve sahip olduğu farklı rollerde farklı tepki ve sonuçlar gösterebilir (Engeström, 2005). Etkinlik sisteminin sonucu olarak ortaya çıkan tüm ürünler ise, “çıktı” olarak adlandırılır. Çıktılar soyut ya da somut ürünler olabilir (Mwanza ve Engeström, 2005).

Etkinlik sistemine ait tüm bu öğeler kendi içlerinde dinamik olan yapılardır. Zamanla iç dinamikler değişebilir ve tüm bu değişimler hem nesneye ulaşmadaki süreçleri hem de

50

çıktıları etkiler. Karakuş (2013) bu etkilerin nitel analizlerde ele alınan en önemli unsur olduğunu vurgulamaktadır.