Şangay Deklarasyonu ve Örgütlenmeye Giden Süreç

Şangay Deklarasyonu olarak bilinen anlaşma, “21. yüzyılda stratejik işbirliğiyle ilgili Rusya-Çin ortak deklarasyonu”nun ertesi günü 26 Nisan 1996’da Çin’in doğu kıyısındaki Şangay kentinde “Rusya Federasyonu, Kazakistan Cumhuriyeti, Kırgızistan Cumhuriyeti, Tacikistan Cumhuriyeti ve Çin Halk Cumhuriyeti arasında askeri alanda sınır bölgelerinde güvenliğin sağlanması anlaşması” adı altında imzalanmıştır. Bu anlaşma, birkaç ay boyunca tarafların üzerinde çalıştığı konular üzerinde uzlaşma sağlamalarının neticesi değildir. Bu beş

158 Ibid., s. 104-105.

74 devleti bir araya getiren süreç Sovyet döneminde başlamıştır. Gorbaçov’un 1989 Pekin ziyaretinde taraflar sınırdan içeriye doğru 100 km’lik bir alanda askeri varlıklarını azaltma konusunda anlaşmaya varmıştır. Kasım 1989’da SSCB ve Çin’in masaya oturması “Şangay Beşlisi” sürecinin resmi başlangıcı olarak sayılabilir. İlk etap görüşmeler sonucunda 24 Nisan 1990’da karşılıklı askeri indirimler ve sınır güvenliği temel prensipler olarak kabul edilmiştir. İkinci etap görüşmeler Aralık 1991’de başlayıp Nisan 1997’ye kadar sürmüştür. Sovyetler dağıldıktan sonra görüşmeler için ortak bir delegasyon oluşturan Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan bir tarafı, Çin diğer tarafı oluşturmuştur.¹⁵⁹ İşte Şangay Deklarasyonu bu ikinci etap görüşmeler içerisinde varılan bir anlaşmadır.¹⁶⁰ Taraflar, aralarındaki uzun süreli ilişkileri geliştirmelerinin beş devletin de çıkarına olduğu hususunda hemfikir olarak birbirlerine karşı güç kullanmamayı ve güç kullanma tehdidinde bulunmamayı taahhüt etmişlerdir. 2. maddede iyi komşuluk, dostluk, sınırda huzur ve güvenlik için alınacak tedbirleri sıralarken öncelikle sınırda askeri güçlerle ilgili bilgi değişiminin önemine vurgu yapmışlardır. Bilgi değişiminin içerisine, büyük çaplı askeri faaliyetler, askeri güçlerin olağanüstü durumlarda yer değiştirmeleri ve sınır çizgisine doğru geçici olarak 100 km’den daha yakına gelmeleri halinde (Rusya-Çin doğu sınırında nehir üzerindeki askeri savaş gemileri de aynı şekilde) karşı tarafa haber verilmesi girmektedir. İki ülke askeri personeli arasında askeri tatbikatlara gözlemci daveti ve tehlikeli askeri faaliyetlerin önlenmesi konusunda işbirliği yoluyla dostane ilişkiler kurulması kararlaştırılmıştır. 3. maddede askeri-teknik bilgilerin diğer tarafın bilgisi veya onayı olmadan üçüncü bir tarafla

159 S. İşan, “Mehanizm ‘Şanhayskoy Pyaterki’ i Strategiçeskoye Vzaimodeystviye Kitaya i Rossii”, Kitay v Mirovoy Politike, op. cit., s. 337.

160 Tam metin için bkz: Vneşnyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii 1991-2002, op. cit., s.

476-483.

75 paylaşılamayacağı, anlaşmaya son verilse bile bu kurala uymaya devam edecekleri hükme bağlanmıştır. 4. maddede sınırdan ne kadar kilometre uzaklıkta ne kadar askeri büyüklükte bir tatbikat yapılabileceği, 5. maddede ise askeri faaliyetlerin en az 10 gün önceden yazılı ve diplomatik kanalla karşı tarafa bildirileceği belirtilmiştir.

Anlaşma süreyle sınırlı değildir. Tarafların 6 ay önceden yazılı ve diplomatik şekilde bildirmek suretiyle askıya alma ve çekilme hakkı vardır. Anlaşmanın tek ülke kalana kadar ve Çin çekilmediği sürece yürürlükte kalması hükme bağlanmıştır. 24-25 Nisan 1997’de ortak delegasyon ve Çin tarafı bir kez daha bir araya gelmiştir.

Görüşmeler neticesinde, iyi komşuluk ilişkilerine uygun bir şekilde sınırdan itibaren 100 km’lik bir alanda kara ve hava askeri varlıklarında indirime gitmeyi ve bölgede askeri kuvvetlerin sadece savunma görevini yerine getirmesini içeren “sınır bölgesinde askeri güçlerin karşılıklı indirimi anlaşması”nı imzalamışlardır. Nisan 1997’den sonraki görüşmeler, beş ülkenin çok taraflı görüşmesinden beş eşit haklı katılımcı formülüne dönüşmüştür.¹⁶¹

1970’lerde Çin ve ABD’nin ilişkilerini ortak bir bildiriyle normalleştirmeye başladıkları şehir olan Şangay’da Rusya, Çin ve üç Orta Asya devletinin böyle bir anlaşmaya imza atmaları manidardır. O dönemde Çin-ABD ilişkilerinin normalleşmesinde büyük pay sahibi olan ABD eski Dışişleri Bakanı Henry Kissinger anlaşmayla ilgili olarak bunun uluslararası ilişkilerde kesin bir değişimi ifade ettiğini söylemiştir. Kissinger diğer anlaşmalardan da anlaşılacağı üzere, ABD’nin içinde olmadığı Avrasya güvenlik sistemi oluşturma yönünde bir hareket olduğuna ve bunun uzun vadede kendileri için kaygı verici bir nitelik taşıdığına dikkat

161 İşan, op. cit., s. 338-340.

76 çekmiştir.¹⁶² Kasım 1996’da Primakov’un Pekin ziyareti sonucunda, iki ülke, ABD’nin ulusal füze savunma sistemi planlarına karşı ortak bir tavır içerisine girmiş,¹⁶³ bir ay sonra Peng’in Moskova ziyaretinde taraflar kendilerini “çok kutuplu dünyanın bağımsız ve önemli kutupları” olarak deklare etmişlerdir. Tek bir güç tarafından domine edilen uluslararası sistemi reddettiklerini belirtmeleri ve ayrıca Çin’in NATO’nun genişleme planlarını Soğuk Savaş kalıntısı olarak kınaması¹⁶⁴ ABD’ye gönderilen net bir mesaj olarak değerlendirilmiştir. 1997 başında Duma’nın Askeri Komisyon Başkanı Alexei Arbatov, NATO’nun doğuya doğru genişlemesi durumunda Rusya’nın da aynı şeyi yapacağını ve Çin’le hatta İran ve Hindistan’la ittifak kuracağını söylemiştir.¹⁶⁵

İki ülkenin uluslararası boyutta ortaya koyduğu bu irade “Şangay Beşlisi” adı altında bölgesel nitelikte bir örgütlenmeye doğru yönelmiş, Şangay Beşlisi toplantıları iki ülke ilişkilerini belirleyen ve yönlendiren başlıca sahne haline gelmiştir. 3 Temmuz 1998’de beş eşit haklı katılımcı konseptiyle Kazakistan’ın Alma-Ata kentinde gerçekleştirilen toplantının ana gündemi bölgesel güvenlik ve ticari/ekonomik alanda işbirliğinin genişletilmesi olmuştur. Rusya Devlet Başkanı Yeltsin’in hastalığından dolayı tarafların dışişleri bakanlarıyla katıldığı toplantıda beş ülkenin ikili ve çok taraflı işbirliğinin Asya’nın istikrarı ve kalkınması açısından büyük önem arzettiği ifade edilmiştir.¹⁶⁶ Dördüncü toplantı, 25 Ağustos 1999’da Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te gerçekleşmiş, toplantı sonunda yayımlanan Bişkek

162 “China, Russia Sign Treaty Easing Tension on Border”,

<http://edition.cnn.com/WORLD/9604/26/china.russia/> (09.02.2011).

163 A. Nemets, “Russia and China the Mechanics of An Anti-American Alliance”,

<http://www.securityaffairs.org/issues/2006/11/nemets.php> (09.02.2011).

164 Kuhrt, op. cit., s. 46.

165 Nemets, “Russia and China the Mechanics of An Anti-American Alliance”,

<http://www.securityaffairs.org/issues/2006/11/nemets.php> (09.02.2011).

166 İ. Komissina & A. Kurtov, Şanhayskaya Organizatsiya Sotrudniçestva: Stanovleniye Novoy Realnosti, Moskva, Ros. İn-t strategiçeskih issledovaniy, 2005, s. 26.

77 deklarasyonunda¹⁶⁷; uluslararası terörizm, uyuşturucu kaçakçılığı, organize suç, yasa dışı göç, ayrılıkçılık, aşırıcılık konularında mücadele için danışma toplantıları ve ortak faaliyetlerde bulunulacağı, topraklarında herhangi bu beş devletin egemenliğine, güvenliğine ve toplum düzenine zarar verecek faaliyetlere, örgütlere izin verilmeyeceği ifade edilmiştir. Taraflar BM Şartı’na uygun olarak insan haklarına bağlı olduklarını ama insan haklarının bir ülkenin iç işlerine karışma bahanesi olmaması gerektiğini vurgulayarak, NATO’nun 1999 Baharı’nda Kosova’ya yaptığı askeri müdahaleden rahatsız olduklarını dile getirmişlerdir.

Kırgızistan Devlet Başkanı Akayev’in önerdiği İpek Yolu diplomasisi sayesinde İpek Yolu’nun çağdaş bir şekilde yeniden canlanacağı, bunun da bölge ekonomisinin kalkınmasına katkı sağlayacağı belirtilmiştir.

Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’deki beşinci toplantı neticesinde yayımlanan 5 Temmuz 2000 tarihli deklarasyonda ise Şangay Beşlisi çerçevesindeki kalkınma ve işbirliği hareketinin beş ülkenin çıkarlarına ve çok kutuplu uluslararası siyasal ve ekonomik düzen oluşturma eğilimine cevap verdiği, Afganistan’daki iç savaşı bölgesel güvenlik açısından endişeyle izledikleri ve Bişkek’te terörizmle mücadele birimi kurulmasını destekledikleri belirtilmiştir. Toplantıya gözlemci sıfatıyla katılan Özbekistan’ın Orta Asya’nın nükleer silahtan arındırılması önerisine olumlu bakılmış, ayrıca çevre ve su kaynaklarının korunması konusunda da işbirliğine gidileceği üzerinde durulmuştur.¹⁶⁸

167 Tam metin için bkz: Vneşnyaya Politika i Bezopasnost Sovremennoy Rossii 1991-2002, op. cit., s.

492-495.

168 Tam metin için bkz: Ibid., s. 497-501.

78