Dolaylı Etkileme Kanalları

Finansal liberalizasyonun ödemeler bilançosunda yarattığı dolaylı etki kanalları ise döviz kuru kanalı, dış ticaret kanalı, doğrudan sermaye kanalı ve net hata ve noksan kalemi kanalı olarak izleyen bölümde değerlendirilmiştir.

2.2.2.1. Döviz Kuru Kanalı

Finansal liberalizasyonun öznesi sermaye akımlarıdır. Sermaye akımlarının döviz kuru üzerindeki etkisi ise döviz piyasasının niteliğine bağlı olarak değişmektedir. Sermaye girişinin yaşandığı ülkedeki döviz kuru rejiminin serbest dalgalı döviz kuru olması halinde, sermaye girişleri, döviz kurunda ulusal paranın değer kazanmasına neden olmakta, sabit kur rejiminin olduğu durumda ise, sermaye akımları doğrudan uluslararası rezervlerin artmasına yol açmaktadır (Şengönül, Altıok, Gürbüz, 2007:34).

Finansal liberalizasyon koşulları altında döviz kuru spekülasyona müsait herhangi bir varlık fiyatı haline geldiğinden yatırımcılar geleceğe dönük söylenti ve

rivayetlerden etkilenip sürü gibi hareket ederek para kurlarında ani ve beklenmedik oynamalara neden olabilir. Diğer ileriye dönük varlık fiyatlarında olduğu gibi kısa dönemde reel ekonomide olup bitenden ziyade görünüm ve intibalar çok daha önemli bir konum kazanmaktadır (Ertürk, 2003: 238).

Finansal liberalizasyon politikası döviz kurunu etkilemesi bakımından ödemeler bilançosu üzerine dolaylı etki yapmaktadır. Finansal liberalizasyon sonucu artan sermaye hareketliliği ulusal parayı değerli kılmaktadır. Değerli hale gelen ulusal para ise dış ticaret dengesini olumsuz etkilemektedir.

2.2.2.2. Dış Ticaret Kanalı

Finansal liberalizasyonun ödemeler bilançosunda dolaylı fakat önemli etki kanallarının başında dış ticaret kanalı gelmektedir. Finansal liberalizasyonun dış ticaret üzerindeki etkisi önemli olmakla beraber etki mekanizması dolaylı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu mekanizma Şekil 4’te açıklanmaya çalışılmıştır. Daha önce değinildiği gibi, finansal liberalizasyonu gerçekleştiren ülkeler artan sermaye hareketlerine maruz kalmaktadır. Sermaye hareketlerinin ana motifi ise kar güdüsüdür. Bu nedenle finansal liberalizasyon sonucu yaşanan sermaye hareketliliğinin kısa dönemli, spekülatif özelliği ağır basabilmektedir. Spekülatif sermayenin karlılığı ilk başta yurt iç reel faizle alakalıdır. Fakat artan sermaye hareketliliği ülkedeki döviz miktarını da artırmaktadır. Bunun sonucunda ise ulusal para aşırı değerlenmektedir. Ulusal paranın değerindeki değişmeler ise özellikle dış ticaret kanalları üzerinde önemli etkilere sahiptirler.

Şekil 4’te görüldüğü gibi finansal liberalizasyon sonucu ülkeye sermaye girişi olmakta, sermaye girişi ülkedeki döviz arzını artırmakta ve bunun sonucunda kurlarda yaşanan değerlenme ihracatı olumsuz etkileyebilmektedir. Özellikle dış ticaret serbestisinin olduğu, ihracata dayalı kalkınma stratejisini benimseyen ülkeler için ihracat önemli bir döviz kaynağıdır. Böyle ülkeler uluslararası mal piyasalarında rekabet edebilmek için dünya fiyatlarından daha düşük fiyatlı mal arz etmek zorundadırlar. Bununla beraber döviz kurlarında ortaya çıkabilecek bir eksik

değerlenme bu tür ülkelerin ihraç malı fiyatlarını yükselttiğinden dış ticarette rekabet gücü kaybına uğramaktadırlar. Öte yandan benzer şekilde döviz kuru eksik değerli- ulusal parası aşırı değerli ülkelerde ithalat olumlu etkilenmektedir. Yurt dışından yurt içine sermaye hareketleri sonucu döviz kurunun eksik değerlenmesi ithal mallarının fiyatını yerli mallara göre ucuz hale getirmektedir. Bu durumda ithal malı talebi artmaktadır. Döviz kurunun ihracat ve ithalatta yarattığı zıt yönlü bu etki dış ticaret açığını büyümesi şeklinde kendini göstermektedir. Bu durumda ödemeler bilançosunun temel kavramlarından biri olan ve cari işlemler kaleminin de en büyük kısmını oluşturan dış ticaret dengesi açık vermektedir. Dolayısıyla aslında dış kaynak sıkıntısı çeken ülkelerin bu sıkıntısını ortadan kaldırmak amacıyla uygulamaya konulan finansal liberalizasyon politikaları beklenenin tam tersi etki yaratarak dış ticaretin ve dolayısıyla cari işlemler hesabının açık vermesine yol açabilmektedir.

2.2.2.3. Doğrudan Yatırımlar Kanalı

Finansal liberalizasyonun ödemeler bilançosu üzerinde yarattığı bir diğer dolaylı etki ise doğrudan yatırımlar kanalıyla ortaya çıkmaktadır. Sermaye ve finans hesabının diğer alt kalemlerinden farklı olarak doğrudan yatırımlar yerleşik olmayanların ülke içinde yapmış oldukları maddi yatırımları ifade etmektedir. Bu bakımdan doğrudan yatırımlar için uzun vadeli yatırım nitelendirmesi yapmak yanlış olmayacaktır. Bununla beraber doğrudan yatırımların amacı diğer yatırım türlerinde olduğu gibi kar elde etmektir. Doğrudan yatırımlardan elde edilen karın transferi ise finansal liberalizasyon politikalarının uygulanıp uygulanmadığıyla ilgilidir. Sermaye hareketleri önünde herhangi bir engel oluşturmayan ülkeler doğrudan yatırımlar için de cazip olmaktadırlar.

Doğrudan yatırımlar kalemi ödemeler bilançosu üzerinde iki kanaldan etkili olmaktadır. Bu kanallardan ilki doğrudan yatırımlar hesabının kendisidir. Finansal liberalizasyonun hayata geçirilmesiyle sermaye transferi önündeki engeller kalkacağı için doğrudan yatırımlar bundan olumlu etkilenmektedir. Finansal liberalizasyon sonucu doğrudan yatırımların ödemeler dengesinde yaratacağı ikinci etki ise bu yatırımlardan elde edilen karın transferinin izlendiği cari işlemler hesabının gelir

dengesi alt kalemindeki doğrudan yatırımlar hesabıdır. Doğrudan yatırım miktarı arttıkça doğrudan yatırımlardan elde edilen karın transferinde de artışlar olması muhtemeldir.

2.2.2.4. Net Hata Ve Noksan Kalemi

Finansal liberalizasyonun ödemeler bilançosunda yarattığı bir diğer dolaylı etki ise net hata ve noksan kalemi kanalıyla ortaya çıkmaktadır. Daha önce değinildiği gibi net hata ve noksan kalemi kayıt dışı sermaye hareketlerine yaşanan değişmeleri göstermektedir. Aslında net hata ve noksan kalemi ödemeler bilançosu denkliğinden iteratif bir süreçle elde edilmektedir. Dolayısıyla eğer kayıt dışı sermaye hareketleri ölçülüp, kaynağı belirlenebilseydi net hata noksan kalemine ihtiyaç olmazdı. Bu bakımdan net hata noksan kalemi kaynağı belli olmayan fakat miktarı belli olan kayıt dışı sermaye hareketlerinin izlendiği bir hesap olmaktadır.

Finansal liberalizasyon her türden sermaye hareketine serbesti tanır. Bu da sermaye akımlarının artmasına yol açar. Ülke içinde uygulanan finansal liberalizasyon politikası faiz-kur arbitrajına imkan tanıyacak sonuçlara yol açıyorsa sermaye hareketlerinin büyük kısmını sıcak para olarak da adlandırılan spekülatif karakterli sermaye hareketleri oluşturacaktır. Bu tür durumlarda net hata ve noksan kalemindeki dalgalanmada artış gösterebilecektir. Özellikle kriz anlarında, yüksek cari işlemler açıklarında yani sermaye ihtiyacının şiddetli olduğu durumlarda sermayenin kaynağının bilinmesi pek önem taşımayabilir. Bu tür durumlar söz konusu olduğunda net hata ve noksan kaleminde yüksek oranlı pozitif yada negatif miktarlar oluşabilir. Bununla beraber kriz yada kriz sonrası zamanlarda cari işlemler, sermaye ve finans ve rezervlerdeki açıkları artan bir şekilde net hata noksan kalemiyle denkleştirmek ülke içindeki finansal yapının pek sağlıklı olmadığının göstergesi olarak okunabilir. Çünkü net hata noksan kalemine kaynaklık eden sermaye hareketlerinin kaynağı ve bu kaynağın sürekliliği belirsizdir.

Yukarıdaki açıklamalar çerçevesinde finansal liberalizasyonun ödemeler bilançosunu doğrudan ve dolaylı kanallar yoluyla etkilediği söylenebilir. Doğrudan

etkileme kanalları finansal liberalizasyonun öznesi olan sermaye hareketlerinin ödemeler bilançosunun ilgili kalemlerinde bizzat değişmeye yol açması şeklinde gerçekleşmektedir. Bu bağlamda finansal liberalizasyon ödemeler bilançosunda başta portföy yatırımları olmak üzere cari işlemler hesabının hizmet dengesi kaleminin alt hesabı olan finansal hizmetler kalemini, diğer yatırımlar hesabını ve resmi rezervler hesabını doğrudan etkilemektedir. Dolaylı etki kanalları ise finansal liberalizasyon sonucu oluşan sermaye akımlarının dolaylı olarak yarattığı etkilerden oluşmaktadır. Bu açıdan finansal liberalizasyon döviz kurunu, döviz kurundaki etki sonucu dış ticaret dengesini, doğrudan yatırımlar hesabını ve net hata ve noksan kalemini dolaylı yollardan etkilemektedir.