XVI.yy’da Osmanlı Devleti’nin sınırları Asya, Avrupa ve Afrika’ya uzandı. Kurulduğu coğrafyadan yayılarak dönem dünyasının büyük bir kısmına hükmeden Osmanlılar toprakların genişlemesiyle yeni sorunlarla karşılaştılar. Coğrafya genişliğinden doğan sorunların en başında ise organizasyon sorunu gelmekteydi. Bu durum devletin merkezi olan İstanbul ile sınır toprakları arasındaki mesafenin fazlaca açılması, iletişimin yeterli düzeyde olmaması ve askeri-idari birimlerin bölgelerde yeterince destek görmemelerinden kaynaklanmaktaydı. Bu sorunu aşmak üzere merkezden defalarca hüküm gönderilip, gereğinin yapılması istenmekteydi.
İmparatorluğun I.Süleyman döneminde yaşadığı ihtişamlı yıllardan sonra XVI.yy’ın ikinci yarısında idari zafiyetler belirmeye başladı. Bu durum devletin birçok kurumunda olduğu gibi askeri kuvvetlerini de etkiledi. Esasen Osmanlı Devleti tarım temelli idari birimleri askeriye ile birleştirmiş komple bir yönetim sistemine sahipti. Bu
218 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.230, Hüküm 487.
219 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.64, Hüküm 174.
220 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.4, Hüküm 10.
221 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.79, Hüküm 215.
222 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.6, Hüküm 17.
223 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.27, Hüküm 80.
224 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.53, Hüküm 188.
225 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.242, Hüküm 516.
226 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.126, Hüküm 348.
227 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.6, Hüküm 17.
228 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.32, Hüküm 94.
229 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.6, Hüküm 17.
230 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.73, Hüküm 202.
sistem içerisinde yaşanılan aksilikler kolayca diğer birimlere sirayet etmekteydi. II.Selim döneminde sıklaşan ve ilerleyen temel yönetim sorunları, yukarıda bahsedilen aksi durumlar ile birleştiğinde devlet içerisinde otorite boşluğu meydana getirdi. Bu boşluk ise merkezden uzaklaşıldıkça daha yoğun hissedilmekteydi. Öyle ki savaş zamanlarında daha kırılgan olan bölgelerde organizasyon yapmak bile başlı başına bir sorun haline geldi. Osmanlı askeri organizasyonun önemli bir ayağı da ihtiyaç maddelerinin temini sağlamaktı. İhtiyaç maddeleri ise orduyu ayakta tutacak olan herşeydi.
6.7.1. Yiyecek Maddelerinin Temini
Osmanlı Devleti’nde askeri harekatların arka planında güçlü ve yaygın bir organizasyon ağı yatar. Bu ağların bir kısmı savaş zamanlarında geri hizmet görevlerini yerine getirirdi. Sefer hazırlıkları için yapılan organizasyonların önemli bir parçası da gerekli olan ihtiyaç maddelerinin temini idi.232 Bu maddelerin en önde geleni ise yiyecek-içeceklerdi. Osmanlı donanmasında en gerekli yiyecek maddesi peksimetti. Peksimet ise uzun seferlerde bozulmadan kalabilen pişirilmiş bir ekmek çeşidi idi. Onun bu özelliği hem kara hem de deniz kuvvetlerinde temel gıda maddesi olarak kullanılmasına sebep oldu.
XVI.yy’da Osmanlı donaması için gerekli olan peksimet normal şartlar altında İstanbul ve Gelibolu gibi donanma merkezine yakın yerlerde pişirilmekte idi. Eğer sefer için çok gerekli görülürse, Eğriboz, Selanik, Varna ve Yenişehir civarından peksimet pişirilmesi istenmekteydi.233 Ancak II.Selim’in İnebahtı yenilgisinden sonra bu durum değişti. Donanmayı neredeyse tamamen yeniden inşa eden II.Selim, Türk denizciliğinin Akdeniz’de ayakta kalabilmesi için ciddi tedbirler aldı. Bu tedbirler doğrultusunda peksimet temini için Osmanlı coğrafyasının çeşitli yerleşim merkezlerine hükümler gönderdi. II.Selim’in yukarıda sıralanan yerleşim yerlerine ek olarak Tunus Seferi için peksimet hazırlattığı yerler; Ahyolu234, Karadeniz yalıları235, Ruscuk236, Samsun237,
232 Polat, S. (2011). Osmanlı Sefer Organizasyonunda Pratik Çözümler: 1634-1635 Tarihlerinde Karahisar-ı Şarki’de ‘Mükellefiyet Şeklinde Yürütülen İştira’ ile Zahire Temini. Gazi Akademik Bakış Dergisi C. 4, S. 8., s. 1-14.
233 Bostan, İ. Osmanlılar ve Deniz, s.101.
234 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.68, Hüküm 186.
235 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.27, Hüküm 81.
236 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.92, Hüküm 249.
Semendire238, Silistre239 ve Vize240 idi. Bu yerlerin temel özellikleri ise denize yakın olmaları idi.
Uzun sefer süreleri boyunca elbette askerlerin tek ihtiyacı peksimet değildi. Önemli bir ihtiyaç ise su idi. Su Akdeniz ve çevresinde rahatça bulunabildiğinden dolayı, gemilerde günlük veya haftalık ihtiyaçları karşılayacak miktarda bulunduruluyordu. II.Selim, deniz seferine gidecek askerler için ekmek ve su gibi temel yiyeceklerin yanında, pirinç241, yağ242, bal243, limon suyu244, arpa245, buğday246, şeker247, kara üzüm248, don yağı249, un250 gibi yiyecek maddelerini de toplattı. Toplatılan bu yiyeceklerin askerlere nasıl ve ne şekilde verildiğine dair yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ancak Osmanlı coğrafyasının çeşitli bölgelerinden toplatılan bu yiyecek maddelerinden arpa, pirinç, buğday gibi tohum halindeki besinlerin işlenerek veya pişirilerek diğerlerinin ise doğrudan verilebileceğini, Türk yemek kültüründen de anlayabiliriz.
6.7.2. Giyecek Malzemelerinin Temini
Besin maddelerinin dışında sefere gidecek askerlerin ihtiyaç duyduğu diğer bir gereksinim ise giyeceklerdi. Tersaneye gelen askerlere aba, gömlek, ayakkabı ve çeşitli kumaşlar giyecek olarak verilmekteydi251. Bunlar ise ya imal edildikleri yerlerden ya da hammadde olarak bulundukları bölgelerden temin edilmekteydi. Bunun dışında giyeceklerdeki renk ve şekiller ilgili birimleri birbirinden ayırmada kullanılmaktaydı. Giyeceklerin çeşitliliği ve donanma içerisindeki dağılımı hakkında yeterli bilgi
238 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.282, Hüküm 759.
239 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.68, Hüküm 184.
240 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.242, Hüküm 642.
241 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.213, Hüküm 553.
242 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.304, Hüküm 826.
243 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.304, Hüküm 826.
244 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.304, Hüküm 826.
245 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.304, Hüküm 826.
246 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.304, Hüküm 826.
247 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.316, Hüküm 856.
248 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.47, Hüküm 96.
249 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.225, Hüküm 478.
250 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.296, Hüküm 640.
bulunmamaktadır. II.Selim’in askerlerin bu ihtiyaçlarını karşılamak üzere ne kadar kaynak ayırdığı da bilinmemektedir.
6.7.3. Savaş Aletlerinin Temini
XVI.yy’da Osmanlı donanması ve dahilindeki askerler temel savaş silahı olarak top, tüfek ve geleneksel silahları kullanmaktaydılar. Çoğunluğu aralıklı mesafelerde geçen savaşlarda ateşli silahlar ayrı bir önem taşımaktaydı. Normal seyirde gemilerin orta yerinde tüfekli askerler ve yan taraflarında topçular bulunmaktaydı. Diğer askerler ise bu ikisi arasında kalan boşluklara yerleştirilmekteydiler.
Askerlerin savunma ihtiyacını karşılayacak olan zırhlar demir, bakır, kurşun ve tunçtan yapılırken bu maden ve maden karışımları Osmanlı topraklarında bol miktarda bulunmaktaydı. Bulundukları yerde veya askeri merkezlerde ustalar tarafından işlenen madenler zırh yapımının yanısıra silah yapımında da kullanılmaktaydılar. II.Selim donanma merkezindeki demir ihtiyacını karşılamak üzere imparatorluğun çeşitli
bölgelerine hükümler göndermiştir. Bu durumu mühimme defterlerinden
saptayabilmekteyiz. Örneğin 23 Numaralı Mühimme Defteri’nde konuyla ilgili olarak Filibe’den demir istenilmektedir.252 II.Selim’in İnebahtı yenilgisinden sonra donanmadaki ihtiyacın ne kadar kritik olduğunu anlamak için 24 Numaralı Mühimme Defterinde geçen 441 numaralı hüküme bakmamız yeterli olacaktır. Burada Osmanlı Devleti’nin, Van gibi merkeze uzak noktalarından dahi demir ve buna bağlı alet edevat istediği yer almaktadır.253
XVI.yy Osmanlı gemilerinde en etkili silahlardan biri de savaş toplarıydı. Bu toplar kalyon gibi bazı gemilerde sayıca çok olup yanyana dizilirken, kadırga gibi gemilerde ise az sayıda bulunmakta ve geminin baş kısmında yer almaktaydı. II.Selim Tunus Seferi öncesi top ihtiyacını karşılamak üzere Bilecik254, Budin255, Kocaeli256 ve Selanik257 gibi İstanbul’a yakın yerlere hükümler gönderildi.
252 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.307, Hüküm 671.
253 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.164, Hüküm 441.
254 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.164, Hüküm 442.
255 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.284, Hüküm 608.
256 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.44, Hüküm 125.
XVI.yy’da artan ateşli silah kullanımı ile birlikte Osmanlı donanmasının ihtiyaç duyduğu barut miktarı da arttı. Esasen Osmanlı askerlerinin kullandığı barut, kara baruttu. Bu barutta genel olarak %75 saf güherçile, %12.5 kükürt ve %12.5 oranında da odun kömürü bulunmaktadır.258 Eski bir barut çeşidi olan kara barut kimi zaman bulundukları yerlerden işlenmiş olarak istenmekte, kimi zaman ise işlenmeden saf güherçile olarak gönderilmesi istenmektedir. Tunus Seferi hazırlıkları doğrultusunda II.Selim donanmanın barut ihtiyacını karşılamak üzere Bağdat259, Budin260, Erzurum261, Halep262, Samsun263, Trablus264, Varna265, Karaman266, Konya267, Kıbrıs268, Van269, Diyarbakır270, Rodos271, Anapoli272, Niğbolu273, Ruscuk274, Semendire275, Sakız276, Kayseri277 gibi yerlere hüküm gönderdi. Hızlı bir yapılanma sürecine giren Osmanlı donanmasının barut ihtiyacı böylece karşılanmış oldu.
1574 yılı başlarında İstanbul’dan gönderilen emirler büyük ölçüde yerine getirildi. Askerlerin gerek savaş halinde gerekse seyir halindeki ihtiyaçları gemilerde depolandı. Böylece savaşa gidecek askerlerin bütün ihtiyaçları tamamlanmış oldu. Donanmadaki askerlerin ihtiyaçları tamamlandıktan sonra Osmanlı gemileri artık Tunus üzerine hareket etmek için hazır hale geldi.
258 Erendil, M. (1985). Topçuluk Tarihi. Ankara: Genel Kurmay Basımevi, s.152.
259 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.201, Hüküm 425.
260 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.234, Hüküm 494.
261 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.268, Hüküm 568.
262 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.278, Hüküm 593.
263 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.275, Hüküm 583.
264 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.270, Hüküm 572.
265 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.253, Hüküm 530.
266 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.291, Hüküm 629.
267 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.291, Hüküm 629.
268 BOA, 23 Numaralı Mühimme Defteri, s.307, Hüküm 673.
269 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.3, Hüküm 8.
270 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.8, Hüküm 21.
271 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.12, Hüküm 31.
272 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.15, Hüküm 39.
273 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.37, Hüküm 108.
274 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.37, Hüküm 108.
275 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.77, Hüküm 210.
276 BOA, 24 Numaralı Mühimme Defteri, s.90, Hüküm 243.