Dolaylı Olarak Sağlanan Devlet Desteği Çeşitleri

Partilerin günlük faaliyetlerinin, seçim kampanyalarının ve parlamento gruplarının devlet tarafından doğrudan desteklenmesine ek olarak, partiler ücretsiz radyo ve televizyon yayınları, posta masraflarında indirim ve vergi muafiyetleri gibi dolaylı yollardan çeşitli şekillerde desteklenebilmektedir. Doğrudan olmasa da kamusal desteklerin bu türü, partilerin faaliyetlerini yürütmesinde ve demokratik bir ülkedeki görevlerini yerine getirmesinde onlara yardımcı olmaktadır. Dolaylı yardımlar çeşitli şekillerde karşımıza çıkabilmektedir. Dolaylı yardımlar; toplantı salonu ücretlerini karşılamak, parti kuruluşlarını, gençlik kollarını ve araştırma kuruluşlarını desteklemek, ücretsiz ilan panoları, posta ücreti gibi kamusal hizmetlerde indirim, devlet kanallarında ücretsiz veya indirimli yayın hakkı ve vergi teşvikleri sağlamak şeklinde gerçekleşebilir.

a) Siyasi Parti Yan Kuruluşlarına Sağlanan Mali Destek

Siyasi partilerin kadın veya gençlik kolları, eğitim veya araştırma enstitüleri gibi yan kuruluşlarına yapılan desteklerdir. Bu tür destekler bazen partilere yapılan doğrudan destekleri de aşabilmektedir80.

Almanya, Hollanda ve Avusturya gibi ülkelerde partilere ve adaylara yapılan doğrudan desteklere ek olarak siyasi kuruluşlar veya araştırma enstitüleri de desteklenmektedir. Bu kuruluşlar herhangi bir partiyle yakın bağlantılı olmalarına rağmen çoğunlukla o partiyle resmi olarak ilişkili değildir. Bu kuruluşlar genellikle parti üyelerini veya sempatizanlarını siyasi çalışmalar ile yetiştirirler veya siyaset araştırmalarından sorumlu olurlar81. Örneğin Almanya’da Anayasa Mahkemesi; siyasi partiler için fikir üreten yan kuruluşlar gibi çalışan bazı siyasi vakıflara,

80

Gençkaya, s. 21. 81 _{Biezen (2003), s. 40-41.}

29 devletçe yapılan yardımların vatandaşların eğitimi amacıyla kullanılabileceğine karar vermiştir82.

Parti kuruluşlarına destek sağlama düşüncesi, partilere çok önemli ek kaynaklar sağlayarak onların demokratik sistemdeki görevlerini yerine getirmelerine imkan verdiği için haklı görülmektedir. Siyasi katılmayı arttırmak için partiler, üyeleri ve destekçileri için siyasi eğitim programları düzenlemelidir. Bu görüşe göre, parti yan kuruluşların destekleriyle bu tür eğitimlerin verilmesi ve bu kuruluşların politika araştırmalarını yapabilmesi için, devlet yardımı almaları gerekmektedir. 1991 tarihli Seçim Reformu ve Parti Finansmanına dair Kanada Kraliyet Komisyonu

(Canadian Royal Commission on Electoral Reform and Party Financing) raporunda,

Kanada’da Avrupa modelinde parti kuruluşları oluşturmak için ek devlet yardımı yapılması önerisi bu gerekçelerle kabul edilmiştir. Ancak, parti kuruluşlarına yapılan devlet yardımları, partilerin büyük ölçüde devlet hazinesine bağlı olduklarını seçmenden gizlemeye hizmet ettiği için, eleştirilmektedir83.

b) Seçim Kampanyalarında Kamusal Kitle Đletişim Araçlarından Yararlanmak

Siyasi tanıtım, maliyetleri oldukça yüksek olmakla birlikte seçim kampanyalarında oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bir çok ülkede seçim giderlerinin büyük bir kısmını televizyon tanıtımları oluşturmaktadır. Ancak seçim kampanyalarında kitle iletişim araçlarından faydalanmanın maliyeti yüksek olduğu için, bir çok ülkede partilere veya adaylara televizyon ya da radyolarda yayın süresi tanınmaktadır. Avustralya, Kanada, Almanya, Fransa, Đspanya, Belçika, Đngiltere, Hollanda, Đsveç gibi bir çok ülkede bu tür uygulamalar mevcuttur. ABD’de ise özel radyo ve televizyonların, adayların seçim kampanyaları için en düşük tarifeyi uygulamaları gerekmektedir84. Partilere tanınan yayın süreleri belirlenirken ya her partiye eşit süre verilmekte ya da bir önceki genel seçimlerde partinin başarısı ile orantılı olarak yayın süreleri tahsis edilmektedir. Ancak bu tür devlet yardımı

82 _{Mutluay, M. Kerim, Siyasi Partilerin Finansmanı: Türkiye Örneği, Yayınlanmamış Yüksek} Lisans Tezi, Ankara, 2001,s. 28.

83

Biezen (2003), s. 41. 84 _{Gençkaya, s. 23.}

30 taleplerini karşılayabilmek için, partilere belirli bir oranda oy elde etme şartı getirilmelidir85.

Diğer taraftan partilere veya adaylara ücretsiz veya indirimli yayın hakkı sağlamak bazen iktidar partilerinin lehine kullanılabilmektedir. Yine, yayın süreleri genellikle bir önceki seçim sonuçlarına göre belirlendiği için sonuçlar çoğu zaman yerleşik partilerin lehine olmaktadır. Örneğin Türkiye’de 1995 yılında kanunda yapılan bir değişiklikle iktidar ve ana muhalefet partilerine daha fazla yayın süresi tanınmıştır 86 . Siyasi partilere seçim kampanyalarında kamusal kitle iletişim araçlarından faydalanma imkanın tanımak çok yaygın bir uygulamadır. Ancak bu uygulamalar genellikle yerleşik partiler lehine sonuçlar doğurduğu için, asıl amacı olan eşitliği sağlama düşüncesine zarar vermektedir. Seçime katılan tüm partilere eşit yayın süresi verilmesi ve bir önceki seçimlerdeki başarılarıyla orantılı olarak partilere ek yayın hakkı tanınması halinde, bu sakıncanın kısmen de olsa giderilmesi mümkündür. Televizyonda ücretli reklam verilmesinin yasaklanması ise ifade hürriyetine yönelik kabul edilemez bir sınırlama oluşturacaktır.

c) Siyasi Partilere ve Gerçek Kişi Bağışlarına Uygulanan Özel Vergiler Siyasi partilere veya adaylara sağlanan dolaylı devlet desteği yöntemlerinden biri de partilere, adaylara ve bağış sahiplerine uygulanan özel vergi uygulamalarıdır87. Bazı ülkelerde partilerin tüm yasal gelirleri vergiden muaftır. Örneğin Türkiye’de parti mal varlığından elde edilen gelirler hariç olmak üzere, diğer yasal kaynaklardan elde edilen gelirlerden hiçbir surette vergi, resim ve harç alınmaz (SPK m. 61/2-h). Parti gelirlerinden vergi almamak yerine, bağış sahiplerine uygulanan vergi ayrıcalıkları bağış yapma konusunda vatandaşları teşvik ederek hem partilerin dolaylı olarak bu uygulamadan faydalanmasını sağlar hem de siyasi katılmayı arttırır. Siyasi parti gelirlerini vergiden muaf tutmak ise, partilere doğrudan bir fayda sağlar ancak partilere yapılan bağışların artması sonucunu doğurmaz. Bu

85 _{Biezen (2003), s. 40.}

86

1961 tarih ve 298 sayılı Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun’un 52. maddesi, 27.10.1995 tarih ve 4125 sayılı Kanun ile değiştirilmiştir (Gençkaya, s. 24).

87 _{Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin Tavsiye Kararı’nda da mali kanunlarla siyasi partilere} yapılacak bağışların vergiden düşülebilmesine izin verilebileceği belirtilmiştir. Ancak bu tür vergi indirimleri de sınırlandırılmalıdır (m. 4).

31 nedenle siyasi partilere bağış yapanlara yönelik vergi ayrıcalıkları, partilere yapılacak bağış miktarlarını arttırabilir.

Bireysel bağışları teşvik etmek için getirilen vergi indirimleri yaygın bir yöntem olarak uygulanmaktadır. Bağışlar ve üye aidatları için uygulanan bu vergi ayrıcalıkları, kamusal araçları kullanarak bireysel katkıları teşvik ettiği için, parti gelir kaynakları içinde karışık bir tip oluşturmaktadır.

Kişilerin siyasi partilere yapacağı bağışlara vergi indirimi yapılması konusundaki uygulamamalar ülkelere göre farklılık göstermektedir. Örneğin Yunanistan’da bu durumun zengin kişilerin ve şirketlerin lehine ve eşitliğe aykırı olacağı düşüncesi ile özel bağış sahiplerine vergi indirimi uygulamasına izin verilmemektedir. Yine benzer gerekçelerle Almanya’da Anayasa Mahkemesinin verdiği bir karar doğrultusunda, vergi muafiyetine tabi bağış miktarı sıradan bir Alman vatandaşının ödeyebileceği bir seviyeye indirilmiştir. Đtalya’da gerçek kişiler yıllık gelir vergisi matrahlarının binde dördünü siyasi parti ve kuruluşlara bağışlayabilirler. Ayrıca yaptıkları siyasi nitelikteki bağışlar için yıllık gelir vergileri üzerinden yüzde yirmi ikiye kadar indirim sağlanmaktadır. Hollanda’da bireysel yıllık gelirlerin yüzde onu, şirket gelirlerinin ise yüzde altısı oranında yapılan siyasi bağışlar vergi indirimine tabi olmaktadır. Japonya’da ise hem bağış sahiplerine vergi indirimi uygulanmakta hem de adaylar kampanya giderlerinde vergiden muaf tutulmaktadır88.

Bazı ülkelerde ise bağışlar ve üye aidatları için herhangi bir vergi indirimi uygulanmamaktadır. Örneğin Đngiltere’de vergi muafiyetleri fikri, siyasi partilere devlet yardımının kabul edilmemesindeki gerekçelere benzer bir şekilde reddedilmiştir89.

d) Diğer Dolaylı Destekler

Yukarıda açıklanan dolaylı desteklerden başka birçok yolla siyasi partiler veya adaylar dolaylı olarak desteklenebilmektedir. Bu tür destekler seçmenlere

88

Gençkaya, s. 25. 89 _{Biezen (2003), s. 42.}

32 parasız seçim broşürü dağıtılması, ücretsiz ulaşım ve toplantı yeri sağlanması şeklinde olabilmektedir. Avusturya, Đsveç, Đtalya, Norveç gibi ülkelerde devletin yazılı basına yaptığı yardımlardan siyasi parti yayın kuruluşları da yararlanmaktadır. Almanya, Hollanda, Đrlanda ve Đskandinav ülkelerinde partilerin sürekli ya da uzman kadrolarının maaşları doğrudan devlet tarafından ödenmektedir. Yine Almanya’da partilerin yan kuruluşları olarak faaliyet gösteren vakıfların burs ve araştırma gibi bazı siyasi eğitim giderleri de devlet tarafından ödenmektedir90.