154 Keqiang’ın Moskova ziyareti sırasında iki ülke arasında, enerji, makine/teçhizat, finans ve bilgi teknolojileri alanında 15 milyar dolar değerinde 27 anlaşma imzalanmıştır. Ayrıca 2011 yılında iki ülke ticaret hacmi 79 milyar doları aşmıştır.398
İki ülkenin ekonomik/ticari ilişkileri özellikle Sovyetler’in son dönemlerinden itibaren önemli ölçüde bir ivme kazanmıştır. Ticari ilişkilerin geldiği nokta önemlidir ama yeterli değildir. Böyle iki büyük üstelik de sınırdaş devletin ekonomik/ticari ilişkilerinin çok daha fazla gelişmesi gerekmektedir. Zira bu hem Rusya hem de Çin’in çıkarınadır. Böylelikle ekonomik/ticari olarak birbirine kenetlenmiş iki ülkenin herhangi bir konuda muhtemel bir anlaşmazlığa düşmeleri durumunda bunun çatışmaya dönüşme ihtimali zayıflayacaktır. Dolayısıyla bölgesel ve uluslararası sistemin güvenliği açısından Rusya-Çin ekonomik/ticari ilişkileri kilit rol oynamaktadır.
155 büyük rezervleri yine Rusya’nın elindedir. 2000-2300 trilyon metreküp civarındaki bu rezervler dünya toplamının yaklaşık üçte birini oluşturmaktadır.399 Çin ise, sürekli büyüyen ekonomisinin de etkisiyle 1993’te petrol ihraç eden ülke konumundan ithal eden ülke konumuna gelmiş, 2004’te ABD ve Japonya’nın ardından üçüncü petrol ithalatçısı ülke olmuştur. 2000’den 2005’e ise, Çin’in enerji tüketimi % 60 artmıştır.
Bu oran, neredeyse dünya enerji tüketimi artışının yarısı kadardır. Kullandığı petrolün yaklaşık yarısını ithal eden Çin’in kendi tedarik ettiği ile ihtiyacı arasındaki fark giderek artmaktadır. Çin Hükümeti, 2020’de 600 milyon ton ham petrole ihtiyacı olacağını, doğal gaz tüketiminin de üç kat artarak yıllık 3,6 trilyon fit küp olacağını tahmin etmektedir.400 Çin petrol ihtiyacının çok büyük bir bölümünü Malakka boğazını kullanarak Orta Doğu ve Afrika’dan sağlamaktadır. Bu zaman zaman yoldaki petrolün düşmanca hareketlere ve terör saldırılarına maruz kalması sonucunu getirmektedir. 2000’lerde Çin’in petrol diplomasisi Rusya ve Orta Asya’ya yönelmiştir. Tüm petrol ithalatının 1995’te % 0,2’sini, 2003’te % 5,8’ini Rusya’dan sağlamaya başlamıştır.401 Ama yine de bu çok yüksek bir oran değildir.
1999’da Rus petrol şirketi Yukos 1,5 milyon ton petrolü demiryoluyla Çin’e taşımıştır. Temmuz 2001’de Rusya ve Çin, yine Irkutsk yakınlarındaki Angarsk’tan Çin’in kuzeydoğusundaki Daqing’e 2400 km’lik petrol boru hattının fizibilite çalışması için 1,7 milyar dolarlık anlaşma yapmışlar, hattın 2005’e kadar inşa edilmesi ve yılda 147 milyon varil petrolün Çin’e taşınması öngörülmüştür. Aslında Rusya’nın da sıcak baktığı Doğu Sibirya-Moğolistan-Pekin hattı daha kısa olmasına
399 M. Çelikpala, “Rus Enerji Stratejisi”, Stratejik Analiz, Cilt 8, No 94, 2008, s. 56-57.
400 Zhao, S.,“China’s Global Search for Energy Security: Cooperation and Competition in Asia-Pacific”, Journal of Contemporary China, Vol. 17, No 55, 2008, s. 209.; Ayrıca Çin’in 2020’ye kadar tahmini ekonomik büyümesi ve enerji ihtiyacı için bkz: J. Y. S. Cheng, “A Chinese View of China’s Energy Security”, Journal Contemporary China, op. cit., s. 304-308.
401 H. H. Lai, “China’s Oil Diplomacy: Is it a Global Security Threat?”, Third World Quarterly, Vol. 28, No 3, 2007, s. 526.
156 rağmen, Çin güvenlik gerekçesiyle Moğolistan’ı hatta dahil etmek istememiştir.402 Neticede hattın yapımı gerçekleşmemiştir. Bunda, Angarsk-Daqing hattının gerçekleştirilmesi için ısrarcı olan petrol şirketi Yukos’un önemli ölçüde hisselerine el konulup sahibi Hodorkovski’nin tutuklanması, Çin’e rakip olarak aynı petrole Japonya’nın da hem de 7 milyar dolarlık finansman paketi teklif ederek talip olması, Çin’in Rusya’ya, Rusya’nın iç piyasadaki satış fiyatı üzerinden ödeme yapmakta ısrar etmesi ve boru hattı için 10.000 Çinli çalıştırmak istemesi etkili olmuştur.403
Ayrıca hattan ilk yıl 20 milyon ton petrol gönderilmesi öngörülürken, 2002’de Çin’in Rusya’dan 1,4 milyon ton petrol ithal etmesi ve Çin’in sanayi kentlerinin Sibirya’nın petrol merkezi bölgelerinden uzak olmasının maliyeti yükseltmesi hattın yapılabilirliğine darbe vurmuştur. Kasım 2002’de Rusya Federal Güvenlik Komisyonu Putin başkanlığında Angarsk hattını görüşmüş, Pasifik kıyısında bir limanı varış noktası olarak kabul etmiştir. Japonya Başbakanı Junichiro Koizumi de Ocak 2003’te Rusya ziyaretinde, körfez bölgesinin petrolüne olan bağımlılığı azaltmak amacıyla Vladivostok yakınlarındaki Nakhodka limanına boru hattı yapılması için lobi yapmıştır. Borudaki tüm petrolü alma ve yapımına katılma niyetindeki Japonya’nın önerisi devletin boru hattı işletmelerinden Transneft tarafından desteklenmiştir. Çin ve Japonya konusunda ikilemde kalan Rusya bu konuda karar vermeyi ertelemiştir.404 Nakhodka limanına ulaşacak hat, Rusya için ABD’nin Batı kıyılarına daha rahat ulaşmak ve ekonomik etki yaratabilmek için de
402 E. Wishnick, “Russia and China: Brothers Again?”, Asian Survey, Vol. 41, No 5, 2001, s. 812.; P.
K. Lee, “China’s Quest for Oil Security: Oil (wars) in the Pipeline?”, Pacific Review, Vol. 18, No 2, 2005, s. 274.
403 B. Dokuzlar, H. Yılmaz, C. Pala, “Çin’in Orta Asya Enerji Politikası” Avrasya Dosyası, Cilt 12, Sayı 1, 2006, s. 305.; T. Woodrow, “The New Great Game”,
<http://www.jamestown.org/programs/chinabrief/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=3558&tx_ttnew s%5BbackPid%5D=193&no_cache=1> (13.10.2011).
404 Lee, op. cit., s. 274-275.
157 uygun görünmektedir.405 Rusya’yı ikna etmeye çalışan Çin Başbakanı Wen Jiabao Eylül 2004’te Moskova’yı ziyaretinde 2020’ye kadar Rus enerji ve imalat sektörüne 12 milyar dolar yatırmayı taahhüt etmiş ve Rusya’nın Dünya Ticaret Örgütü’ne davet edilmesini desteklemiştir.406
Harita 3.1. Taishet-Nakhodka, Skovorodino-Daqing Petrol Boru Hatları ve Yapımından Vazgeçilen Angarsk-Daqing Petrol Boru Hattı. Kaynak: P. K. Lee, op. cit., s. 275.
Putin, Ekim 2004’te Pekin ziyaretinden önce Çin basınına, Çin ile işbirliğine önem vermekle birlikte Uzakdoğu bölgesini kalkındırmak istediklerini, bölgede altyapı çalışmaları yaptıklarını, enerji boru hattının yönü konusunda doğal olarak öncelikle kendi çıkarlarını düşündüklerini ve hattın yönünün de bu çıkarlara bağlı olduğunu fakat ortaklarının da çıkarlarını ihmal etmediklerini söylemiştir.407
405 A. Mommen, “China’s Hunger for Oil: The Russian Connection”, Journal of Developing Societies, Vol 23, No 4, 2007, s. 451.
406 Lai, op. cit., s. 526.
407 E. Ekrem, “Çin-Rusya Stratejik Ortaklık İlişkilerinde Yeni Sayfa: Rusya Devlet Başkanı Putin’in Çin Ziyareti”, Avrasya Dosyası, Cilt 10, Sayı 4, 2004, s. 149-150.
158 Sonuç olarak, Transneft’in önerisiyle Rusya Angarsk’ın 500 km kuzeybatısındaki Taishet’ten Vladivostok yakınlarındaki Nakhodka limanına petrol boru hattı yapılmasına karar vermiştir. Sevkiyatta önceliği Çin’e verecek ve yılda 30 milyon ton ham petrol taşıyacak hat, 20 milyon tonunu Çin sınırındaki Skovorodino’dan Daqing’e gönderecek, geri kalanını da Nakhodka limanına ulaştıracaktır.408
Rusya ve Çin 17 Şubat 2009’da “krediye karşılık petrol” anlaşması imzalamışlardır. Anlaşmaya göre Rusya’nın, Çin’den 20 yıllığına 25 milyar dolarlık kredi alması, 2011-2030 yılları arasında 15 milyon ton petrol satması öngörülmüştür.
Kredi faizinin yıllık % 5-7 civarında olacağı belirtilen bu anlaşmadan Rusya’nın ne kadar karlı çıkacağı tartışmalı olsa da Çin basınında bu anlaşma için petrol ticaretinin yeni modeli değerlendirmesi yapılmıştır.409 Petrol fiyatlarının düştüğü kriz döneminde yapılan bu anlaşma iki tarafı da memnun etmiştir. Böylelikle iki ülkenin ihtiyaçları, özellikle küresel ekonomik krizin yaşandığı bir dönemde birbirleriyle yakın ekonomik ilişki kurmaları gerekliliğini net bir şekilde ortaya koymuştur. 21 Nisan 2009’da ise petrolün arıtılması ve Çin iç pazarına sürümü konusunda Rusya’nın desteğini içeren bir anlaşma imzalanmıştır.410 Eylül 2010’da Medvedev ve Jintao’nun da katıldığı törenle, Skovorodino’dan hattın Çin’deki ilk istasyonu olan
408 “Russian Taishet-Nakhodka Pipeline To Reach China First”,
<http://english.people.com.cn/200509/08/eng20050908_207413.html> (13.10.2011).; Japonya’nın Kuril adaları sorununu gündeme getirmesi ve II. Dünya Savaşı’ndan beri iki ülke arasında problem teşkil eden adaların kendisine iadesini istemesi, hattın önceliğinin Çin’e verilmesinde etkili olmuştur.
Bu konuda bkz: S. Blank, Russo-Chinese Energy Relations: Politics in Command, London, Global Market Briefings, 2006, s. 36-46.
409 Triniç, op. cit., s. 48-49.; Çin, benzer nitelikteki anlaşmaları birkaç gün arayla petrol ithal ettiği Ekvator, Brezilya, Angola, Venezüela ve Kazakistan’la da imzalamıştır. “Kitay Vıdal 6 Stranam $46 mlrd. Kreditov”, <http://www.oilandgaseurasia.ru/news/p/0../news/5288/> (13.10.2011).
410 “Sotrudniçestvo v Oblasti Neftyanoy Promışlennosti”, <http://minenergo.gov.ru/china/oil/>
(13.10.2011).
159 Amur nehri kıyısındaki Mohe’ye deneme amaçlı başlayan petrol sevkiyatı411 1 Ocak 2011’den itibaren Daqing’e de ulaşmıştır.412
Doğal gaz ilişkileri petrol ilişkilerinin gölgesinde kalmıştır. Çin’in enerji tüketiminde payının düşük olması Rusya ile doğal gaz ilişkisine de yansımıştır.
Çin’in 2008 itibariyle enerji tüketiminin sadece % 3’ü doğal gazdır. Bu oranın 2020’de % 8 olması beklenmektedir.413 Çin, 1994’te Irkutsk yakınlarındaki Kovykta bölgesinden doğal gaz hattı geliştirmek istediğini bildirmiştir. Moğolistan üzerinden Çin’in Liangyunggang limanına yapılması ve su altından Güney Kore ve Japonya’ya ulaştırılması düşünülen 3700 km’lik proje için Şubat 1999’da fizibilite çalışması için anlaşmaya varılmıştır. Fakat proje rafa kalkmıştır. Bunda Kovykta doğal gaz sahasının işletim lisansının İngiliz-Rus ortak şirketi TNK-BP’ye ait olması kuşkusuz etkili olmuştur. 2007’de Gazprom, Kovykta gazının yerel pazarlara satılmasına ve boru hattıyla ihraç edilmesine izin vermemiştir.414 Nihayetinde, enerji ihracatını tekeline almak isteyen Gazprom Mart 2011’de gaz sahasını satın almış, Ekim’de de işletim lisansını elde etmiştir.415
Kovykta’dan çıkacak gazın ihraç yönü Çin ve Asya-Pasifik bölgesidir. 24 Haziran 2009 anlaşması temelinde Çin’e doğal gaz taşıyacak ve Rusya-Çin batı sınırından geçerek Çin’in batı-doğu boru hattına bağlanacak boru hattının yapımı devam etmektedir. Fakat hattın yapımına karşı çıkanlar vardır. Zira, hat 1998’de UNESCO dünya doğa mirası listesinde yer alan Altay altın dağları içerisindeki Ukok
411 “Medvedev i Hu Tszintao Zapustili Hefteprovod ‘Skovorodino-Mohe”,
<http://www.rosbalt.ru/business/2010/09/27/775239.html> (13.10.2011).
412 “Russian PM: Russia, China Working on New Energy Transportation Routes”,
<http://english.peopledaily.com.cn/90883/7614951.html> (13.10.2011).
413 Lo, op. cit., 2008, s. 134.
414 S. Blagov, “Russia’s Irkutsk Region Seeks Sustainable Development”,
<http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=32742> (13.10.2011).
415 “Gazprom Gets License for Giant Kovykta Gas Field”,
<http://en.rian.ru/business/20111007/167461445.html> (13.10.2011).
160 yaylasından geçecektir. “Ukok’u Koruyalım” koalisyonu üyeleri ve çevre bölgelerdeki çeşitli sivil toplum kuruluşlarının imzalarıyla Devlet Başkanı Medvedev ve Gazprom Başkanı Aleksey Miller’e alternatif boru hatları üzerinde çalışılmasını talep eden bir mektup gönderilmiştir.416
Harita 3.2. Altay Gaz Boru Hattı. Hat, Kazakistan ve Moğolistan arasında kalan 55 km’lik Rusya-Çin batı sınırından geçecektir. Kaynak: “Ukok. Stroitelstvo Gazoprovoda ‘Altay’”, http://www.free-writer.ru/files/2011/08/gazovyj-potok-i-prizraki-plato-ukok8.jpg
(14.10.2011).
416 Y. Şirokov, “Gazoprovod Çerez Ukok. Otvet Poluçen, No Voprosı Ostayutsya”,
<http://ecodelo.org/node/8061> (14.10.2011).
161 Cevap, Enerji Bakanlığı’ndan yetkili V. Antoşin imzasıyla gelmiş, planlama aşamasında çeşitli alternatif yolların gözden geçirildiği ve sonuçta bu güzergahta karar kılındığı belirtilmiştir. Boru hattının inşası sırasında ekolojik sisteme zarar verilmemesi hususuna özellikle dikkat edileceği, bunun Rusya’nın uluslararası prestiji açısından da önemli olduğunu vurgulanmıştır.417
Medvedev’in 26-28 Eylül 2010 tarihleri arasında Çin’e yaptığı ziyaret sırasında Gazprom’la Çin Ulusal Petrol Şirketi yılda 70 milyar metreküp doğal gazın Çin’e ihracı hususunda anlaşmaya varmış, Rusya Başbakan Yardımcısı İgor Seçin, gaz sevkiyatının 2015’te başlayacağını söylemiştir.418 Fakat taraflar fiyat konusunda orta yolu bulamamışlar, en son Ekim 2011’de Putin, Pekin’e gerçekleştirdiği ziyaret sonrası, iki ülkenin doğal gazın satış fiyatı konusunda uzlaşmaya çok yakın olduğunu söylemiştir.419 Ama henüz uzlaşma sağlanamamıştır.
Nükleer enerji konusunda ise, Çin’deki Tyanvan atom elektrik santralinin 1 ve 2 nolu ünitelerinin Rusya tarafından inşa edilmesinin ardından yine Medvedev’in Eylül 2010’daki Çin ziyareti sırasında Rusya Devlet Atom Enerji Şirketi (Rosatom) Başkanı Sergey Kriyenko ile Çin Devlet Nükleer Sanayi Şirketi Başkanı Sun Tsin arasında atom enerjisinin barışçı amaçlarla kullanılması ve yine aynı santralin 3 ve 4 nolu ünitelerin inşası konularında anlaşmaya varılmıştır.420 Ayrıca, Rusya Çin’e elektrik enerjisi de ihraç etmektedir. 2001-2005 yılları arasında 25,5 milyon dolar tutarında 1,208 milyon kilovat saat elektrik enerjisi sevkiyatı yapılmıştır. 2006’da ise ihracat ortalamanın çok üstünde (523 milyon kilovat saat - 11 milyon dolar)
417 Ibid.
418 “Russian PM: Russia, China Working on New Energy Transportation Routes”,
<http://english.peopledaily.com.cn/90883/7614951.html> (13.10.2011).
419 “Putin: Russia, China Close To Resolve Gas Price Dispute”,
<http://www.voanews.com/english/news/asia/Putin-Russia-China-Close-to-Resolving-Gas-Price-Dispute-131611688.html> (14.10.2011).
420 “Rossiya i Kitay Dogovorilis po Sotrudniçestvu v Neftyanoy Sfere”,
<http://www.rosbalt.ru/main/2010/09/27/775222.html> (14.10.2011).
162 gerçekleşmiştir. Çin’in fiyatı yüksek bulması sevkiyatın 1 Şubat 2007’de kesilmesine neden olduysa da kriz döneminde iç talepteki keskin düşüş, Rusya’yı ihracat tarifesini Çin için kabul edilebilir bir seviyeye getirmeye mecbur bırakınca 2 Mart 2009’da ihracat yeniden başlamıştır.421
Çin’in giderek artan enerji ihtiyacı ve Rusya’nın bu ihtiyacı karşılayabilme potansiyeli sınırdaş ve stratejik ortaklık ilişkisi içerisindeki iki ülke için bir şanstır.
Taraflar, enerji alanında işbirliği potansiyelini ve enerji ticareti hacmini daha da geliştirme yeteneğine sahiptir.