Ebû Abdillah Muhammed b Ali ed-Dâmeğânî (447-478/1056-1086)

Ebû Abdillah künyesiyle de anılan Muhammed b. Ali b. Muhammed 398/1007 tarihinde Dâmeğân'da doğmuş,761 aynı nisbeyle tanınan diğer âlimlerden ayrılması için "el-Kebîr" lakabıyla anılmıştır. İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra Nisabur'a geçerek burada kaldığı dört ay zarfında kadı Ebü'l-Alâ Sâid b. Muhammed'den ders almıştır. 419/1028 yılında gittiği Bağdâd'da762 devrin meşhur

756 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 130; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 84; Derûbî, Kudâtü Bağdâd,}

II, 11.

757

Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 569; İbn Kesîr, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyin, thk. Ahmed Ömer Hâşim, Muhammed Zeynhüm, Mektebetü’s-Sekafeti’d-Dîniyye, basım yeri yok, 1993, s. 410.

758 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VII, 750.}

759 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 130; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, XIII, 87; İbn Kesîr,} Tabakâtü’ş-Şâfiiyyin, s. 410; Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 7.

760 _{Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 27.}

761 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 302; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 486; Kureşî, el-} Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 269. İbn Kesîr, Ebû Abdillah’ın doğum tarihini 418/1027 olarak zikreder ancak bu verdiği tarih diğer kaynaklarda yer almamaktadır. Vefat tarihini diğer kaynaklardaki gibi vermiş ve o esnada 80 yaşına yakın olduğunu belirtmiştir. Bu şekilde diğer kaynaklarda verilenle aynı doğum tarihini işaret etmiş olmaktadır. İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 158.

âlimleri Kudûrî,763 Hatîb el-Bağdâdî, Hüseyin b. Ali es-Saymerî764 ve Muhammed b. Abdullah es-Sûrî'den fıkıh ve hadis okuyan 765 Ebû Abdillah Muhammed b. Ali ed- Dâmeğânî, maddî durumunun kötü olması nedeniyle,766

tahsil hayatı boyunca büyük sıkıntılara katlanmak zorunda kalmış ve bir süre gece bekçiliği yapmıştır.767

Bir yandan görevini yaparken, bir yandan da sokak fenerinin ışığından faydalanarak derslerine çalışan Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî bu hatırasından, yanında udûl ve kadılar bulunurken bekçilik yaptığı yeri göstererek, burada sokak fenerinin altında ders çalıştığını ve her gece, yakın bir yerde, bir kadının da yün eğirdiğini anlatmıştır.768

Hanefî ve Şâfiî fıkhını çok iyi bilen Dâmeğânî,769 aralarında Enmâtî770 ve Ebü'l-Vefâ İbn Akîl ez-Zaferî gibi büyük âlimlerin de bulunduğu pek çok talebe yetiştirmiştir.771

Birçok ortak özellikleri sebebiyle Ebû Yusuf’a benzetilen Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî, Hanefî mezhebinin önemli âlimlerinden birisi olmasıyla da meşhurdur.772

İlim hayatı boyunca Horasan ve Bağdâd’da fıkıh eğitimi almış, Sûrî’den hadis dinlemiş; İmam Ebü’l-Hasan el-Hanefî’den nakilde bulunmuş olan Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî, uzun süre kadılık görevi yapmıştır.773 Halife Kâim Biemrillâh ve Sultan Tuğrul Bey nezdinde önemli bir mevkiye de sahip bir isim olarak anılmıştır.774

447/1056 yılında, uzun süredir kâdı’l-kudâtlık görevini sürdüren İbn Mâkûlâ’nın vefatından sonra, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali ed-Dâmeğânî kâdı’l-

763 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 302; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 159.} 764 _{İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 158; Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 269.} 765

Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 485, 486; Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 26.

766 _{İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 159; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, I, 13.} 767 _{Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, IV, 102.}

768 _{Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 271; Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 15.} 769

Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 486.

770 _{Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 269.}

771 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 485; Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, II, 53, 58, 75, 80,}

116, 133, 256; Kallek, “Dâmeğânî”, DİA, VIII, 453-454.

772 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 487; Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 270; Safedî, el-} Vâfî bi’l-Vefeyât, IV, 103; Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 14.

773 _{Zehebî, el-İber, II, 339.} 774 _{İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 159.}

kudât olarak atanmış ve ona hil’at giydirilmiştir.775 Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî, atanmış olduğu bu görevi, yaklaşık otuz yıl boyunca sürdürmüştür.776

Uzun yıllar devletin önemli bir makamında kalmış olan Ebû Abdillah ed- Dâmeğânî, Abbâsî devletinin Selçuklu hâkimiyetine girdiği bir dönemde görev yapmıştır. Bu durumu da göz önünde bulundurarak Ebû Abdillah Muhammed b. Ali’nin de içerisinde yer aldığı iki olayı burada zikretmek istiyoruz. 448/1056 yılının Muharrem ayına sekiz gün kala, Kâim Biemrillâh, Sultan Tuğrul Bey’in kardeşi Çağrı Bey’in kızı Hatice (Arslan Hatun) ile 100.000 altın mihir karşılığında nikâh akdetmiştir. Nikâhta, Kâdı’l-kudât Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî, Akda’l-kudât Ebü’l- Hasan el-Mâverdî ve nikâh hutbesini okuyan Reîsü’r-rüesâ Ebü’l-Kâsım İbnü’l- Müslime de hazır bulundular.777

Bir diğer önemli izdivaç töreni ise, Selçuklu sultanı Tuğrul Bey’in, Abbâsî halifesinin kızı ya da kız kardeşi ile olan evliliğidir. Tuğrul Bey 453/1061 yılında, Vezir Amîdü’l-mülk’ü, Halife Kâim Biemrillâh’ın kız kardeşi Seyyide’yi istemesi için vekil tayin etmişti, ancak halife bu evliliğe soğuk bakıyordu. Seyyide’yi istemekle görevli olan Vezir Amîdü’l-mülk, halifenin nevvâbını tutuklamış, havâssın maişetlerinin çoğunu durdurduktan sonra kâdı’l-kudâta ve Şeyh Ebû Mansur b. Yusuf’a, sert ve acı tembihli birer mektup göndererek, durumu onlara şikâyet etmişti. Bunun üzerine halife, çok perişan oldu ve kız kardeşinin istenmesine razı olup bu isteği kabul etmiştir. 778

Seyyide’nin çeyizi ile birlikte Mahrûse-i Tebriz’e gönderilen Bağdâd kâdı’l-kudâtı Ebû Abdillah Muhammed b. Ali ed-Dâmeğânî, nikâhı da burada kıymıştır.779

Sultan Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Seyyide tekrar Bağdâd’a dönmüş ve kendisine Kadı Ebû Amr refakat etmiştir. Bu heyetin, Bağdâd’da karşılandığı esnada

775 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 130, 302; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 487;}

Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 270; Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 26-27; Sevim, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular, s. 21.

776 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 486.}

777 _{İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 85; Sevim, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular, s. 27.}

778 _{İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 108; Bündârî, Imâdüddîn el-Kâtib el-İsfahânî, Zübdetü’n-Nusra ve} Nuhbetü’l-Usra, çev. Kıvameddin Burslan, 3. baskı, TTK Yayınları, Ankara, 2016, ss. 18-21; Reşîdüddîn, Cevâmiu’t-Tevârih, s. 106.

779 _{Reşîdüddîn, Cevâmiu’t-Tevârîh, s. 106; Erdoğan Merçil, Selçuklularda Hükümdarlık Alâmetleri,}

Kâdı’l-kudât Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî, Kadı Ebû Amr’ın kendisinden daha önde bir yere oturmasını istememiş; bunun üzerine Ebû Amr’a meclisten ayrı bir yerde oturması söylenmiştir.780

Ebû Abdillah Muhammed b. Ali ed-Dâmeğânî el-Kebîr, çok iyi yetişmiş bir âlimdir. Kâdı’l-kudât olarak atanması, bu dönemde gerçekleşen atamalar gibi Halife Kâim Biemrillâh’ın teklifi ve Selçuklu sultanı Tuğrul Bey ile Vezir Amîdü’l-Mülk el-Kündürî’nin onayı ile yapılmıştır. Kendisine yapılan vezirlik tekliflerini kabul etmeyen mezkûr kâdı’l-kudât, otuz yılı aşkın bir süre görevinde kalmıştır.781

İtikatta hadis taraftarı bir yaklaşım biçimini benimsemiş olan782

Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî, Irak’ta Hanefî mezhebinin önde gelen isimlerinden birisi olmasının yanında, sayısız öğrenci yetiştirmiş, Hanefî fıkhına vâkıf olduğu kadar, Şâfiî fıkhına da vâkıf bir âlim olarak tanınmıştır.783 Ayrıca Tuğrul Bey zamanında Nisabur şehrinde minberlerden Eş’arîliğin lanetlenmesine tepki göstermiş ve bu davranışıyla Eş’arîlerin de övgülerine mazhar olmuştur.784

Ebû Abdillah Muhammed b. Ali ed-Dâmeğânî, Gazneli devletinde bir kadı ve kâdı’l-kudât ailesi mensubu olan Sâidî’nin öğrencisidir. Kendisi Hanefî mezhebine mensuptur.785 Söz konusu kâdı’l-kudâtın atanmasından anlaşılan odur ki ilmî geleneğe saygı duyulmuş ve bu durum göz önünde bulundurulmuştur. Ayrıca, kendisinin kayınpederi Kadı Ebü’l-Hüseyn Ca’fer es-Semnânî de kazâ görevinde bulunmuştur.786

Besâsirî’nin isyan ettiği zamanda, yandaşları tarafından Kâdı’l-kudât Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî’nin evi yağmalanmış787 ve evde bulunan sicillerin büyük bir

780 _{Sevim, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular, s. 88.}

781 _{Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 270; Kallek, “Dâmeğânî”, DİA, VIII, 453.}

782 _{Mehmet Kalaycı, Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara,}

2013, s. 123.

783 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 486; Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 270.} 784 _{Sübkî, Tabakât, III, 375-376; Kalaycı, Eşarilik-Maturidilik İlişkisi, s. 192.}

785 _{Üstüvâî, Ebü’l-Alâ Sâid b. Muhammed b. Ahmed (432/1040), Kitâbü’l-İ’tikâd, thk. Seyit Bahcıvan}

Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2005, s. 93.

786 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 250.}

787 _{Kâdı’l-kudâtın evinin yağmalanmasına varan olayların, Hanbelî ve Şâfiîler arasında meydan gelen}

bölümü ile hukuk kitapları telef olmuş ve bazıları attarlara788 satılmıştır. Aynı olayda, halifeye ait bazı evler de bu yağmadan nasibini almıştır.789

478/1086 yılında vefat eden790 Kâdı’l-kudât Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî, önce evine defnedilmiş daha sonra, görüşleri üzere olduğu Ebû Hanife’nin yakınına nakledilmiştir.791

3.1.29. Ebû Bekr Muhammed b. Muzaffer (478-488/1086-1096)

Aslen Şam bölgesinden olan Ebû Bekr Muhammed b. Muzaffer b. Bekrân el- Hamevî eş-Şâfiî eş-Şâmî,792

kadıların belki de en zahidi ve en takvalısı idi.793 Mezhebini en iyi bilenlerden olması sebebiyle Şâfiî mezhebi ile ilgili eserler ortadan kaybolsa Muhammed b. Muzaffer’in bildikleriyle tekrar teşekkül edilebileceği ifade edilmiştir.794

400/1010 yılında Hama’da doğan795 Ebû Bekr Muhammed b. Muzaffer, Osman b. Dûst’tan ve Bağdâd’da bir grup muhaddisten hadis dinlemiştir.796 Kadı Ebü’t-Tayyîb et-Taberî’den fıkıh tahsil eden797

ve 420/1029 yılında Bağdâd’a gelen798 Muhammed b. Muzaffer, el-Beyân an Usûlü’d-dîn adlı bir eser de telif etmiştir.799

Kazâ görevinden ücret almaksızın800 kiradaki bir evinden aldığı bir buçuk dinar ile hayatını sürdürmeye çalışan801

Ebû Bekr Muhammed b. Muzaffer, kazâ

Bidâye, XII, 96; Ali Sevim, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, TTK Yayınları, Ankara, 2011, s. 53.

788 _{Mütercimin buradaki kastı koku ticareti ile meşgul olan attarlar değil eski kitapların ticaretiyle}

uğraşan sahaflar olmalıdır.

789 _{Sevim, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular, s. 37.}

790 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 302; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, IV, 103.} 791 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XVIII, 487; Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye, III, 270.} 792

Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, V, 235.

793 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XIX, 86.} 794 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XIX, 86.}

795 _{Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, V, 24; İbn Kesîr, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyin, s. 485.} 796

Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XIX, 86.

797 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 398; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, V, 24; İbn Kesîr,} Tabakâtü’ş-Şâfiiyyin, s. 486.

798 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XIX, 87; İbn Kesîr, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyin, s. 485; Derûbî, Kudâtü} Bağdâd, II, 33.

799 _{Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, V, 24.} 800 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 398.}

görevinde bulunanlar için belirlenen giysileri de giymemiştir. Bilgisi ve ilmi ile mezhebinin yükselmesine katkısı olduğu ifade edilmiştir.802

Muhammed b. Muzaffer, Kâdı’l-kudât Ebû Abdillah ed-Dâmeğânî’nin yanında 452/1060 yılında şahitlik yapmış, 478/1085 yılında Ebû Abdillah ed- Dâmeğânî’nin vefatı üzerine Vezir Ebû Şucâ, Halife Muktedî’ye onu kâdı’l-kudât olarak atamasını işaret etmişti. Muhammed b. Muzaffer bu teklife; bu görev için maaş almaması, önceki gibi yemeye, içmeye ve giyinmeye devam etmesi koşuluyla olumlu cevap vermiş 803

ve kâdı’l-kudât olarak atanmıştır.804 Hakikaten de talep ettiği doğrultuda maaş almamış ve önceki standartlarında hayatını sürdürmüştür. Hatta kazâ görevine atandıktan sonra, kiralık evi için daha yüksek bir ücret teklif eden kimseye sert bir şekilde karşılık vermiş ve eğer kazâ görevine atanmasaydı böyle bir teklif yapmayacağını söyleyerek bu teklifi reddetmiştir.805

Muhammed b. Muzaffer, göreve geldikten sonra şahitleri hüküm meclislerinden uzaklaştırmıştı. Ancak halife, bu durumun değişmesi gerektiğini ifade etmiş ve yaklaşık iki senelik bir aradan sonra şahitler, tekrar kâdı’l-kudâtların meclislerine geri dönmüşlerdi.806

Hatta şahitlerle ilgili olarak anlatılan bir olayda Kâdı’l-kudât Muhammed b. Muzaffer, ipekli elbise giyen erkeğin şehadetini kabul etmeyeceğini belirttiği zaman kendisine dönemin Selçuklu sultanı Melikşah ve veziri Nizâmülmülk’ün de ipekli elbiseler giydiği hatırlatılmış, o ise gerekirse onların da şehadetini kabul etmeyeceğini söylemiştir.807

Ebû Bekr Muhammed b. Muzaffer, yaklaşık 90 yaşındayken, 488/1094 yılının Şaban ayının onuncu gününde vefat etmiştir.808

Ebü’l-Abbâs b. Süreyc’in yanına defnedilmiştir.809

802 _{Zehebî, el-İber, II, 359.}

803 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XIX, 86; İbn Kesîr, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyin, s. 486; Derûbî, Kudâtü} Bağdâd, II, 33.

804 _{Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, V, 24.} 805 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XIX, 86.}

806 _{Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XIX, 86; Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 33.} 807

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 398; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, XIX, 86; Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 34.

808 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, 398; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, V, 24; İbn Kesîr,} Tabakâtü’ş-Şâfiiyyin, s. 486; Derûbî, Kudâtü Bağdâd, II, 34.

3.1.30. Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed ed-Dâmeğânî (488-513/1095-