Dizgeli Öğretime Göre Ders Planının Düzenlenmesi

Dizgeli Öğretim yöntemine göre bir ders planı düzenlenirken, bütün öğrenme-öğretme stratejilerinin, bütün kuramların, yöntem, teknik ve taktiklerin ortak ilkeleri göz önüne alınmalıdır. Dizgeli Öğretim yöntemine ait ders planı modeli, değişik okul, sınıf ve ders düzeylerinde kırk yılı aşkın bir süredir yapılan uygulamalardan elde edilen sonuçlar, üniversitelerde yürütülen yüksek lisans ve doktora tezlerinden elde edilen sonuçlar ve Köy Enstitülerinde yapılan uygulamalardan elde edilen sonuçlar ile Eğitmen El kitapları, Bloom'un Tam Öğrenme modeli, Gagne'nin görüşleri esas alınarak oluşturulmuş ve uygulanmıştır (Sönmez, 2004: 86). Bütün bunlardan yola çıkılarak Dizgeli Öğretim yöntemine göre bir ders planı düzenlenirken şöyle bir sıranın izlenmesi önerilebilir:

a. Millî Eğitimin ve Okulun hedefleri, devletin uzak hedeflerine uygun ve onlarla çelişmeyecek biçimde ve uyulması gerekli ilkeler göz önünde bulundurularak saptanır.

b. Okulun hedefleri belirlendikten sonra, her bir dersin hedefleri saptanır. Örneğin; eğer ilköğretimin hedefleri yazılmışsa, bu hedefler Türkçe, matematik, sosyal bilgiler, fen bilgisi, müzik, resim, beden eğitimi derslerine göre yeniden belirlenir, ilköğretim sekiz yıl olduğundan bundan sonra her dersin hedefleri bu kez de her bir sınıf (1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8) için saptanır.

c. Bir ders (konu alanı) düzeyinde (sosyal, fen, Türkçe vb.) belirlenen hedefler davranışa dönüştürülür. Bu hedef davranışlara uygun içerik yani üniteler belirlenir. Her ünitede kazandırılacak hedef ve davranışlar saptanır. Örneğin sosyal bilgiler için yıllık düzeyde yazılan hedef ve davranışlarla ilgili üniteler ve onların içeriği belirlendikten sonra, her bir ünite için hedef ve davranış yazılır.

d. Her ünite için saptanan hedef davranışlar ve içerik; kolaydan zora, basitten karmaşığa, somuttan soyuta, yakın çevre ve zamandan uzağa,

bilinenden bilinmeyene ve birbirinin önkoşulu oluş özeliğine göre düzenlenir.

e. Tüm bu özelikler göz önünde tutularak, her bir ünite için kazandırılması kararlaştırılan hedef davranışlar, 40'ar ya da 80'er dakikalık derslere bölüştürülür. Bir ya da iki ders saati içinde kazandırılacak hedef davranışlar belirlenir. Sonra bu davranışları, belirtilen süre içinde her bir öğrenciye kazandıracak eğitim durumları aşamalı olarak saptanır.

Öğretme-öğrenme ortamı düzenlenirken eğitim sisteminin tüm öğelerini de bilmek gerekir. Bu öğeler aynı zamanda sistemin değişkenlerini içerirler. Değişkenlerin her biri sistemin çıktılarını etkiler. Bir eğitim durumunda, davranışlar öğrenciye kazandırılırken aşamalı sıraya uyulması; ipucu, düzeltme, dönüt, pekiştireçlerin uygun yer ve zamanda kullanılması; öğrenci katılganlığının sağlanması; uygun öğrenme-öğretme strateji, yöntem ve tekniklerle akıl yürütmelerin iç içe düzenlenmesi gerekir. Tüm bunlar günlük ders planında adım adım gösterilerek dizgeli öğretime gidilmelidir (Sönmez, 2004: 86-87).

Dizgeli Öğretim yönteminde bir dersin planlanmasının ve işlenmesinin temel aşamaları ile bu aşamalarda yapılacak olan etkinlikler Veysel Sönmez tarafından dikkati çekme, güdüleme, gözden geçirme, geçiş, geliştirme, özet, tekrar güdüleme, kapanış, değerlendirme başlıkları altında sıralanmıştır. Dizgeli öğretimin aşamaları şu şekilde açıklanabilir.

Dikkati Çekme: Bir dersin işlenişinde dikkati çekme ilk basamaktır. Dersin hemen başında öğretmen, öğrencilerin dikkatini konuya ve kazandırılacak davranışlara çekmek için olgu, olay, anı, espri, fıkra, şarkı gibi etkinliklerin birkaçından ya da hepsinden faydalanabilir. Sözü edilen etkinlikler, gerek konu ve kazandırılacak davranışlarla gerekse öğrencilerin yaşına, cinsiyetine, psikolojisine ve sahip olduğu kültürel değerlere uygun olmalıdır. Dikkat çekme basamağında yanıtı olmayan, fakat konu ve davranışlarla ilgili olan sorular da kullanılabilir. Dikkat çekme işlemi hedeflerin düzeyine göre yapılmalıdır. Sözgelişi, dikkat çekme işlemi, bilgi düzeyinde bir hedef davranışa yönelik olacaksa 2-5 dakikalık anı, fıkra, öykü, masal, günlük bir olay anlatılarak gerçekleştirilebilir (Sönmez, 2004: 86).

Hedef davranışlar kavrama, analiz, sentez ve değerlendirme düzeylerinin birinde ise, bu defa nedenli, niçinli, nasıllı vb. açık uçlu sorular sorulabilir. Bu tip bir soru sorulduktan, öğretmen içinden 20'ye kadar saydıktan sonra, arka ve orta sıralardan ikişer, ön sıralardan bir ve daha sonra cevap vermek isteyen diğer öğrencilere cevap hakkı vermeli, cevaplar üzerinde hiçbir açıklama, ya da "doğru, yanlış" gibi ifadeler kullanmamalıdır. Tüm bu etkinliklerden sonra, öğretmen öğrencilere “Bu soruyu ve verdiğiniz yanıtları unutmayın. Dersin sonunda bu soruyu size tekrar soracağım. Bu derste öğreneceklerinizle bu soruyu cevaplayabilirsiniz” demelidir (Sönmez, 2004: 86).

Dikkat çekilecek hedef davranışlar kavrama düzeyinin üstünde ise, bu defa hedef davranışlarla ilgili 3-5 dakikalık kısa bir film izletilmeli, öykü, günlük ya da tarihî bir olay anlatılmalıdır. Bu etkinlikler gerçekleştirilirken bunlar en ilginç yerlerinde kesilmeli, “bundan sonra ne olabilir, niçin?" gibi sorularla öğrencilerin dikkati çekilmelidir. Dramatizasyon, oyun, rol yapma vb. etkinliklerde dikkati çekmede kullanılır. Bu tip etkinlikler hedef davranışlarla ilgili olmalı ve 5 dakikayı geçmemelidir. Bunlar sunulurken, yukarda belirtilen durumlardaki sıra ve etkinliklere uyulmalıdır (Sönmez, 2004: 88).

Dikkati çekmenin diğer bir türü de olumsuz olanıdır. Kazandırılmak istenen hedef davranışlarda; bir kurala uymaması durumunda karşılaşılabilecek her türlü olumsuz duruma karşı öğrencinin dikkati bu ilke üzerinden çekilmelidir. Dikkat çekmede çeşitli film, slâyt, ve günlük olaylardan alıntılar kullanılabilir. Öğretmen "Bu kurala uymak zorundasınız. Eğer uymazsanız, yaşamınız tehlikeye girebilir, sakat kalabilirsiniz vb." uyarılar yapmalıdır. Ayrıca ders içindeki ara dikkat çekmeler yerinde ve zamanında kullanılmalıdır (Sönmez, 2004: 88-89).

Güdüleme: Bir dersin işlenişinde güdüleme ikinci basamaktır. Konu ne olursa olsun, öğrencilerin katılmak zorunda kalacakları ve öğrenmelerine yardımcı olacak bir tartışma ortamı oluşturulabilir. Öğretmen bu güdüleyici tartışma ortamının başlaması için ilk girişimi yapabilir. Bunun yanı öğretmen, öğrencilerin öğrenme isteklerini güdülemek için kazandırılan davranışların bir sonraki derste nasıl işe yarayacaklarını ya da yaşamlarında mutlu ve başarılı olmaları için neden gerekli

olacağını örneklerle gösterip vurgulamalıdır (Sönmez, 2004: 89). Güdü bireye amaçları doğrultusunda hareket etmesi için enerji verir ve harekete geçirir. Bu nedenle öğrencilerin öğrenme sürecinin başında öğrenmeye karşı güdülenmeleri büyük önem taşır (Erden, Akman, 2001: 234).

Gözden Geçirme: Dersin işlenişinde üçüncü basamak gözden geçirme basamağıdır. Bu basamakta öğrencilere derste kazandırılacak hedef davranışların neler olduğu açıklanır, bu açıklama öğrenme için yol gösterici bir harita olarak iş görebilir. Bunun yanı sıra hangi davranışı nasıl kazanacakları konusunda öğrencilerin bilgi sahibi olmaları, onların kafasındaki şüpheleri ortadan kaldıracağı için dersin kolayca işlenmesine katkı sağlayabilir. Ayrıca dersin sonunda kendinden nelerin beklendiğini bilen bir öğrenci bu beklentileri karşılayabilmek için dersi daha dikkatlice izler ve kazandırılan hedef davranışlar daha da kalıcı izli olabilir (Sönmez, 2004: 90).

Geçiş: Dersin işlenişinde dördüncü basamak, geçiş basamağıdır. Bu basamak geliştirme bölümüne geçmeden önce öğretmen tarafından hazırlanan olgu, olay, anı, levha, tablo, harita gibi araç-gereçlerin öğrenciye sunulduğu ve çeşitli açıklamaların yapıldığı basamaktır. “Biraz sonra on dakikalık bir film izleyeceksiniz.”, “Tahtada bölgenin haritasını çizeceğim. Çizim sırasını da belirleyeceğim. Dikkatlice izleyiniz…” gibi ifadelerle ya da dikkati çekme basamağında kullanılan olgu, olay, anı, fıkra, vb. tekrar edilmek suretiyle derse geçiş yapılabilir. Ayrıca bir önceki dersin hedef davranışlarının öğrenilmesi, bir sonraki dersin hedef davranışlarının önkoşulunu oluşturuyorsa, bir önceki derste kazandırılan hedef davranışların hatırlatılmasıyla derse geçiş yapılabilir. Derse geçişin belirlenmiş olan hedef davranışlara göre düzenlenmiş olması önemlidir (Sönmez, 2004: 90).

Kazandırılmak istenen hedef davranışlar bilgi düzeyinde ise derse geçiş; öğretmenin harita, tablo, slayt vb. ders için gerekli araç-gereçleri kullanarak kavramları, olguları, sınıflamaları vb. “Önce ben anlatacağım. Her biriyle ilgili örnekler vereceğim. Beni dikkatlice dinleyin. Anlatamadığım yer olursa, hemen sorun, tekrar anlatırım.” diyerek açıklaması yada dersi tepegöz, bilgisayar, projektör kullanarak sunuyorsa, “Şimdi size bir kavramın tanımını (bir olguyu) sunacağım. Dikkatlice okuyun.” demesiyle yapılabilir (Sönmez, 2004: 91).

Hedef davranışlar kavrama ve daha yukarı düzeylerde ise, derse geçiş şöyle düzenlenebilir; Öğretmen tarafından öğrencilere bir metin, örnek olay, film, oyun vb. bir materyal sunmalı, metni okumaları veya filmi seyretmeleri için en fazla 5 dakika gibi bir zaman vermelidir ve bu sürenin sonunda “Metni okudunuz (filmi seyrettiniz). Şimdi size bazı sorular soracağım. Yanıtlarını okuduğunuz metne, (seyrettiğiniz filme) göre vermelisiniz.” diyebilir (Sönmez, 2004: 91).

Bir başka geçiş de şu şekilde gerçekleştirilebilir: örneğin bir makinenin nasıl çalıştığına yönelik öğretim yapılacaksa, yani hedefler uygulama ve daha yukarı düzeylerde ise, öğretmen, iş ve işlem basamaklarını tahtaya yazmalı veya asmalı, öğrencilerin bunları defterlerine yazmaları sağlanmalıdır. Her öğrencinin yazıp yazmadığı kontrol edilmeli, eksikleri tamamlatılıp, yanlışlar düzeltildikten sonra “Şimdi işi, önce işlem basamaklarına göre ben yapacağım. Beni dikkatlice izleyin; anlatamadığım yer olursa, hemen sorun; tekrar anlatırım.” şeklinde yapılabilir (Sönmez, 2004: 92).

Geliştirme Bölümü: Dersin işlenişinde beşinci basamak, geliştirme basamağıdır. Bu basamak belli bir konu alanına ait hedef davranışların önceden belirlenmiş olan bir sürede öğrencilerin tümüne kazandırılması için yapılan her türlü yerinde ve tutarlı etkinliği içine alır. Bu basamakta yapılacak her türlü etkinlik hem kazandırılacak davranışa, hem öğrencinin yaşıma, cinsiyetine, psikolojisine, değer- lerine, hem de eğitim biliminin ilkelerine uygun olmak zorundadır (Sönmez, 2004: 92).

Bu bölümde öğrenciye sorulacak olan sorular ve öğrenciden beklenen doğru cevaplar önceden belirlenmeli, sorular ve cevaplar kazandırılmak istenen hedef davranışa ve öğrencinin hazırbulunuşluk düzeyine uygun olmalıdır. Sorulan sorulara öğrenciden doğru cevap gelmemesi halinde yan sorular, olgu, olay, anı, resim, tablolar vb. ipuçları, yarım, eksik cevapların gelmemesi halinde, yapılacak düzeltme ve dönütler belirlenmelidir (Sönmez, 2004: 92).

Ayrıca sorulan soruları doğru cevaplayan öğrencilere verilecek pekiştireçler önceden belirlenmeli ve bu pekiştireçler öğrencinin yaşına, cinsiyetine ve sahip olduğu psiko-sosyal değerlere uygun olmalıdır. Öğrencinin derse katılımı sağlanmalı,

hazırlanan sorular öğrencilere eşit biçimde sorulmalı ve cevaplamaları istenmelidir. Öğrenciler tarafından verilen cevaplar istenilen düzeyde değilse ipucu, düzeltme ve dönüt işlemlerine başvurulmalı, cevaplar doğruysa pekiştireç verilmelidir (Sönmez, 2004: 92-93).

Kazandırılmak istenen hedef davranış devinişsel alanla ilgili ve uygulama düzeyinde ise, öğrencinin davranışı kazanıp kazanmadığı öğretmen tarafında sıkı bir denetimle takip edilmedir. Öğretmen bütün etkinlik boyunca öğrenciyi dinlemeli, gözlemlemeli ve öğrencinin verdiği yanıtı herkesin duyabileceği bir sesle sınıfa sunarak yanıtın doğruluğu üzerinde tartışma açmalıdır. Bu özelikler günlük planda ayrıntılarıyla yer almalıdır. Kazandırılmak istenen hedef davranışlarla ilgili araç- gereç ve kaynak kişiler sınıfta hazır bulundurulmalı, yeri geldikçe sırasıyla kullanmalıdır. Derste kullanılmak üzere belirlenmiş olan araç ve gereçler hem kazandırılmak istenen hedef davranışlarla, hem de öğrencinin yaşına, cinsiyetine, psiko-sosyal durumuna uygun olmalıdır (Sönmez, 2004: 93).

Davranışın düzeyi ve ait olduğu alan değiştikçe hem kazandırılmak istenen hedef davranış ve hem de öğrenmenin tipi değişeceği için, davranışa uygun öğrenme ve öğretme yöntemleri belirlenip bu yöntemler kullanılmalıdır. Davranışın bilişsel, duyuşsal, devinişsel ve sezgisel alana ait oluş durumuna göre kullanılacak öğrenme- öğretme yöntemi de değiştirilmelidir. Bunun yanı sıra farklı alanlardaki hedef davranışlar aynı ders saati içinde kazandırılmak isteniyorsa birden fazla öğrenme- öğretme strateji, yöntem ve teknikleriyle, akıl yürütme yolu bir arada kullanılmalıdır (Sönmez, 2004: 93).

Süre belirlenirken kazandırılmak istenen hedef davranışlar ve öğrencilerin hazırbulunuşluk düzeyi göz önünde bulundurulmalı ve istendik davranışlar öğrenciye belirlenen sürede kazandırılmalıdır. Eğer belirlemiş olan sürede hedef davranışlar kazandırılamadıysa %15 veya %20'lik bir süre eklenmeli ve her ünitenin sonunda yapılması gerekli olan “Biçimlendirme ve Yetiştirmeye Dönük Değerlendirme” için de belli bir süre ayrılmalıdır (Sönmez, 2004: 93).

Üniteler somuttan soyuta, kolaydan zora, basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene, yakın çevre ve zamandan uzak çevre ve zamana, birbirinin önkoşulu

oluş özeliklerine göre düzenlenerek sıralanmalıdır. Üniteler genellikle 3 ile 12 saat arasında olmalıdır. Ünitelerin içeriği, hedef davranışlardan yola çıkılarak oluşturulmalıdır (Sönmez, 2004: 94).

Ünitenin sonunda öğrencinin öğrenme güçlüklerini, eksiklerini belirlemek, belirlenen bu güçlükleri gidermek, eksikleri tamamlamak için not verilerek değerlendirme yapılmalıdır. Bu çalışma ile önce, öğrencinin hangi davranışları ne derece öğrendiği ya da öğrenemediği ve öğrenmede karşılaştığı güçlüklerin ya da eksiklerin neler olduğu tespit edilir. Daha sonra ona hangi aşamada ve nasıl yardım edileceği belirlenir. Öğrenci için gerekli olan ipucu, düzeltme, dönüt, kaynak, araç- gereçler sağlanıp işe koşulur ve bütün öğrenciler üniteyi tam öğrenmeden bir sonraki üniteye geçilmez. Bunun için ek süre kullanılmalıdır (Sönmez, 2004: 94).

Günlük ders planı ve program ne kadar bilimsel ve ayrıntılı hazırlanırsa hazırlansın, onu uygulayacak olan öğretmen istendik niteliklerle donanım sahibi değilse, ilk hamlede program amacına beklendik düzeyde ulaşmayabilir. Bunun için öğretmen programlandırılmış öğretime göre bir dersin işlenişini öğrenip uygulamalıdır. Derste hangi tür akıl yürütme süreçlerinin kullanılacağı hedef davranışlar da göz önünde bulundurularak baştan belirlenmeli ve derse dair planlar buna göre hazırlanmalıdır. Derste farklı düzeyde hedef davranış varsa, uygun ve değişik akıl yürütme süreçleri eğitim ortamında işe koşulmalıdır (Sönmez, 2004: 94).

Eğitimde dinleme, görme, tartışma, yapıp-gösterme ve başkasına öğretme etkinliği bir arada bulunmalıdır. Öğrencinin öğrendiklerinin %90’ını unutmaması ve kullanması için önce dinlemesi, sonra görmesi, öğrendikleri üzerinde tartışması, öğrendiklerini yapıp göstermesi, yani uygulaması, daha sonra da başkasına öğretmesi gerekmektedir (Sönmez, 2004: 94-95).

Özet: Dersin işlenişinde altıncı basamak, özet basamağıdır. Değişik zamanlarda özetler yapılabilir. Öğrenciye bilgi düzeyinde davranış kazandırılıyor ise, her bir yardımcı nokta (düşünce) açıklandıktan sonra özetlemeye gidilebilir. Öğrenciye değişik düzeylerde hedefler kazandırılıyor ise, her hedef kazandırıldıktan sonra bir ara özet yapılabilir. Ara özetlerde yardımcı noktalar (düşünceler) söylenmelidir. Dersin sonunda önce ana nokta söylenmeli, tüm yardımcı noktalar

(düşünceler) açıklandıktan sonra son özetler yapılmalıdır. Ana ve yardımcı noktaların ara ve son özette tekrarlanması, davranışın kalıcılığını, öğrencinin eksiklerini tamamlamasını, yanlışlarını düzeltmesini sağlayabilir (Sönmez, 2004: 97).

Tekrar Güdüleme: Dersin işlenişinde yedinci basamak, tekrar güdüleme basamağıdır. Tekrar güdüleme ile öğrencilerin derse ve öğrendiklerine karşı ilgilerinin devam ettirilmesi amaçlanmaktadır. Tekrar güdülenme basamağı öğretmenin, öğrencilere derste kazandıkları davranışların ne denli önemli olduğunu anlatmak için son fırsatıdır. Eğer bir önceki derste öğretilen davranışlar, bir sonraki ders için önkoşulsa ve bir önceki derste öğrenilen davranışlar, bir sonraki derste öğretilecek davranışların öğrenilmesinde kolaylık sağlayacaksa tekrar güdüleme basamağı daha da önemli hale gelir (Sönmez, 2004: 97).

Kapanış: Dersin işlenişinde sekizinci basamak, kapanış basamağıdır ve pek çok eğitimci dersin planlanması aşamasında en zor basamağın kapanış basamağı olduğu konusunda görüş birliğine varmıştır. Kapanış basamağında öğretmen dikkati çekme basamağında sorduğu açık uçlu soruyu tekrar etmeli, yarım kestiği filmin veya oyunun sonunu gündeme getirmeli, öğrenciler tarafından verilen cevaplara göre filmin veya oyunun sonunu göstermeli, şarkı, oyun ve gösteriyle dersi bitirmelidir. Soruların cevapları öğrenciler tarafından doğru bir şekilde verilemiyorsa, ipucu, dönüt ve düzeltme kullanmalıdır. Bütün bu etkinliklerin sonunda yine doğru cevap yoksa eğitim durumunu yeniden düzenlemelidir (Sönmez, 2004: 97-98).

Öğrencilere gelecek derste kazandırılacak hedef davranışlarla ilgili verilecek ödev, getirmeleri istenecek araç-gereç bu bölümde belirtilmelidir. Gelecek derste kazandırılacak hedef davranışlarla ilgili film, oyun, öykü vb. etkinlikler izletilirken veya anlatılırken en can alıcı yerinden kesilip, “Bunun devamını düşünün. Gelecek derste ne olduğunu göreceğiz.” denilebilir. Kapanış nasıl yapılırsa yapılsın, öğretmen öğrencilere teşekkür etmeli, "Ders bitti, gidebilirsiniz." gibi ifadelerden kaçınmalıdır (Sönmez, 2004: 98).

Değerlendirme Bölümü: Dersin işlenişinde dokuzuncu basamak, değerlendirme basamağıdır. Bu basamakta öğretmen, öğrenciye kazandırmayı amaçladığı hedef davranışların her biriyle ilgili en az bir soru sormalı, dersin bitmesine 5-10 dakika kala, biçimlendirme ve yetiştirmeye dönük bir değerlendirme yapmalı fakat öğrencilere not vermemelidir. Bu bütün bu etkinlikler sonucunda elde ettiği sonuçlara göre ders planında gerekli düzeltmeleri yapmalıdır (Sönmez, 2004: 98).

BÖLÜM III

YÖNTEM

Bu bölümde, araştırmanın modeli, evren ve örneklemi, araştırmanın yapıldığı çalışma grubu, araştırmada kullanılan veri toplama araçları, verilerin toplanması, verilerin çözümlenmesi ve çözümlemede kullanılan istatistiksel yöntemler açıklanmıştır.