Ekoloji Felsefesi: Holizm

Holizim yani doğanın bütünlüğü kavramı 1926’da bir Boer generali ve Güney Afrika’da başbakanlık yapmış olan Jan Smuts tarafından bulunmuştur. Smuts, holizm kelimesini doğal dünyanın bireysel parçalarla değil, bir bütün olarak anlaşılabileceği fikrini savunmak için kullanmıştır.266 _{Bütüne verilen önem ekolojinin en önemli}

özelliklerinden biridir.267 _{Doğanın bütünlüğü çevresel sorunlarda da görülmektedir. Bir}

bölgede yaşanan sorun tüm dünyayı etkilemektedir.

Ekolojistlerin çevre sorunlarında yalnızca insanları sorunun kaynağı olarak görmelerinin nedeni insanların kendi türü ve doğal çevreyle arasındaki ilişkiye zarar verdikleri ve doğal çevreyi bozdukları görüşü sebebiyledir. Dünyayı ve dünyada yaşayan türleri koruyup onlara saygı göstermek yerine insanlar, John Locke’un ifadesiyle “doğanın hâkimleri ve sahipleri” olmaya çalışmaktadırlar.268 _İnsanların

doğadan öğrenmek istediği şey doğaya ve insanlara tümüyle egemen olmak için doğayı kullanabilmektir.269 _{Diğer canlıların da yaşadıkları bölgeye hâkim olma isteği}

vardır. Ancak, bunu yaparken doğaya zarar vermeden fayda da sağlayarak becermektedirler.

Ekolojinin çok fazla önem verdiği konularından biri ise bencillik ve maddî hırsın reddedilmesidir. Ekolojistler kişisel tatmini doğa ile beraber dengeyle birbirine bağlayan alternatif bir felsefe geliştirmeye çalışmıştır.270 _{Ekoloji düşüncesi}

benmerkezcilikten eko-merkezciliğe geçiş yapmayı hedeflemektedir.

İnsanlığın doğaya bağımlılığı toplumsal ilerlemeden ayrı tutulamaz. İktisadi üretimin artışı teknik cihazlara ve onu elinde tutan sosyal gruplara, nüfusun geri kalanı üzerinde ölçüsüz bir üstünlük sağlamaktadır. Aynı zamanda insanlar ekonomik şartlar karşısında bütünüyle etkisizleşmektedir. Bu teknolojik güç toplumun doğa üzerindeki egemenliğini çok büyük bir düzeye çıkarmaktadır.271_{İnsanların doğaya sınırsız ölçüde}

egemen olma, kozmosu sonsuz bir av sahasına dönüştürme arzusu, erkek

266 _{Heywood Siyasi İdeolojiler, s. 264.}

267 _{Kışlalıoglu Mine ve Berkes Fikret, Çevre ve Ekoloji, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1991, s. 27.} 268 _{Heywood, Siyasi İdeolojiler, s. 260-261}

269 _{Theodor W. Adorno ve Max Horkheimer, Aydınlanmanın Diyalektiği, Çev: Nihat Ülner, Elif Öztarhan} Karadoğan, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 20.

270 _{Heywood Siyasi İdeolojiler, s. 271.} 271 _{Adorno ve Horkheimer, a.g.e., s. 14.}

79

toplumundaki insan ideasının bir parçasıdır.272 _{İhtiyaçtan fazla kullanma ise çevre}

sorunlarının temel sebeplerinden biridir.

Etik anlayışın temelinde insanı merkeze alan, diğer türlerden daha üstün-akıllı olduğunu, daha az akıllı ve eksik nitelikleri olan diğer canlı türleri ile eşit haklara ve eşit çıkarlara sahip olamayacağını savunan türcü görüşü bulunmaktadır. Bu görüşü savunan kişiler diğer canlıların insana hizmet etmek için var olduklarını iddia ederler.273 _{Etik bir kuramın yanıtlaması gereken ilk soru bu kuramın kime ya da neye}

uygulanması gerektiğidir. Çevre felsefesine ise bu iki soruya verilen cevaplar doğrultusunda bakabiliriz. Hayvan hakları savunucularının bu bağlamda büyük katkıları olmuştur. Etik kuramların uygulanması konusunda hayvan hakları savunucuları, sadece insanlara değil de hayvanlara da genişletilmesini savunmuştur. Ekofelsefeciler ve derin ekoloji kuramcıları bu düşünceden destek alarak doğa için bir etik üretme hedefi oluşturmuştur. Hayvanlar için etik kurallar üretmek tüm canlılar için yeterli değildir.274 _{Ekoloji felsefesi için bitki hakları gibi tüm canlılar için etik kuramlar}

oluşturulmalıdır.

Çevre sorunlarının çözümü, insanların neye değer verdiği, nasıl bir yaşam sürdürdüğü, doğadaki yeri ve kendisini nasıl bir dünyada geliştirebileceği gibi bazı soruların yanıtlarında saklıdır. Çevre sorunlarını çözebilmek için, bilime ve teknolojiden istifade etmek, bu akanlardaki gelişmeleri kavramak, kavradıktan sonra doğru yer ve zamanda kullanmak gerekmektedir. Tüm bu soruların başında ise doğaya zarar değil fayda sağlayacak olan teknolojilerin neler olduğunun ve nasıl kullanılacaklarını bilmek önemlidir.275

Çevreye karşı kullanılan teknoloji kaynaklı güçlü etkenler aslında çevrenin yeniden inşası için gerekli etkenlerin çoğunluğunu içermektedir. Konvansiyonel enerji santralleri, enerji tüketen araçlar, yüzey araştırma donanımı ve benzerleri küçük ölçekli güneş ve rüzgâr enerji aygıtlarının, yüksek randımanlı ulaşım araçlarının ve enerji tasarrufuna yönelik barınak yapımlarına yönlendirilebilir. Burada ki sorun; istenen hedeflere ulaşmamıza yardımcı olacak bilinç ve duyarlılık eksikliğidir.276 _Bizce

272 _{a.g.e., s. 330}

273 _{Nilgüm Gökçen Demirağ, Son Bakışta Hüzün: Merhamet Etiği Olarak Levians ve Hayvan Hakları,} Orçun İmga ve Hakan Olgun (ed), Yeşil ve Siyaset Siyasal Ekoloji Üzerine Yazılar, Liberte Yayınları, Ankara, 2017, s. 424-425.

274 _{Dobson, a.g.e., s. 40-41.} 275 _{Jardins, a.g.e., s. 35.}

80

teknolojinin kullanımı değil, teknolojinin yanlış ve bilinçsiz kullanımı olumsuz sonuçlar doğurmaktadır.

İnsanlığın aslında gerek duyduğu şey, teknolojiyi toptan devre dışı bırakmak yerine, teknolojiyi toplum ve doğanın dengesi ile uyumuna katkıda bulunacak şekilde kullanmak, çevreyle ilgili ilkelere göre düzenlemek ve hatta daha da geliştirmektir.277

Bacon; insanın doğaya nasıl hükmedeceğini şöyle izah eder: Bugün doğaya yalnız düşüncede hükmediyoruz ve onun boyunduruğu altındayız; oysa buluşlarımızda kendimizi doğanın ellerine bırakırsak ona uygulamada da hükmedebiliriz278

Ekosistemdeki döngüye doğal sistemini bozmadan katılarak doğadan maksimum fayda elde edilecek ve sürdürülebilir toplum içinde önemli bir temel atılmış olacaktır.

Her alanda olduğu gibi çevre konusunda da iyiyi ve doğruyu belirleten davranış kalıpları bireylerin ve toplumun ahlak değerlerine dayanmakta ve çoğunlukla hukuk kuralları ile güvenceye alınmaktadır. Birçok düşünür iyi ile kötünün ayrımını konusunda çalışmalarda bulunmuştur. M.Ö. 4. Yüzyılda, Aristoteles, doğal olmayı iyiliğin ölçütü saymıştır. İyi olmayı doğallığı sürdürmeye dayandıran St. Thomas d’Aquinas en büyük iyiliği Tanrı’nın ve onun yaratığı doğal düzenin temsil etiğini savunur. 17. Yüzyıl düşünürlerinden John Locke, doğal durumunda sahipsiz olan toprağın bireyin emeği birleşince mülkiyet hakkı oluşacağını savunmuştur. 18. Yüzyıl filozoflarından Immanuel Kant, insan çevre ilişkilerinde etik kuralları tanımlamaya çalışmış, etik davranışın, bütün rasyonel varlıklar için kabul edilebilir olduğunu savunmuştur. 19. Yüzyıl yararcı düşünürlerinden Jeremy Bentham ve John Stuart Mill, iyi davranış için çok sayıda kişi açısından en çok iyilik ve yararı sağlayan şeydir, demiştir. Yararcı etik düşüncenin çevre sorunlarına yanıt vermeyeceği kabul edilmektedir. John Rawls 1971 yılında yayınladığı Bir Adalet Kuramı adlı eserinde yakın gelecek ile uzak gelecek arasında bir bağlantı kurarak, bugünkü kuşakların gelecek kuşaklar için bir biriktirme yapmak zorunda olduğundan bahsetmektedir.279

Yeşil düşüncenin temelleri aslında doğayla insanın teması ile başlar yani insanlık tarihi kadar eskidir.

277 _{Bookchin, Ekolojik Bir Topluma Doğru, s. 41.}

278 _{Francis Bacon, "In Praise of Human Knowledge," Miscellaneous Tracts upon Human Knowledge, The} Works of Francis Bacan, ed. Basil Montagu, Londra, 1825, cilt I, s. 254 vd. den aktaran Adorno ve Horkheimer, a.g.e., s. 20.

81

John Locke, Tabiat Kanunu Üzerine Denemeler isimli eserinde bize verilmiş bir ahlâk kuralı ya da tabiat kanunu olduğunu savunmuştur. Locke tabiat kanununu, tabiat ışığı ile öğrenilebilen, rasyonel tabiata neyin uyduğunu neyin uymadığını gösteren ve bu sebeple de emredici veya yasaklayıcı olan İlâhî iradenin bir buyruğu olarak tanımlar ve bazı insanların tabiat kanununu aklın buyruğu olarak adlandırmalarını doğru bulmaz. 280 _{Locke doğayı kendi ihtiyaçlarımıza göre değil}

doğanın kendi kurallarına bırakılması belirterek, doğayı merkeze alan bir ifade kullanmıştır.

Ebedi barışın teminatı olarak tabiatı gören Kant, tabiatın tesadüfi olmayan mekanik akışı insanlar arası anlaşmazlıktan, hatta insanların iradesine rağmen, bir ahenk yaratma gayretini güttüğünü savunur ve dünyanın akışı içerisinde tabiatın amacı göz önüne alınca tabiatı “ilahi takdir” 281 _{diye adlandırır.}

Immanuel Kant, Ebedi Barış Üzerine Deneme isimli eserinde tabiatın ebedi barışı sağlamak için aldığı geçici tedbirleri şöyle sıralar:

 Tabiat, insanlara dünyanın her yerinde yaşayabilme imkânı sağlamıştır,

 En barınılmaz yerleri iskân edilmek üzere, harp aracılığı ile insanları dağıtmıştır,

 İnsanları, yine harp aracılığıyla, hukuki münasebetlere girmeye zorlamıştır.282

Kant’a göre tabiat insanlara dünyanın her yerinde yaşama imkânı verirken, insanlar savaşlarla bu yaşam alanlarını yok etmekte ve doğanın kurallarına uymak yerine kendi kurallarını koymaktadır.

Gelecek kuşaklara karşı sorumluluk fikri Kant’ın ahlak felsefesine dayandırılır ve insanlık kavramı gelecek kuşakların çıkarlarının hesaba katılmasını gerektirmektedir.283 _{Bir arada yaşayan insanların doğal halinin ilan edilmemiş olsa bile}

daimi harp halinde olduğunu savunan Kant, ebedi barış için, birbiri üzerine etkisi olan

280 _{John Locke, Tabiat Kanunu Üzerine Denemeler, Çev: İsmail Çetin, Paradigma Yayınları, İstanbul,} 1999, s. 19.

281 _{Immanual Kant, Edebi Barış Üzerine Felsefi Bir Deneme Çev: Yavuz Abadan, Seha Meray, Ajans} Türk Matbaası, Ankara, 1960, s. 29.

282 _{Kant, a.g.e., s. 30.}

82

insanların bir medeni teşkilat içinde bulunması gerektiğini savunur. İnsanları ilgilendiren hukuki kurallar ise;

 Bir millete ait insanlar olarak amme hukukuna,

 Devletlerin birbiriyle ilişkisi bakımından devletler hukukuna,

 Evrensel bir insanlık devletinin üyesi sıfatı ile dünya vatandaşlığı hukukuna dayanır.284

Ebedi barışın teminatı olarak tabiatı gören Kant, bu kurallar arasında yazılı bir kuralı olmaması nedeni doğa kanunlarından bahsetmemiştir.

Tabiat, insanlığa yaşayabilme beslenme imkânları sunmaktadır. Aşırı nüfus artışı ve gelişen teknoloji ile yeni yerleşim yerleri ve yanlış tarım uygulamaları ile doğa tahrip edilmektedir. Bu tahribatlar sonucu oluşan küresel ısınma, su ve gıda kıtlığı vb. etmenler insanoğluna dolaylı bir şekilde zarar vermektedir. Bu zararları önlemek için devletlerin iç hukukunda yapacağı değişikliklerin uluslararası boyutta ele alınması gerekir. Her devletin çevre konusunda aynı duyarlılığı göstermemesi uluslararası karar almayı zorlaştırmakta, devletlerarası baskı ile bu durum karmaşık bir durum oluşturabilmektedir. Ancak, çözüme giden yol STK’ların kamu diplomasisi yolu ile devletlerin çevre politikalarını etkilemelerinde yatmaktadır.