Eğitim ve Öğretim

Balıkesir halkı, genç nesillerin çağın koşullarına uygun bir eğitim ve öğretim ile hayata en donanımlı biçimde hazırlanması arzusuyla, sahip oldukları imkanlar ve sancakta mevcut bulunan okullar çerçevesinde, eğitim kurumlarını çoğulcu bir anlayışla, yaşanan dönemin değişim ve gelişmelerine uyarlamak suretiyle savaş şartlarında dahi öğrenim hizmetlerinden en üst düzeyde yararlanmaya çalışmıştır.283

Çoğunlukla camilerin eklentilerinde ya da çeşitli vakıflara bağlı muallimhaneler biçimde oluşturulan Sıbyan mektepleri (mahalle mektepleri) cami hocalarının ve vakıf mütevelli heyetlerinin tayin ettiği hocalarla eğitim faaliyetlerini sürdürmüştür.284 İbtidai285 mekteplerin yaygınlaştığı ve Karesi’nin vilayet olduğu dönemde, Tırpancızade Fahrettin Mehmet Efendi isimli bir öğretmen yeni öğretim yöntemlerini öğrenmek üzere

282 _{Türer, a.g.e., s. 20.}

283 _{Yüzbaşı İshak Hakkı, a.g.e., s. 44.} 284

Kemal Özer, Tarihte Balıkesir, Türk Dili Matbaası, Balıkesir, 1957, s. 11-12; Balıkesir’de 1590’lı yıllardan itibaren varlığı bilinen sıbyan mektepleri: Mahmut Ağa Muallimhanesi, Rıhleti Efendi Muallimhanesi, İbrahim Çelebi Muallimhanesi, Kara Kadı Muallimhanesi, Yahya Efendi Muallimhanesi, Bostan Çavuş Muallimhanesi, Mehmet Efendi Muallimhanesi, Hasan Çelebi Muallimhanesi, Hanımzade Hatun Muallimhanesi, Elhaç Mehmet Muallimhanesi, Rasihzade Elhaç İlyas Muallimhanesi, Sıbyan Hacı Hafız Mektebi, Çeşmeli Hoca Mektebi, Hafız Hanım Mektebi, Yaralı Hoca Mektebi, Arap Hacı Hasan Kerimesi Mektebi, Mahkeme Katibi Hemşiresi Mektebi, Ahmet Efendi Haremi Hoca Mektebi, Muhacir Fatma Molla Mektebi, Hasköylü Fatma Hoca Mektebi, Demirci Hoca Hafız Mustafa Kerimesi Mektebi, Birgivi Hoca Hatun Mektebi, Cemil Hoca Mektebi, Şükrüye Hoca Mektebi.

285

1913 Yılına Kadar Balıkesir’de açılan ibtidai mektepleri: Hasan Çelebi Mektebi, Hacı Mehmet Ağa Mektebi, Hanımzade Mektebi, Vafirzade Mektebi, Aydınlı Mektebi, Güllü (Namık Kemal) Mektebi, Uhuvvet-ül Hamidiye (MithatPaşa), Kırımlar İbtidaîsi, Hürriyet İbtidaîsi (Kayabey), Tevfikiye İbtidaîsi, Teceddüt, Tamim-i Maarif (özel okul), Kocaavşar Mektep-i İbtidaîsi, Mektep-i Kebir-i İbtidaî, Mehmet Bey, Hoca Kuyusu, İmam İsa, İrfan İbtidaîsi, Kaleli Mektebi, Hacıilbey Numune İlkokulu. (Kemal Özer, a.g.e., s. 12-15)

1880 yılı Temmuz ayında, Midilli’de Mutasarrıf bulunan Namık Kemal’in yanına yollanmış, dönüşünde edindiği yeni bilgileri bütün kaza ve nahiye öğretmenlerine aktarmıştır.286 1869 yılında Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile getirilen, her 500 ve daha fazla haneye sahip olan yerleşim biriminde bir rüştîye açılması ilkesinden önce, 1864 yılında Balıkesir’de ve nizamnamenin ilan edildiği yıl Edremit’de birer rüştîyenin açılması, Balıkesir halkının modern eğitime verdiği önemin bir diğer işaretidir.287

Ayrıca, ilk defa “Islahhane” adıyla açılan, daha sonra “Sanayi Mektebi” adı verilen okullarda; terzilik, kunduracılık, mürettiplik, fotoğrafçılık, dokumacılık, makinistlik gibi alanlarda meslek edinmeye dönük eğitim verme ihtiyacı, sanayileşmenin zorlamasıyla ortaya çıkan, ülkeyi kalkındıracak yetişmiş insan gücünü temin etme hedefinden çok; öksüz, kimsesiz çocukları bir meslek sahibi yapma gibi toplumsal nedenlerden kaynaklanmıştır. Bu çerçevede, ekonomik ve sosyal yaşamın maddi gereksinimlerinden yola çıkılarak devletin ormancı, demiryolcu, madenci ihtiyacını karşılamak amacıyla özel olarak açılan okullar dışındaki ilk çıraklık meslek okullarından biri Balıkesir’de açılmıştır.288

Öte yandan Balıkesir’de varlığı bilinen kütüphaneler arasında bulunan; Hacı Ali Cami içinde bulunan 1903 yılında Mutasarrıf Ömer Ali bey tarafından yaptırılan Vatan kütüphanesi, 1816 yılında Abdüllatif Efendinin oğlu Mehmet Efendi tarafından kurulan Eski kütüphane, 1863 yılında Dar’ul Hilafe Medresesi karşısında Ali Şuuri Efendi tarafından yapılan kütüphane ve 1911 yılında halk tarafından kurulan Milli kütüphane halkın kültürel hayata verdiği önemi ifade etmektedir.289

2.13.1. İdadi Mektebi

23 Şubat 1886 tarihinde Balıkesir’de açılan Karesi İdadisi,290 Balkan Savaşı yenilgisinden sonra Selanik Sultani’sinin Balıkesir’e nakledilmesinin kararlaştırılması

286

Türer, a.g.e., s. 25.

287 _{Özer, a.g.e., s. 17; Türer, a.g.e., s. 27.} 288 _{Türer, a.g.e., s. 33.}

289

Yüzbaşı İshak Hakkı, a.g.e., s. 46. 290

Karesi İdadisi; 11 Şubat 1301 tarihinde Celalzade hanı içerisinde tesis edilmiş, öğrenci sayısının artması üzerine şu anda Kuva-yı Milliye müzesinin bulunduğu Giritlizade Mehmet Paşa’nın konağına,

üzerine 1914 yılında Edremit’e nakledilmiş, 1917 yılı Eylül ayına kadar burada öğretime devam edilmiştir. Selanik Sultani’sinin Balıkesir’e taşınmasıyla, Karesi İdadîsi de “sultanî” olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Karesi İdadisi’nde 1914 yılında 270, 1915 yılında 290 öğrenci öğretim görmüştür. Sultaninin Birinci Dünya Savaşı sırasındaki eğitim kayıtları, Yunan işgali sırasında kaybolmuştur.291

1913 yılında Edirne ve Niğbolu idadîlerinden gelen 25 kişilik izci (keşşaf) grubu ile Balıkesir’de ilk izcilik faaliyeti başlamış, Çanakkale Savaşı sırasında bu keşşaflar ve diğer öğrenciler292 gönüllü olarak savaşa katılmışlar,293 geriye sadece üç öğrenci dönebilmiştir.294

2.13.2. Dar’ül Muallimin

Balıkesir Öğretmen Okulu (Darülmuallimin) 1910 yılı Ekim ayında medrese, rüştîye ve idadîden aldığı 50 öğrenci ile gündüzlü olarak öğretime başlamıştır. Öğretmen okulunun programında, üç farklı dil dersi, dinsel, sosyal ve pozitif bilimler ile ilgili dersler yer almıştır. Ayrıca, güzel yazı, elişi, ziraat dersi gibi uygulamalı eğitim programları da uygulanmıştır. Şehirde evi bulunmayan öğrenciler medreselerde ya da han odalarında barınma ihtiyacını karşılamışlar, öğrencilere birinci ve ikinci sınıflarda 40, üçüncü sınıfta 60’şar kuruş burs verilmiştir.295

1914 yılında 83 kişinin girdiği sınavda 43 kişi başarılı olarak okula alınmaya hak kazanmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın başladığı bu dönemde okulun öğretmen kadrosu 1309 yılındaki bir yangın sonrasında ise Paşa camii civarında Hafız Adil isminde bir şahsın evine nakledilmiştir. Okul 1311 yılında Behçet Paşa konağının bir kısmına ve aynı tarihte inşaatı tamamlanan lise binasına taşınmıştır. (Özer, a.g.e., s. 18.)

291 _{Özer, a.g.e., s. 18-19; Türer, a.g.e., s. 30.}

292 _{8. sınıf öğrencileri (13 Kişi): Nuri, Şevki, Şevki, Şükrü, Ahmet Hamdi, Süleyman, Sami, Murat,} Ahmet Hayri, Mehmet Ali, Süreyya, Lütfü ve Hikmet. 9. sınıf öğrencileri (15 Kişi): Naci, Nuri, Nevzat, Cevat, Fehmi, Kemal, Mustafa, Muammer, Feyyaz, Ruhi, Cevdet, Neaver, Kemal, Abdullah ve Osman Nuri. 10. sınıf öğrencileri (15): Abdülşükür, Cemil, Yaşar, Rüştü, Şükrü, Selahattin, Mustafa, Asım, Ahmet Refik, Mehmet Kemal, Besim, Mustafa, Nihat, Hüseyin Hayri ve Salih. 11 sınıf öğrencileri (25 Kişi): Naim, Elmas, Mustafa, Mehmet Murat, Hamza, Recep, Osman, Ali Seydi, Recep, Mehmet, Ali, Ruhi, Halil Fehmi, Rasim, Alaaddin, Ali Kemal, Ahmet Hamdi, Cemil, Emin, Kemal, Hulusi, Mehmet, Esat, Mustafa ve Haydar efendiler. (Aydın Ayhan, Çanakkale Ah Çanakkale, s. 134-136.)

293 _{Türer, a.g.e., s. 30.} 294

Balıkesir Liseliler Derneği, Balıkesir Lisesi 122. Kuruluş Yılı Kaymaklı Şenlikleri Haftası Etkinlikleri Programı, 24-27 Mayıs 2006.

sayı ve kalite olarak yükseltilmiş, fen dersleri ile meslek dersleri yanında beden eğitimi, müzik, resim ve el işi eğitimi gibi derslere de ağırlık verilmiştir. Ancak Birinci Dünya Savaşı bütün şiddetiyle devam ettiğinden öğrencilerin büyük çoğunluğu silah altına alınmıştır. 1914-1918 yılları arasındaki dört yıl sonunda okul ancak 2 mezun verebilmiştir. 1918-1919 ders yılı sonunda 5, 1919-1920 ders yılı sonunda ise 16 mezun vermiştir. Kız Muallim Mektebi (Darülmuallimat) ise 20 Kanunuevvel 1332 (2 Ocak 1917) yılında açılmış, 1919 yılında ilk mezunlarını vermiştir. Birinci Dünya Savaşı süresince her iki öğretmen okulunda da öğrenime devam edilmiş, Yunan işgali ile birlikte kapatılmışlardır.296

2.13.3. Medreseler

Karesi’de medreselerin çokluğu eğitim ve öğretime karşı olan tarihi ilginin bir yansımasıdır. Özellikle, görevli olduğu yıllarda Balıkesir’in imarı, su yollarının yapımı gibi toplumsal yarar gözeten faaliyetlerle yakından ilgilenen Müftü Ali Şuûri Efendi tarafından, 1861 yılında programında pozitif bilimlere de yer veren ve 1925 yılında 618 cilt eser bulunduğu bilinen bir kütüphane ile desteklenen Dar’ün Nafia isimli bir medrese kurulması; matematik, geometri, fen bilgisi, Farsça gibi derslerin merkezi anlamda 1873 yılından sonra medrese programlarına girdiği düşünüldüğünde, Balıkesir halkının eğitim faaliyetlerine yönelik duruşunun önemli bir işaretidir. Balıkesir’de 1911 yılında faaliyete geçen Dar’ül Hadis de başlatılan medrese reformuna uygun bir biçimde açılmış bir diğer medresedir.297