EŞİT GÖZETİLME İLKESİ: TEMEL HAKLAR VE EŞİT İÇKİN DEĞER

Eşit gözetilme ilkesi insanlara bir şekilde uygulanacaksa, en azından, hissetme yetisine sahip tüm insanların başkalarının kaynağı olarak kullanılmak sonucunda her ne şekilde olursa ol-sun acı çekmemekte çıkarları olduğunu kabul etmek zorunda-yız. Bu düşünceyi iki farklı şekilde ifade edebiliriz. Bütün in-sanların sırf başkalarının amaçları için araç muamelesi görme-me tegörme-mel hakkına sahip olduğunu söyleyebiliriz. Ya da, bütün insanların onlara yalnızca kaynak olarak değer vermemizi ön-leyen eşit bir içkin değere sahip olduğunu söyleyebiliriz. Ama bunu nasıl söylersek söyleyelim, eşit gözetilme ilkesinin in-sanlara mal olarak ya da sırf kaynak olarak muamele etmeme-mizi gerektirdiğini, insanların acı çekmemekte ahlaken önemli herhangi bir çıkarı olacaksa, asgari bir temel koruma görmek zorunda olduklarını belirtmiş oluruz.

Şimdi kısaca, eşya olarak muamele görmeme temel hakkını ve eşit içkin değer kavramını inceleyeceğiz. Bu kavramların hiçbir şekilde herhangi bir metafizik öğretiyi kabul etmemizi gerektirmediğini göreceğiz. Tek gereken mantıktır: İnsanların acı çekmemekteki çıkarlarının ahlakî bir önemi olacaksa, in-sanlar kaynak olamazlar. Bir insan bir başkasının kaynağıysa, bu diğer insan kaynağın acı çekmemekteki çıkarlarına değer vermeye başlar ve bu değer verme kesinlikle değer görene ne-yin fayda sağlayacağına değil, sadece ve sadece, değer verene neyin fayda sağlayacağına dayanabilir. Kaynak olan insanın çı-karı ve bu insanın sırf bir araç olarak hizmet ettiği diğer insa-nın amacı ya da çıkarı, eşit gözetilme ilkesini uygulamaktaki amaçlar bakımından asla benzer olamaz.

Eşya Muamelesi Görmeme Temel Hakkı

Giriş bölümünde gördüğümüz gibi, haklar çıkarları koruma-nın bir yoludur.²¹Çıkarımın bir hakla korunması demek, sırf

21 Bkz. Giriş ve özellikle dipnot 17-18.

başkasının yararına olacağı için için bu hakkın ilga edilmekten korunması demektir. İnsanların tam olarak hangi haklara sa-hip olduğu konusunda epeyce bir görüş ayrılığı olduğuna kuş-ku yoktur, ama artık her insanın sırf bir başkasının amacı için araç olarak muamele görmeme hakkına sahip olduğunu kabul ettiğimiz açıktır. Bu temel bir haktır ve diğer tüm haklardan farklıdır; başka herhangi bir haktan yararlanmanın zorunlu bir önkoşulu olması anlamında hukuku önceleyen bir haktır. Bir insanın sırf bir başkasının amacı için araç muamelesi görme-me hakkına sahip olduğunu kabul etgörme-mezsek, ona bahşedebile-ceğimiz ifade özgürlüğü, özgür olma, oy verme ya da mülk sa-hibi olma gibi başka herhangi bir hak tamamen anlamsız ola-caktır. Bu anlamda, kaynak muamelesi görmeme temel hakkı, normalde “doğal” haklar olarak andığımız haklardan farklıdır – bu iki kavramın bazen birbirinin yerine kullanılması, kafa karışıklığına neden olsa da. Çoğunlukla, doğal haklar belli bir hukuk sistemi tarafından tanınmalarından bağımsız olarak var olduğu kabul edilen haklardır ve her zaman olmasa bile sık sık dinsel öğretilere dayandırılırlar. Örneğin, Locke’un (ve Batı hukukunun) mülk sahibi olma hakkını, Tanrı’nın insanlara bahşettiği yeryüzü ve hayvanlar üzerindeki hâkimiyete daya-nan doğal bir hak olarak kabul ettiğini gördük. Mülk sahibi olma hakkının çok önemli bir hak olarak görüldüğüne şüphe olmamakla birlikte, insanların mülkiyet haklarının olmadığı ya da çok daha önemsiz görüldüğü bir toplum hayal edebili-riz. Sosyalist bir toplum parasız eğitim ya da tedavi gibi bazı hakları kendi başına mülkiyet haklarından daha önemli göre-bilir. Ama ister kapitalist olsun ister komünist vs., herhangi bir toplumda, insanlar, o toplum içinde ahlakî ve hukukî bir kişi-lik olmalarının asgari bir önkoşulu olarak kaynak olmama te-mel hakkına sahip olmak zorundadır. Bu tete-mel hakka sahip olmayan biri, tam da eşit gözetilme ilkesi başkaları için kay-nak olmak dışında bir değeri olmayan bir insanın çıkarlarına uygulanamayacağı için, bir kişi değil bir eşyadır.²²

22 Çoğu Marksist kuramcı bireysel çıkarların ortak değerlere zarar verecek şekil-de korunmasını temsil ettiği gerekçesiyle haklar kuramını redşekil-detmekle

birlik-Bu temel hak kavramı yüzyıllar boyunca felsefeciler tarafın-dan dile getirilmiştir. Örneğin Kant, “doğuştan” veya hukuku önceleyen ya da siyaseti önceleyen tek bir hak olduğunu sa-vunmuştur –“doğuştan eşitlik” hakkı ya da “birinin diğerleri tarafından, onları kısıtlayabileceğinden daha fazla kısıtlanma-ma özgürlüğü; dolayısıyla, bir insanın kendi kendisinin efendisi olma vasfı.”²³Bu “doğuştan” ya da temel hak “[başka] haklara sahip olmamızın temelini oluşturur.”²⁴Temel ya da “doğuştan”

haklar kuramının modern bir versiyonu siyaset kuramcısı Henry Shue’nun Basic Rights adlı kitabında bulunur.²⁵Shue, temel bir hakkın “başka bazı haklardan daha değerli ya da özü itibariyle yararlanılması daha tatmin edici”²⁶bir hak olmadığı-nı savunur. Bir hak, “başka herhangi bir haktan yararlanmak

te, Marksist kuram köleliği nefretle kınar ve insanların sırf başkalarının amaç-larının aracı olarak muamele görmeme hakkına sahip olduğunu zımnen kabul eder. Marksistler, insanlara oy hakkını tanıyan, ama sağlık ya da eğitim hakkı tanımayan hak düzenlerini ya da özel mülkiyet hakkı gibi bazı hakları burjuva haklar olarak reddedebilseler de, bireyin kamu yararı için fedakârlık edilebile-cek çıkarlarında bazı sınırlar olduğunu kabul etmek zorundadırlar. Stalin’i 1930’larda Rusya’da gerçekleştirilen kolektifleştirme sırasında milyonlarca köylüyü katletmeye götüren tam da bu sınırların göz ardı edilmesi olmuştur.

Hayvanlarla ilgili Marksist görüşler için bkz. Bölüm 5.

23 Immanuel Kant, The Metaphysics of Morals, §§ 6:237-38, çev. ve yay. haz.

Mary Gregor (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), s. 29-31. Kant siyaseti önceleyen ya da hukuku önceleyen bu haktan “doğal” hak olarak da söz eder.

24 Roger J. Sullivan, Immanuel Kant’s Moral Theory (Cambridge: Cambridge Uni-versity Press, 1989), s. 248.

25 Henry Shue, Basic Rights, 2. baskı (Princeton: Princeton University Press, 1996). Regan temel haklar kavramını, The Case for Animal Rights’ta, iradi ey-lemlere ya da toplumsal kurumlara bağlı olmayan ve uygun bir benzerliği olan bireylerin tamamı tarafından eşit olarak sahip olunan bir hak olarak kullanır.

Bkz. Tom Regan, The Case for Animal Rights (Berkeley ve Los Angeles: Univer-sity of California Press, 1983), s. 266-329. Regan’ın temel haklar kavramını kullanımı eşya olarak muamele görmeme temel hakkıyla sınırlı değildir, ama ben onun hayvan hakları kuramının, Sue’nun insan hakları bağlamında, benim ise hayvan hakları bağlamında kullandığımız temel hak görüşüne yakın bir dü-şünce önerisi olarak anlaşılabileceğine inanıyorum. Bkz. Gary L. Francione, Rain Without Thunder: The Ideology of the Animal Rights Movement (Philadelp-hia: Temple University Press, 1996), s. 152-55. Bununla birlikte, Regan bu te-mel hakkın sadece eşit gözetilme ilkesinden türetilebileceğini kabul etmez.

26 Shue, Basic Rights, dipnot 25, s. 20.

için temel haktan feregat etme girişimi kelimenin tam anla-mıyla kendi kendini baltalayıcı, kendi çıkarına zarar verici” ise temeldir. Shue “temel hakkı emniyete almak için, gerektiğin-de, temel olmayan haklardan feragat edilebilir. Ama temel ol-mayan bir haktan yararlanılmasını sağlamak için temel bir hakkın korunmasından vazgeçilemez” der. Bunun nedeni, te-mel bir haktan “başarıyla feragat edilememesidir. Feragat edi-len hak gerçekten temelse, onun yokluğunda başka hiçbir haktan yararlanılamaz. Feragatin kendi kendini baltalayıcı ol-duğu ispatlanmış olur.”²⁷

Shue temel hakların, temel olmayan haklardan yararlanma-nın ve bu hakları kullanmayararlanma-nın bir önkoşulu olduğunu savu-nur ve şunu vurgular: Temel hakların yokluğunda temel olma-yan haklara sahip olmak, haklara “hakkın özünü herhangi bir şekilde kullanamamakla bağdaşan, sırf hukukî ya da başka türlü soyut bir anlamda” sahip olmaktan öte bir şey değildir.

Shue çeşitli temel hakları saptasa da, bunların en önemlisi “fi-ziksel güvenlik temel hakkıdır – cinayete, işkenceye, müessir fiile, tecavüze ya da saldırıya uğramamaya temel olan bir hak”.²⁸Shue, belli bir toplumda en azından bir etnik grubun bazı üyelerinin başkalarından daha az fiziksel koruma görme-sinin olağandışı bir durum olmadığını kabul ederken, “her-hangi birinin fiziksel güvenlik temel hakkından yoksun oldu-ğu iddiasını ilkesel olarak savunmaya, hiç değilse bile çok az kişi hazır olacaktır” der.²⁹ Bir kişi güvenlik temel hakkından yararlanmıyorsa ve başka herhangi biri tarafından canı istedi-ğinde öldürülebiliyorsa, başka hangi “haklar”a sahip olabilece-ğini düşünmek anlamsızdır. Başka türlü söylersek, eğer benim fiziksel güvenlik hakkım yoksa, sizin de beni dilediğiniz za-man öldürme hakkınız varsa, benim araç sürme ya da oy ver-me hakkına sahip olmam anlamsızlaşır.

İnsanların eşya olarak muamele görmemekteki çıkarını ta-nıyacak ve koruyacaksak, bunu yapmak için bir hakkı

kullan-27 A.g.e., s. 19.

28 A.g.e., s. 20.

29 A.g.e., s. 21.

mak zorundayız; bunu yapmanın sonuçları başkalarına fayda sağlayacağı için insanların eşya olarak muamele görmemekte-ki çıkarının yok sayılmasına izin verirsek, tanım gereği, bu in-sanların kendi başlarına amaç olarak muamele görmekteki çı-karını gözetmemiş oluruz ve bu insanlar sırf meta olarak mu-amele görme tehlikesiyle karşı karşıya kalırlar. Eşya olarak muamele görmeme temel hakkı ahlakî topluluğa üyeliğin as-gari koşuludur. Bu, hepimizin vazgeçilemez ve devredilemez olduğunu kabul ettiğimiz haktır; daha fazla koruma görebilir-siniz, ama ahlakî bir topluluğun üyesi olacaksanız –korunan çıkarları olmayan bir eşya olmayacaksınız– bu hakkın sağladı-ğı korumadan daha az koruma göremezsiniz. Bir eşya iseniz hiçbir hakkınız yoktur ve değeriniz sadece ve tümüyle bir baş-kası tarafından belirlenebilir – ve bu kişi sizin sahibinizdir. Bir kez köle olduktan sonra ahlakî topluluğun üyesi olmaktan çı-karsınız, zira anlamlı bir şekilde korunabilecek hiçbir çıkarı-nız kalmaz. Sahibiniz size iyi muamele etmeyi seçebilir – ve bizler bu seçimi de koruyacağız demektir. Aslında, sahibiniz bunu yapmaktan bir fayda sağladığı sürece, onun size acı ve ıstırap çektirme kararını da koruyacağız demektir.

Eşya olarak görülmeme temel hakkının çok sınırlı olduğu-nu ve başkalarının amaçları için araç olarak kullanılmaya, ay-rımcılığa ya da haksız muameleye karşı hiçbir şekilde koruma sağlamadığını anlamak önemlidir. Ama temel hak temel koru-malar sağlar. Bu, insanları alıp satamayacağımız ya da rızaları olmadan biyomedikal deneylerde kullanamayacağımız ya da onlardan ayakkabı yapamayacağımız ya da onları spor için av-layamayacağımız anlamına gelir. Eşya olarak muamele görme-me tegörme-mel hakkına sahip olmak, hak sahibinin ahlakî topluluğa dahil edildiği anlamına gelir; söz konusu insanın başka hangi haklara sahip olabileceğini belirtmez.³⁰

30 Ahlakî topluluğa dahil edilişle ilgili olarak ve belli bir insanın sahip olabileceği hakların kapsamından farklı olarak temel hak (ya da eşit içkin değer) üzerine bir tartışma için bkz. Gary L. Francione, “Ecofeminism and Animal Rights: A Review of Beyond Animal Rights: A Feminist Caring Ethic for the Treatment of Animals”, 18 Women’s Rights Law Reporter 95 (1996). Örneğin, ABD insan kö-leliğini 1865’te kaldırmıştır ve köleliğin kaldırılması kölelere sırf ekonomik

Eşit İçkin Değer

İnsanların başka insanların kaynağı olarak muamele görme-mekteki çıkarını koruduğumuz düşüncesini ifade etmenin bir başka yolu da, tüm insanların –kişisel özelliklerine bakılmak-sızın– başkalarının kaynağı olarak taşıdıkları değerden öte bir değerinin olduğunu kabul ettiğimizi söylemektir. İnsan çıkar-larını ahlaken önemli çıkarlar olarak ele alacaksak, içkin ya da mündemiç değer kavramı, tıpkı eşya olarak muamele görme-me tegörme-mel hakkı gibi zorunlu bir başlangıç noktası oluşturur.

Şeylerin herhangi bir değeri varsa, bu değer içkin ya da koşul-ludur – yani, sadece onları değerli gördüğümüz sürece değer taşırlar. Şeylerin onlara yüklediğimiz değeri yansıtan bir fiyat-ları vardır ve para şeylerin değerinin nihai standardıdır. İnsan-ların içkin ya da mündemiç değeri yoksa, sadece eşya olarak görülecek, değerleri sadece parasal terimlerle belirlenecek ve ahlakî topluluğun dışına atılmış olacaklardır.³¹Böyle değeri

ol-metalar olarak muamele görmeme (ve ahlakî topluluğa dahil edilme) temel hakkını vermekle aynı şey demek olduğu halde, köleliğin kaldırılmasının ken-disi eski kölelerin sahip olacakları hakların kapsamını belirlememiştir.

Feminist kuram bağlamında, Drucilla Cornell kadınların ahlakî topluluğa üyeliğinin asgari koşullarının önemine ilişkin benzer argümanlar getirmekte-dir. Cornell kadınlara, “[kendilerini] kamusal ve siyasal yaşama eşit yurttaşlar olarak katılabilen bireyleşmiş varlıklara dönüştürebilmeleri” için zorunlu olan

“asgari bireyleşme düzeyi”ni sağlamak gerektiğini ileri sürer. Cornell bu asgari bireyleşme koşullarını sadece hak türü bir korumanın sağlayabileceğini savu-nur. Drucilla Cornell, The Imaginary Domain: Abortion, Pornography and Sexu-al Harassment (New York: Routledge, 1995), s. 4. Bazı feminist yazarlar haklar anlayışını doğası gereği patriarkal olduğu için reddetmektedir (bu görüşü da-ha sonra ele alacağım). Bkz. Francione, “Ecofeminism and Animal Rights”.

Ayrıca bkz. Bölüm 6, dipnot 37-39 ve beraberindeki metin.

31 Bkz. Immanuel Kant, Grounding for the Metaphysics of Morals, §§ 428-29, 434-35, çev. James W. Ellington, 3. baskı (Indianapolis: Hackett Publishing, 1993), s. 35-36, 40-41; Kant, The Metaphysics of Morals, dipnot 23, §§ 6:434-35, s.

186-87. Ayrıca bkz. Sullivan, Immanuel Kant’s Moral Theory, dipnot 24, s. 195-96. Kant, insanların eşya olmamaktaki çıkarları belli bir içkin ahlakî değer an-layışı tarafından korunmamış olsaydı, bazı insanların sırf koşullu terimlerle değerlendirileceğini ve gerçekte ekonomik metalardan öte bir şey olmayacak-larını savunmuştur. Kant haysiyet kavramının ya da insanların içkin değeri-nin, insanların sadece başkalarının amaçlarının aracı olarak değil, kendi başla-rına amaç olarak muamele görmelerini sağlamanın tek yolu olduğuna inanı-yordu. Burada Kant’ın özellikle eşitlikçi olduğunu söylemeye çalışmıyorum;

mayan insanlara “insanca” muamele edilmesi, onların hakla-rıyla değil, bizim merhametimizle ilgili bir mesele olacaktır.

İçkin değer düşüncesi sık sık dinsel öğretilerle ilişkilendiril-mekle birlikte, bunda ille de mistik ya da metafizik bir yan yoktur. İçkin değer, ahlakî sistemin ayrılmaz parçası olan son derece sağduyusal ve mantıksal bir düşüncedir. İçkin değer, ahlakî topluluğun üyesi olarak görülmek için zorunlu olan as-gari ölçütün bir başka adıdır. İçkin değeriniz yoksa, çıkarları-nızın tamamı –acı çekmeme temel çıkarınız ya da yaşamaya devam etme çıkarınız da dahil olmak üzere– sadece bir başka-sının değerlendirmesine bağlı olarak “satılabilir”. İçkin değer kavramının insanları eşya olarak muamele görmekten koruya-bilmesi için, tüm insanları eşit içkin değere sahip görmemiz gerekir. Bu, tüm insanlara her tür amaç için eşit değer verilme-si gerektiği anlamına gelmez. Bir beyin cerrahının becerilerine bir duvar ustasının becerilerinden daha fazla değer verdiğimiz için, birincisine ikincisinden daha büyük bir refah payı tahsis etmeye karar verebiliriz. Ama zoraki organ vericisi olarak be-yin cerrahını mı duvarcı ustasını mı kullanacağımıza ya da toplama kampına hangisini kapatacağımıza karar vermek söz konusu olduğunda, ikisi de kesinlikle aynı değere sahiptir: Ne birini ne ötekini sırf diğerlerinin amaçları için araç olarak de-ğerlendirme iznimiz yoktur. Eşit içkin değer kavramı, başka kimse onlara değer vermese bile tüm insanların kendilerine değer verdikleri gerçeğini yansıtır. Çıkarlara sahip olmak için, birinin kendi çıkarları hakkında açıkça bu terimlerle düşüne-biliyor olması zorunlu değildir. Başkaları çıkarlarına hiçbir de-ğer vermiyor olsa bile, bir bebeğin, ağır zekâ geriliği olan bir insanın ya da akli dengesi bozuk bir kişinin acı çekmemekte çıkarı vardır.³²

çocuklar ve kadınlar hakkındaki görüşleri pek çok açıdan sorunluydu ve ahla-kî korumayı sadece ussal varlıklarla ya da evrensel ahlaahla-kî değerleri anlayabile-cek olanlarla sınırlı tutuyordu. Ayrıca, yukarıda gördüğümüz ve 5. Bölüm’de de göreceğimiz üzerei, hayvanları ahlakî topluluğun dışında tutuyordu.

32 Bu, fizyolojik benzerliğin ve ortak evrimin gözlenmesine dayanan sağduyusal ve mantıksal bir çıkarsamadır. Biri bu iddiayı yadsımak isteseydi, bu benzer-liklere rağmen ve kendimizinkinden başka zihinleri tam ya da kesin olarak

Eşya olarak muamele görmeme temel hakkı örneğinde olduğu gibi, içkin değerin tanınmasının sağladığı korumanın kapsamını tam olarak anlamak önemlidir. Başka insanlara gene araçsal ola-rak değer verebiliriz. Bir beyin cerrahına gene bir hademeden da-ha fazla para ödemeyi seçebiliriz. Ne var ki, içkin değerin tanın-ması, bireyi köle olmak üzere satılmaktan ya da biyomedikal de-neylerde kullanılmaktan korur. İçkin değer, bizi bazı insanlara sırf meta olarak değer vermekten alıkoyması babında “eşit” ol-mak zorundadır. İçkin değeri diğerlerininkinden “düşük” olan bir insan, hiçbir içkin değeri olmadığı düşünülen bir insandan daha iyi muamele görmeyecektir: Bu insanların çıkarları zorunlu olarak ahlakî önemden yoksun kalacaktır. Eşit gözetilme ilkesi onlara uygulanmayacak ve sadece ekonomik metalar olarak mu-amele görme tehlikesiyle karşı karşıya kalacaklardır.

Özetle, eşya olarak muamele görmeme temel hakkı ve eşit içkin değer, ahlakî topluluğa üyelik için gerekli mutlak asgari-yi tanımlar. Ahlakî topluluğu büyük bir tiyatroya benzetebili-riz. Bir kez tiyatrodan içeri alındığınızda gösteriyi izlemek için bir yere sahip olmanız garantilenmiştir, ama bunun ille de en iyi yer olması ya da özellikle iyi bir yer olması ya da oturacak bir yer olması gerekmez. Belki de ayakta kalacaksınızdır. Ama tiyatroda olmak gösteriyi izlemek için bir yere sahip olmak de-mektir; aksi takdirde içeri alınmak anlamsızdır. Gösteriyi izle-mek üzere tiyatroya alınmak, mantıken, gösteriyi bir şekilde izleme fırsatınızın olacağı anlamına gelir – ön sırada oturanla-rınkine kıyasla ne kadar kötü bir şekilde olursa olsun.

İçkin değer ve eşya olarak muamele görmeme temel hakkı da bundan ibarettir. Bir insanın ahlakî topluluğun üyesi olma-sı için, başkaları tarafından olma-sırf kendi elde edecekleri fayda ba-kımından değerlendirilmekten koruyan bir değere sahip olma-sı gerekir. İnsanların başkalarına köle olarak sahip olmalarına ya da kendilerine diğer insanların tüm çıkarlarını değerlendir-me ayrıcalığını tanımalarına izin verdeğerlendir-meyiz. İnsanların bilgiye

okuyamadığımız halde, normal yetişkin insanlara tercihler ya da arzular atfet-mekte sorun yaşamamamıza rağmen, söz konusu insanların neden tercihleri ya da arzuları olmadığını açıklamakla yükümlü olurdu.

dayalı rızaları olmaksızın biyomedikal deneylerde kullanılma-larına izin vermeyiz. İnsanları hayvanat bahçelerinde ve sirk-lerde teşhir etmeyiz – bir zamanlar etmiş olsak da.³³Hissetme yetisine sahip her insana eşya olarak muamele görmeme temel hakkını tanımaz ya da eşit içkin değer vermezsek, değer ver-mediğimiz bu insanlar ahlakî topluluktan tamamen dışlanma tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Eşit gözetilme ilkesi, insa-nın acı çekmemekteki çıkarları ahlaken önem taşıyacaksa in-sanların kaynak olarak kullanılmasını reddetmemizi gerektirir.

Kölelerle köle sahiplerinin çıkarlarını dengelememizi ve köle-lerin çıkarlarının ahlaken önemli olmasını beklememizi iste-yen “melez” bir sistemimiz olamaz.

EŞİT GÖZETİLME İLKESİNİN HAYVANLARA UYGULANMASI