Bu çalışmada, fen bilimleri öğretmenlerinin sahip oldukları Teknolojik Pedagojik Alan Bilgilerinin, Etkinlik Kuramı çerçevesinde, içinde bulundukları sosyo-kültürel bağlamla ele alınarak değerlendirilmesi amacıyla nitel araştırma desenlerinden durum çalışması (örnek olay incelemesi) kullanılmıştır. TPAB ile ilgili literatür incelendiğinde araştırmacıların hemen hemen hepsinin, nitel veya nitel odaklı araştırma desenlerini tercih ettiği görülmüştür (Aydın ve Boz, 2012).
3.1.1 Nitel Araştırma
Araştırmacılar bazen bilgi ve gerçekliğin doğası hakkındaki kabulleri yüzünden farkında olmasalar da, her araştırma üst düzey bir paradigmayla biçimlendirilmiştir (Glesne, 2013). Buna göre; “Pozitivist paradigma” bizim dışımızda bağımsız sosyal bir dünyanın varlığını ve bu dünyaya ait özelliklerin ancak nesnel yöntemlerle ölçülebileceğini, gerçekliğin dışsal ve nesnel olduğunu öngörürken; “yorumlayıcı paradigma” sosyal olay veya olguların yaşandıkları şekilde incelenme ve açıklanma yaklaşımını benimsemektedir (Altunışık, Coşkun, Bayraktaroğlu ve Yıldırım, 2004).
Yorumlayıcı paradigma çerçevesinde temellendirilen “nitel araştırma” ile ilgili literatürde birçok tanım olduğu görülmektedir. Bu durum, nitel araştırmanın farklı disiplinlerde
62
(psikoloji, sosyoloji, eğitim vb.) etkin olarak kullanılmasından kaynaklanmaktadır (Ekiz, 2009).
Puntch (2005) nitel araştırmayı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırma olarak tanımlamışlardır (Akkaya, 2009). Denzin ve Lincoln (1998) ise, araştırmacılar tarafından konu veya konuların doğal ortamında derinlemesine incelenmesi ve fenomenanın (olgunun), araştırılan insanların yükledikleri anlamlar açısından anlamlaştırılması ve yorumlanması şeklinde tanımlamışlardır (Ekiz, 2009). Nitel araştırmalarda araştırılan kişilerin davranışları, davranışların geçtiği durumlar içerisinde incelenip, anlaşılmaya çalışılmaktadır (Glesne, 2013).
Nitel araştırmalarda amaç, araştırılan konu ile ilgili okuyucuya betimsel ve gerçekçi bir resim sunmaktır. Toplanan verilerin ayrıntılı ve derinlemesine olması ve araştırmaya konu olan bireylerin görüş ve deneyimlerinin mümkün olduğu ölçüde doğrudan sunulması önemlidir. Bu sebeple, algıların ve olayların gerçekçi ve bütüncül bir şekilde ortaya konulması için gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanılarak nitel bir sürecin izlenmesini gerektirir (Yıldırım ve Şimşek, 2011).
Bu çalışmada, Etkinlik Kuramı çerçevesinde devlet okullarında görev yapmakta olan fen bilimleri öğretmenlerinin sahip oldukları Teknolojik Pedagojik Alan Bilgilerinin içinde bulundukları bağlam/ortamla ele alınarak derinlemesine incelenmesi hedeflenmektedir. Bu sebeple çalışma yorumlayıcı paradigmayı benimseyen nitel bir çalışmadır.
Sosyal bilimlerde sıklıkla kullanılan olası yorumlamacı yaklaşımlara; “etnografya”, “yaşam tarihi”, “temellendirilmiş kuram”, “durum çalışması” ve “eylem araştırması” örnek verilmektedir (Glesne, 2013). Bu beş yaklaşım için, birbirlerinden farklı olmalarının yanı sıra her birinin aynı yöntemleri (derinlemesine görüşme, katılımcı gözlem, belge toplama) kullandığı ifade edilmektedir (Glesne, 2013). Bu araştırmada da belirlenen amaç için, uygun olan yaklaşımın durum çalışması olduğuna karar verilmiştir.
3.1.2 Durum (Örnek Olay) Çalışması
Yin (1984)’ e göre durum çalışması; güncel bir olguyu kendi gerçek yaşam çerçevesi içinde çalışan, olgu ve içinde bulunduğu içerik arasındaki sınırların kesin hatlarla belirgin olmadığı ve birden fazla veri kaynağının mevcut olduğu durumlarda kullanılan bir
63
araştırma yöntemidir (Yıldırım ve Şimşek, 2011). Merriam’e (1998) göre durum çalışması yöntemi, “tek bir ünitenin ya da bir birey, bir program ya da bir grup olarak sınırlandırılmış bir sistemin yoğun tanımlamaları ve analizlerini” elde etmek için en iyi araçtır (Ekiz, 2009). Kısaca, diğer araştırma türlerinden ayrılan yönlerinden yola çıkarak, durum çalışmasının ‘nasıl’ ve ‘niçin’ sorularını temel alan, araştırmacının kontrol edemediği bir olgu ya da olayı derinliğine incelemesine olanak veren bir araştırma yöntemi olduğunu söylemek mümkündür (Yıldırım ve Şimşek, 2011).
Durum (örnek olay) çalışmasında amacın, ilgilenilen her örnek olay için ayrıntılı, sistematik ve derinlemesine bilgi toplayarak verilerin analizini gerçekleştirmek olduğu belirtilmektedir. Bunula beraber, genel tasarım biçiminin huniye benzetilebileceği, daha geniş ve keşfetmeye dayalı bir başlangıçtan, verileri doğrudan toplama ve analize doğru gidişin söz konusu olduğu vurgulanmaktadır (Patton, 2002).
Nitel araştırmalarda durum çalışması, bir olayın yoğun bir şekilde çalışılmasıdır. Bu sebeple, özel durumun incelenmesi için bütüncül (holistik) bir bakış açısı gereklidir. Yani, belirli bir duruma yönelik etmenlerin (ortam, bireyler, süreçler, vb.) ilişkili oldukları durumu ne şekilde etkiledikleri ve bu durumdan nasıl etkilendikleri bütüncül olarak görülmeye çalışılır (Yıldırım ve Şimşek, 2011). Bu sebeple, durum çalışması katılımcı gözlemleri, derinlemesine görüşmeler ile doküman toplama ile elde edilen ve analiz edilen verilerin derinlemesine ve bağlamsal olarak incelenmesini içermektedir. Birden fazla durumun düzenli bir biçimde karşılaştırılması örüntülerin aranmasına neden olsa da, yazım aşaması genelde tematikten ziyade, betimsel ve bütüncüldür (Glesne, 2013).
Diğer araştırma türlerinden ayrılan yönlerinden yola çıkarak, durum çalışmasının ‘nasıl’ ve ‘niçin’ sorularını temel alan, araştırmacının kontrol edemediği bir olgu ya da olayı derinliğine incelemesine olanak veren bir araştırma yöntemi olduğunu söylemek mümkündür (Yıldırım ve Şimşek, 2011).
Bazı görüşlere göre durum çalışması bir araştırma stratejisi olarak görülse de Stake (2000), durum çalışmasının yöntemsel bir seçim olmadığını, ancak durumun içerisinde neyin çalışılacağının bir seçimi olduğunu belirtmiştir (Glesne, 2013). Bu durumda durum çalışmasının farklı desenlerinden bahsetmek gerekmektedir.
Yin (1984) durum çalışması desenlerini; “(i) bütüncül tek durum deseni, (ii) iç içe geçmiş tek durum deseni, (iii) bütüncül çoklu durum deseni ve (iv) iç içe geçmiş çoklu durum
64
deseni” şeklinde sınıflandırmıştır (Yıldırım ve Şimşek, 2011). Bu araştırmada, iç içe geçmiş çoklu durum deseni kullanılmıştır. Bu desende, tek başına bütüncül olarak algılanabilecek birden fazla durum bulunmaktadır. Ancak ele alınan veya araştırmaya dâhil edilen her bir durum, kendi içinde çeşitli alt birimlere ayrılarak çalışılmaktadır. Karşılaştırmayı olanaklı kılabilmek için araştırmacı, veri toplarken ve veriyi analiz ederken olabildiği ölçüde standart veri toplama yöntemleri kullanmak zorundadır. Ancak bu yolla durumlar arasında bir karşılaştırma yapmak mümkün olmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2011).
Durum çalışması sürecinde izlenebilecek adımlar şu şekilde ifade edilmektedir:
İşlenmemiş ham verilerin toplanması: Üzerinde çalışılan ilgili kişi ya da program ile
ilgili tüm verilerin toplanması
Durum çalışması kaydının oluşturulması: Ham verinin daha erişilebilir ve yönetilebilir
olması için düzenlenmesi, sınıflanması ve düzeltilmesi
Durum çalışması raporunun yazılması: Raporların başkalarının yararlanabileceği
şekilde öz, içerikten ödün vermeyecek tarzda ve bağlamla bütüncül bir portre sunacak biçimde yazılması (Patton, 2002; Yıldırım ve Şimşek, 2011).
Durum çalışması desenlerinden iç içe geçmiş çoklu durum deseninin kullanıldığı bu örnek olay çalışmasında incelenen “durum” fen bilimleri öğretmenlerinin TPAB’ları olup, TPAB her bir analiz birimi (öğretmenler) için alt birimlere ayrılarak araştırılmış, aynı zamanda ilişkili oldukları durumu ne şekilde etkiledikleri ve bu durumdan nasıl etkilendikleri bütüncül olarak görülmeye çalışılmıştır. Araştırmanın problemleri durum çalışması doğrultusunda “nasıl” ve “ne” soru zarfları kullanılarak oluşturulmuştur. Araştırma verileri, problemler dikkate alınarak gözlem, görüşme ve doküman incelemesi yöntemler i birlikte kullanılarak toplanmıştır. Araştırmanın veri setinin farklı veri kaynakları ile zenginleştirilerek, durum çalışmaları ile ulaşılacak sonuçların daha geniş bir bakış açısıyla yorumlanması sağlanmıştır.