ambar / anbar (< Bk. I. d.) Tahılların değirmen taşına akmasını sağlayan tahıl deposuna verilen isimdir. Öğütülecek tahıl içine doldurulur. Üst kısımdan alt kısmına doğru daralan yapısı vardır. Alt ön kısmında bulunan delikten tahıllar değirmen taşının deliğine akar. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
ambar Ambara tahıl dökerken
bent (< Far. bend) Değirmene su akıtmak için çay türü akarsuların önüne çekilen küçük setlere verilen isimdir. Değirmenin üzerinde kurulduğu akarsuyun önüne taş ve çim topaklarıyla set çekilerek yapılır. Değirmene giden kanala buradan su bağlanır. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
bent
boğoz ~ boğaz Değirmen taşının ortasındaki deliğe verilen isim. Ambardan akan
tahıl bu kısımdan taşın içine akar. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
R- İnt.
boğaz
çahçah ~ çakçak (< Yansıma ses) Değirmen taşı üzerindeki ambarın oluğuna
bağlanan hareketli ağaç parçaya verilen isimdir. Tahılın oluktan akış devamlılığını sağlaması için yapılır. Oluğun kenarına “T” şeklinde ağaç bağlanır. Ayak kısmı değirmen taşının üzerine oturtulur. Taş döndüğü vakit bu düzenek ambarın oluğunu sallar. Bundan dolayı oluğun ağız kısmına yığılan tahıl tıkanmadan değirmen taşının deliğine akar. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
çakçak Çakçakın işlevine dair görsel
çarh ~ çark (< Far. çarh) Su gücüyle dönerek değirmen taşını döndüren büyük pervaneye verilen isimdir. Demir malzemeden yapılır. Geniş ve aralıklı kanatları vardır. Ortasına üstte öğütme işini yapan taşla çarkı birbirine bağlayan demir mil takılıdır. Oluktan akan su kanatlara çarparak çarkı çevirir. Çark da kendisiyle birlikte taşı döndürür. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
çark Suyun çarkı döndürmesine dair görsel
degirman daşi ~ değirmen taşı Su değirmeninde öğütme işini yapan yuvarlak taşa verilen isimdir. Aynı boyutta iki büyük taş üst üste koyularak yapılır. Alttaki taş sabit kalır, üstteki taş döner. Üstteki taşın ortası tahıl akması için deliktir. Tahıllar üstte
dönen taşın deliğinden geçerek iki taşın arasında ezilip una dönüşür. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
değirmen taşı
domuzluh ~ domuzluk Su değirmeninde oluktan suyun çıktığı yerle çarkın arasındaki boşluğa verilen isimdir. Su bu kısımda çarka çarptıktan sonra dışarı akar. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
domuzluk
gerdene Değirmen taşının üst kısmındaki kaldıraca verilen isimdir. Unun ince ya da kalın olması için iki taş arasındaki mesafesinin ayarlanmasında kullanılır. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
gerdene
harh / harıh ~ hark (< Ar. ḫarḳ) Değirmene su akıtılan kanala verilen isimdir. Akar suyun önüne çekilen bentte biriken suyu değirmene akıtmak için geniş ve uzun kanal yapılır. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
hark
havuz (< Ar. ḥawḍ) Su değirmenin üst kısmında suyun toplandığı havuza verilen
isimdir. Değirme suyun aktığı kısımda betondan havuz yapılır. Böylece kanalla gelen suyun oluğun önünde toplanması sağlanır. Su bu kısımda toplandığı için oluğun içindeki suya basınç uygulayarak tazyik almasını sağlar. (Ardahan, Damal, Göle, Hanak, Posof).
havuz
holuh ~ oluk Değirmenin üzerindeki havuzla değirmen taşı arasına yatay diklikte
konulan boru biçimindeki kanala verilen isimdir. Ağaç ya da demir türü malzemeden yapılır. Değirmenin üst kısmındaki havuzda biriken suyun yukarıdan basınçlı olarak çarka akmasını sağlar. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
oluk
per (< ?) çark (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
savacah ~ savacak Değirmene akan suyun yönünün değiştirildiği kanal kenarındaki açık alana verilen isimdir. Değirmenin havuzuna yakın bir yerde su kanalının kenarında açık alan bırakılır. Suyun akmasını önlemek için önüne tahta kapı koyulur. Öğütme işi bittikten sonra suyun değirmene girişini önlemek için tahta kapı kanal kenarından kaldırılarak havuzun önüne koyulur. Su havuza giremediği için kanalın kenarda bulunan açık yerden yana akar. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
şahşah ~ şakşak (Yansıma ses) çahçah (Koyunpınar *Hanak). şivşit (< ?) şüşüt (Damal, Koyunpınar *Hanak).
şüşüt - [şürşüt] (< ?) Oluğun çıkış kısmındaki daraltılmış bölüme verilen isimdir.
Oluktan gelen suyun bu kısımda iyice sıkışmasını ve tazyikli biçimde çarkın
kanatlarına çarpmasını sağlar. (Ardahan, Göle, Hanak, Posof). [şürşüt]: (Aşıkşenlik *Çıldır).
şüşüt
tapan Değirmen taşını ayarlamada kullanılan çarkın altındaki tahta bölüme verilen
isimdir. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
tarp - [tarh] (< ?) Değirmenin kanalı kenarına balık tutmak için yapılan bende verilen isimdir. Değirmenin suyunun kesildiği susavarın önüne etrafı duvarla çevrili küçük bent yapılır. Bendin önüne sık aralıklı çit koyulur. Susavardan akan suyla gelen balıklar bendin içine hapsolur. (Ardahan, Damal, Göle, Hanak, Posof).
[tarh]: (Aşıkşenlik *Çıldır).
unluh ~ unluk Değirmen taşı önünde bulunan un kabına verilen isimdir. Taşın ön
kısmına tahtadan bölme yapılır. Öğünen un taşın kenarlarından akarak burada birikir. Un birikince kürekle alınarak çuvallara doldurulur. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
unluk Unlukta biriken unu çuvala doldururken
degirmanci ~ değirmenciSu değirmeniişletmecisine verilen isimdir. Dere yatakları üzerinde
su değirmenleri yaparak ücret karşılığında tahıl öğütür. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
değirmenci
deşter (< ?) el degirmani (Yalnızçam *Ardahan).
dibek - [diveyh] İçinde tahıl dövülen tekne biçimindeki oyuk taşa verilen isidir. Arpa şehriyesi ile bulgur yapılacak arpa ve buğdayı kılıfından ayırmada kullanılır. Tahıl yıkanıp kurutulduktan sonra taşın içine doldurulur. Ardından ağaç tokmakla dövülerek kılıfından ayrıştırılır. Daha sonra rüzgârda savrularak kılıfından seçilir. Kılıfı alınmış arpa, arpa şehriyesi olarak kullanılır. Buğday ise el değirmeninde kırılarak bulgur yapılır. (Ardahan, Damal, Göle, Hanak, Posof).
[diveyh]: (Aşıkşenlik *Çıldır).
dibek Dibek taşında tahıl döverken
el degirmani ~ el değirmeni Elle döndürülerek buğday ve mısır öğütmede kullanılan değirmen taşına verilen isimdir. Üst üste koyulan iki yuvarlak taştan yapılır. Üstteki taşın ortası tahıl dökmek için deliktir. Ayrıca elle tutup çevirebilmek için kenar kısmına kol takılıdır. Üsteki taş döndürüldüğünde deliğine doldurulan tahılı altına çeker ve öğüttükten sonra kenarlarından dışarı döker. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
el değirmeni El değirmeninin işlevine dair görsel
R- İnt.
R- İnt. R- İnt.
R- nt.
kırma kır- Arpayı iri taneler şeklinde öğütme işini ifade etmede kullanılan eylemdir. Sonbaharda kış hazırlığı için yapılan işlerdendir. Kış aylarında hayvanlara yedirmek için yeteri miktarda arpa değirmende götürülerek kırdırılır. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
Arpa kırarken Kırdırılacak tahıl tartılırken
kırma makinesi (< makine+s+i < makine < Bk., I. a. 5.) Elektrik gücüyle çalışan tahıl kırma makinesine verilen isimdir. Hayvanlara yem olarak yedirilecek arpanın kırılmasında kullanılır. Ayrıca bu tür makinelerde kaya tuzu da öğütülerek toz tuz yapılır. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
kırma makinesi
kikire (< ?) el değirmeni (Aşıkşenlik *Çıldır).
salği ~ salgı Dibek taşına doldurulan buğdayı dövmede kullanılan geniş başlı ağaç tokmağa
verilen isimdir. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
salgı Salgıyla buğday döverken
R- Karakale
sitahan -[istahan] (< ?) Buğday ve arpa türü tahılların kılıfını almada kullanılan taş değirmenine verilen isimdir. İçi leğen biçiminde oyuk geniş taş ile teker biçimindeki büyük değirmen taşından oluşur. Oyuk taşın içinde yuvarlak taş dikine döndürülerek tahıl kılıfından ayrıştırılır . Taş su gücüyle veya hayvana bağlanarak döndürülür. Oyuk taşın içine tahıl doldurulduktan sonra taş yuvarlanır. Taşın altında ezilen tahıl kılıfından ayrılır. (Ardahan, Damal, Göle, Hanak, Posof).
[istahan]: (Aşıkşenlik *Çıldır).
sitahan Sitahan suyla döndürülürken Sitahan hayvan gücüyle döndürülürken
sohu ( < ?) dibek (Damal).
yügüt- - [üyüt-] ~ öğüt- Tahılı değirmende un yapma işini ifade etmede kullanılan eylemdir. Harman işleri bittikten sonra kış yiyeceği olarak buğday ve arpa türü tahılları öğütme işleri yürütülür. Tahıllar çayda yıkanıp kurutulduktan sonra değirmene taşınır. Sonbaharda herkes tahıllarını öğütme telaşına girdiği için değirmenler kalabalık olur. Bundan dolayı değirmenden sıra almak gerekir. Öğütme işi ağır yürüdüğü için geceyi birkaç gün değirmende geçirenler bile olur. Öğütme sırası gelen kişi tahıllarını kendisi öğütür. Değirmenin deposuna tahıl döker, çıkan unu çuvallara doldurarak bir köşeye istif eder. (Ardahan, Damal, Göle, Hanak, Posof).
[üyüt-]: (Aşıkşenlik *Çıldır).
Değirmende tahıl öğütürken
yora Değirmen taşının etrafına yayılan un tozuna verilen isimdir. Öğünen un taşın ön kısmındaki un kabına dökülür. İnce toz halinde olanlar ise etrafa saçılır. Öğütme işi bittikten sonra süpürülerek hayvanlara yedirmek için çuvala doldurulur. (Ardahan, Çıldır, Damal, Göle, Hanak, Posof).
R- İnt. R- İnt.
R- İnt.