Dua, insanın duygularının, tepkilerinin, istek ve ihtiyaçlarının açığa vurulmasıdır. Dua üzerine yapılan araştırmalar neticesinde dua çeşitleri farklı şekillerde gruplandırılmıştır. Örneğin Poloma ve Pendleton’un yaptıkları bir çalışmada, konuşma diline ait dua, derin düşünce anlamında dua, istekte bulunma anlamında dua ve dinî bir pratik anlamında dua olmak üzere dört çeşit dua tespit edilmiştir.262
256 Bkz. Capps, Donald, “İstek Duası Psikolojisi”, Çev. Ümit Horozcu, İÜİFD, S. 12, 2005, s. 158- 159.
257 Vergote, a.g.e., s. 238. 258 Hökelekli, a.g.e., s. 214.
259 Şentürk, İbadet Psikolojisi, s. 107.
260 Kimter, Nurten “Dinî İnanç, İbadet ve Duanın Umutsuzlukla İlişkisi Üzerine”, Gençlik, Din ve
Değerler Psikolojisi, Ed. Hayati Hökelekli, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002, s. 192.
261 Vergote, a.g.e., s. 241.
262 Argyle, Michael, “İbadet ve Dua”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Çev. Mustafa Koç, C. II, S. 21, 2006, s. 329; Spilka, Bernard, “Religious Practice, Ritual and Prayer”, Handbook of The
Psychology of Religion and Spirituality, Ed. Raymond F. Paloutzian and Crystal L. Park, The Guilford
Duanın gruplandırıldığı çalışmalar incelendiğinde, duayı uygulama biçimi ve muhtevasına göre gruplandırarak incelemenin daha uygun olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle önce uygulama biçimine göre, sonra da muhtevasına göre dualar incelenecektir.
1) Uygulama Biçimi Bakımından Dualar
Uygulama biçimi bakımından dualar üçe ayrılır. Bunlar: Sözlü, fiilî ve halî dua. Sözlü olarak ya da kalpten geçirilen istek, arzu ve temenniler duanın sözel kısmını oluşturur.263 Beden ve ruh ikilisinden oluşan insan, dil ve ruhuyla dualarını sözel olarak ifade eder. Kişinin elinden geleni yaptıktan sonra Allah’tan yardım istemesi sözlü duadır.264 Dua eden kişi niyetlerini söze dökerek canlı tutar ve konuşma yoluyla niyetini açığa çıkarır. Sözlü duada kalbî yakarış duygusu, sadakat, bağlılık, tazim ve ihlas şuurunun olması gerekir. Eğer bu özellikler olmazsa yapılan dua ruhsuz beden gibidir.265
Kişinin herhangi bir arzusu karşısında elinden gelen her şeyi yapması fiilî duadır.266 Bazı şeylerin gerçekleşmesi için öncelikle sebeplerin yerine getirilmesi
gerekir. Bu sebepler yerine getirildiği takdirde sonuç elde edilir. Kişinin bu sebeplere başvurması fiilî duanın gerçekleştirilmesi demektir. Bu tür dua dünyevî sonuçlar elde etmede daha etkili olsa da duanın bir ibadet anlamı taşıması için iman, niyet ve kalbî bilincin bir arada bulunması gerekli görülmektedir.267
Halî duada kişi, sadece içinde bulunduğu durumu Allah’a arz eder ve O’ndan hiçbir şey istemez. Çünkü niyazda bulunduğu varlık onun her halini bilmektedir.268 Dua, ciddi bir istek ve iştiyak halinde düşünce olarak kalpten geçebilir. Bu durumda kişi, isteğini sözle dile getirmez. Ancak Allah’ın, onun halini ve isteklerini bildiği için tam bir güven içinde Allah’ın isteklerini kendisine vereceğini ümit ederek hiçbir şey söylemeden bekler.269 Bir dervişin cami köşesinde sessizce oturması, bir hastanın
263 Altun, a.g.e., s. 43. 264 Ünlü, a.g.e., s. 39. 265 Bebek, a.g.e., s. 21. 266 Ünlü, a.g.e., s. 39. 267 Bebek, a.g.e., s. 22. 268 Ünlü, a.g.e., s. 42.
yatağında uzanıp beklemesi, bir fakirin mahcup bir vaziyette yardım beklemesi halî duaya örnek olarak verilebilir.270
Özellikle sufîler sözlü duaya çok fazla önem vermezler. Belli bir makamda ve belli durumlarda hal diliyle dileklerini susma yoluyla arz ederler.271
2) Muhteva Bakımından Dualar a) İstek ve Dilek Duası
Heiler tarafından ortaya atılan istek duası duanın kalbi olarak görülür.272 Kişinin her durumda şahsî istek ve taleplerde bulunması duanın karakteristik özelliklerindendir. Başarı, şifa, güvenlik ve maddî avantaj elde etme ümidi her zaman duanın konusu olabilmektedir.273
İstek duası, kişinin kendisinin, ailesinin veya yakınının ciddi bir ihtiyacı olduğunda, onların mutluluğunu engelleyecek bir tehdit unsuru veya onlarla birlikte kendisinin gücünü aşan problemler ortaya çıktığında, Allah’tan yardım talep etmeye yönelik olarak yapılan bir dua çeşididir.274 Bütün bu problemler çözüme kavuştuğunda kişi minnet duygusu içinde yine duaya yönelebilir.
Heiler, istek duasına olumlu bir anlam yükleyerek istek duasıyla kişinin Allah’ın iradesine güvenle teslim olduğunu ifade eder. Capps ise, istek duasını Allah’la kurulan önemli bir iletişim şeklinde yorumlamaktadır.275
b) Şükür Duası
Kişinin Allah’ın sonsuz lütfu ve nimetleri karşısında içinde bulunduğu tavır ve duyguları en iyi şükür duasıyla ifade eder.276 Kişi yeni bir nimete kavuştuğunda ya da kendisine verilen nimetleri hatırladığında, kendisine iyilikler yapıldığında şükür duası yapabilmektedir.277
270 Altun, a.g.e., s. 45.
271 Uludağ, Süleyman, “Tasavvufta Dua Anlayışı”, TDVİA,İstanbul 1994, s. 535. 272 Meadow and Kahoe, a.g.e., s. 114; Capps, a.g.m., s. 157; Argyle, a.g.m., s. 331. 273 Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 226.
274 Argyle, a.g.m., s. 331. 275 Capps, a.g.m., s. 162.
276 Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 226. 277 Bebek, a.g.e., s. 23.
İslam dinine göre kişinin yaptığı ibadetler aynı zamanda Allah’a karşı bir şkür ifadesi olmaktadır.278
c) Şefaat Duası
Kişinin bir başkası adına dua etmesi şefaat duası adını alır.279 İnsanlar bazı durumlarda birbirlerinin yardımına muhtaçtır. Bu ihtiyaçlar kişileri birbirine yaklaştırır ve kişi maddî ya da manevî anlamda muhtaç durumda olan kişiye yardım eder. Bu yardım bazı durumlarda dua etme şeklinde olur. Başkasının yaptığı duanın daha çok fayda getirildiğine de inanılan bu dua türünde bencilce duygular bulunmamaktadır.280
d) Tapınma ve Övgü Duası
Kâinattaki düzen, güzellikler ve Yaratıcı’nın ilahî tezahürleri karşısında kişi, hissettiği saygı ve hayranlıkla karışık olan duygularını övgü şeklinde sesli ya da sessiz olarak dile getirir. Yaratıcı, tapılacak ve övülecek bir varlık olarak görülür. Bunun neticesinde gerçekleşen dua, tapınma ve övgü içeriklidir.281 Böylece kişi
tapındığı varlığı övgüyle yüceltir.
e) Günahları İtiraf ve Bağışlanma Duası
Kişi Allah’a yakın olma ve O’nunla sorunsuz ve uyumlu bir ilişki içinde bulunmayı isteyebilir. Bu nedenle yaptığı hatalar ya da günahlar sebebiyle Allah’tan af dileyerek kendini Allah’a yaklaştırmaya çalışabilir.282 Günahlarının bağışlanmasını dileyen kişi yaptıklarından pişman olup yeniden Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak ister. Burada kişiyi duaya sevk eden güdü, dinî suçluluk duygusu ve Allah’a yaklaşma arzusudur.283
278 Certel, Hüseyin, Din Psikolojisi, Andaç Yay., Ankara 2003, s. 126. 279 Hökelekli, a.g.e., s. 227.
280 Certel, a.g.e., s. 126. 281 Hökelekli, a.g.e., s. 227. 282 Hökelekli, a.g.e., s. 227. 283 Certel, a.g.e., s. 127.
f) Tefekkürî Dua
Yaratan’la iletişime geçip O’nun huzurunda hazır bulunmak anlamına gelen tefekkürî duanın amacı dinî tecrübeler yaşamaktır.284 Meditasyonla aynı anlamda ifade edilebilen tefekkürî duada kişi önce murakabe ile dikkatini kendisi üzerinde toplar. Neticede murakabe ile dikkat hazır olur ve bilinç dinî mesaja açık hale gelir. Aşkın tefekkür ile kişi bizzat kendisinin derinliğinde ezelî ve ebedî şuur olma yönüne açılır. Burada sözler, yerini kendi gerçekliğine bırakır. Bu ruh hali içinde kişi fikir ve arzuların göstergelerini bir araya getirerek yeniden yorumlar. Böylece bilinç kendisini yeniden yapılandırmış olur.285
Yukarıda sıralanan dua çeşitlerinden başka James B. Pratt’ın öncülüğünde din psikolojisinde objektif ve subjektif dua ayrımı da yapılmıştır. Buna göre objektif dua, kişinin Allah’a bağlılığını merkeze alırken, subjektif duada kişisel istek ve ihtiyaçlar daha ön plandadır. Subjektif dua kişinin daha çok kendi menfaatine yönelik yaptığı duaları ifade eder.286 Bu ayrıma göre duanın objektif olması samimiyet ve bağlılık açısından daha uygun olduğu düşünülmektedir. Kendi menfaatine yönelik duanın samimi olduğu söylenemez.