Dirmil Bağlama İcracılığında Kullanılan Düzenler

96

Fotoğraf 4.10. Paşa Osmanı’nın Kullandığı Büyük Boy Bağlama

Kaynak: Ferhat Erdem kişisel arşivi, 18 Ekim 2015.

Fotoğraf 4.11. Paşa Osmanı’nın Bağlamasının Stüdyo Çekimi

Kaynak: Nazmi Türküz’ün kişisel arşivi, 2017.

97

Tablo 4.4. Ramazan Güngör’ün Yaptığı Akortlar Bağlamada (üçtelli) düzenler Perde isimleri

Boğma düzeni La-La-Re (Dügâh-Dügâh-Yegâh)

Bozuk düzen La-Mi-Si (Dügâh-Hüseynîaşiran-Kaba buselik) Çiftetelli düzeni La-La-La (Dügâh-Dügâh-Kaba dügâh)

Kaval düzeni La-Re-La (Dügâh-Yegâh-Dügâh)

Kopuz düzeni La-Re-Mi (Dügâh-Yegâh-Hüseynîaşiran) Misket düzeni La-Re-F (Dügâh-Yegâh-Irak)

Zeybek düzeni La-Re-Re (Dügâh-Yegâh-Yegâh)

Kaynak: Savaş Ekici (1993, s. 20-22).

Çetin Koruk, Süleymen Demirel Üniversitesi Müzik Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından 2002’de Ramazan Güngör ile yapılan görüşmede beş akort düzeninden söz etmiş fakat bunların hangileri olduğu konusunda herhangi bir ayrıntı vermemiştir (Koruk, 2009, s. 62).

Bağlamadaki bu düzenler, özellikle bağlama icracılarından Hüseyin Karakaya, Osman A. Arslan ve H. İbrahim Önal’ın icra ettikleri ve farklı zamanlarda kaydedilen ezgilerin incelenmesi sonucu tespit edilmiştir⁹². Tablo 4.5’te Dirmil’de saha çalışmalarında tespit edilen bağlama düzenleri verilmektedir.

Tablo 4.5. Dirmil’de Bağlamada Kullanılan Düzenler Bağlamada (üçtelli) düzenler Perde isimleri

Bağlama düzeni La-Re-Mi (Dügâh-Yegâh-Hüseynîaşiran) Başçeşme düzeni/Saz düzeni La-Re-Sol (Dügâh-Yegâh-Rast)

Bozuk düzen La-Mi-Si (Dügâh-Hüseynîaşiran- Kaba buselik)

La-Mi-Mi akordu La-Mi-Mi

(Dügâh-Hüseynîaşiran-Hüseynîaşiran

Kaynak: Ferhat Erdem’in ses kayıt arşivi.

Bu düzenler alt tel sabit kalarak diğer teller üzerinden yapılmaktadır. Sahada görüşülen Süleyman Şener (kişisel görüşme, 2 Ekim 2015) bozuk düzeni nasıl

92 İncelenen bu icracıların bağlama kayıtları bu sınıflamayı sağlayan en önemli veriler olmuştur.

Hüseyin Karakaya ile bağlama kayıtları, Sarper Özhan’ın TRT adına 1967 yılında yaptığı derleme kaydı ve yöredeki çeşitli kişilerin özel olarak yaptıkları kayıtlar, A. Osman Aslan’ın bağlamayla çaldığı ezgilerin 1969 yılında Emin Demirayak tarafından o dönemin teknolojisiyle kasete alınan kayıtlar ve araştırmacının 15 Kasım 1987’de Asmalı köyündeki kendi evinde gerçekleştirilen derleme kayıtları, H. İ. Önal ile 1987’de Çörten köyündeki kendi evinde gerçekleştirilen derleme kayıtları incelenmiştir.

98

yaptığını anlatırken alt tele hiç dokunmadığını orta tel ile üst teli akortlayıp kaynaştırdığını ifade etmiştir. Şener’in ifadesinden hareketle alt telin düzen yapılırken ana fonksiyon üstlendiği söylenebilir.

4.4.2.2.1. Bağlama Düzeni

Bağlamanın ana düzeninin “bağlama düzeni” olduğunu belirtmek gerekir. Bu düzen günümüzde çok yaygın kullanılan kısa saplı bağlamanın da ana düzeni olarak kullanılmaktadır. Teke Yöresi genelinde icracıların çalıp söylemede tercih ettikleri

“Avşar Beyleri” bu düzende icra edilen yörenin klasik havalardandır. Yaygın çalınıp söylenen bu ezgi nedeniyle bağlama düzenine Teke yöresinin genelinde ‘Avşar Düzeni’ de denilmektedir. Erol Parlak “avşar beyleri”nin icrasına dair şunları belirtmektedir: “Anadolu’nun başka hiç bir yöresinde rastlanılmayan bu kullanımı, Teke bölgesi yörüklerinin bağlama düzeni ile çalınan diğer ezgilerinde de görmek mümkündür” (Parlak, 2000, s. 155).

Görüşlerine başvurulan yaşlı kuşaktan bazı icracılar bağlamada üst düzey bir teknik gerektiren Avşar Beyleri’ni çalıp söylemede yetersiz olanların toplum nazarında rağbet görmediklerini ifade etmişlerdir (H. Çine ve S.Urhan ile kişisel görüşme, 17 Haziran 2016). Günümüzde tambura tipli çalgılarla icra edilen bu ve benzeri ezgilerin bağlamada (üçtelli) yakalanan icra zenginliğinin tam olarak yansıtılamadığı görülmektedir. Belli başlı nedenler arasında ezginin icrasında el ile çalmak yerine mızrap kullanılması, çalgılardaki tel sayısının fazlalığı ve çalgının fiziksel yapısındaki büyüklük ilk akla gelenlerdir. Dirmil’de genellikle boğaz havaları, gurbet havaları, teke ezgileri hep bu düzenle çalınmaktadır. Alt telden başlayarak La-Re-Mi seslerinden oluşan bu düzen Şekil 4.6’da verildiği gibidir.

Şekil 4.6. BağlamaDüzeni

99

Hüseyin Karakaya ve Osman Ali Arslan’ın bağlama kayıtları incelediğinde bağlama düzenindeki icra tekniklerinin yöredeki diğer icracılardan farklı olduğu, ezgileri daha zenginleştirerek çaldıkları görülmektedir⁹³.

4.4.2.2.2. Başçeşme/Sipsi/Saz Düzeni

Bağlama icracılığı konusunda Dirmil’in özgün taraflarından birisi de Teke yöresinin başka hiçbir yerinde görülmeyen sipsi-bağlama birlikteliği olmuştur. Gerek Savaş Ekici’nin çalışmasında gerekse diğer bağlama düzenleri üzerine yapılan çalışmalarda üçtelli bağlamada düzen (akort) olarak Dirmilli icracıların dışında bu düzenin kullanımına rastlanmamıştır. 1967 yılında Sarper Özsan tarafından Çörten köyünde gerçekleştirilen bağlama kaydında Hüseyin Karakaya, Özsan’a bağlama düzenini saz düzenine çevirdiğini söylerek bu düzende boğazlar çalmaktadır⁹⁴. Yöre icracıları bağlamayı sipsi ile birlikte çalabilmek için Dirmil’de sipsi düzeni olarak bilinen yaygın adıyla bozuk düzeni tercih etmektedirler. Sipsi düzeni, saz düzeni denilen düzenin, uzun saplı bağlamanın genel akordudur. Bu düzen (akort) aşağıdaki şekilde olduğu gibi La-Re-Sol seslerinden meydana gelmektedir.

Şekil 4.7. Başçeme/Sipsi/Saz Düzeni

Osman Ali Arslan ile yapılan görüşmede “başçeşme düzeni”nde boğaz havaları, Teke zeybekleri ve 9/16 ritmik yapıya sahip daha başka ezgiler kaydedilmiştir. Arslan, bağlamada pes seslerden başlayarak ezgiler çalmaktadır⁹⁵. Bu şekilde tek çalgıyla farklı tonlarda icralar gerçekleştirerek ezgilerin duyumunda zenginlik yaratmaktadır.

93 1 nolu kayıt, Hüseyin Karakaya, kayıt tarihi: 10 Ekim 1967, TRT arşivi. Erişim adresi:

https://www.youtube.com/watch?v=eIMUFF_4jJM

2 nolu ses kaydı, Osman Ali Arslan, kayıt tarihi: 1969, kişisel arşiv. Erişim adresi:

https://www.youtube.com/watch?v=jhZa9DzDlOI

94 1 nolu ses kaydı, Hüseyin Karakaya, kayıt tarihi: 10 Ekim 1967, TRT arşivi. Erişim adresi:

https://www.youtube.com/watch?v=mpcVDngDJeo

95 2 nolu ses kaydı, Osman Ali Arslan, kayıt tarihi: 15 Kasım 1987, kişisel arşiv. Erişim adresi:

https://www.youtube.com/watch?v=udQU8d6FJMU

100

Dirmilli icracılar sipsi ve bağlama ile birlikte müzik icra edeceklerinde bu düzeni kullandıkları için bu düzende boğaz ve teke ezgileri ürettikleri görülmektedir.

İncelenen ses kayıtlarında bağlamada sipsi eşliği yapılmadan da bu düzende boğaz havaları çalınmaktadır⁹⁶. Sahada görüşülen Mahmut Kılınç (kişisel görüşme, 9 Eylül 1998) bağlamayı sipsi ile çalarken sipsi düzeniyle çaldıklarını ifade etmektedir. Emir Kanyıldıran (kişisel görüşme, 22 Temmuz 1987) da benzer ifadere yer vererek sipsiyle bağlama çalınacağı zaman çalgıyı başçeşme düzenine akortladıklarını belirtmiştir.

4.4.2.2.3. Bozuk düzen

1967’de TRT adına Sarper Özsan’ın Dirmil’in Çörten köyünde yaptığı derleme kayıtlarında bağlama icracısı Hüseyin Karakaya yaptığı düzen için “bozuk düzen”

ifadesini kullanarak bağlamanın alt telini La, orta telini üçlü aralıkta Mi ve üst telini de yedili aralıkta Si olarak akortlamıştır. Bozuk düzen olarak isimlendirilen bu akortta yörenin karakteristik havalarından boğaz ve teke ezgileri icra edilmektedir.

Şekil 4.8. Bozuk Düzen

Dirmil müzik kültürünün en önemli üç icracısı olan Hüseyin Karakaya⁹⁷, Osman Ali Arslan⁹⁸ ve H. İbrahim Önal’ın söz konusu bu düzende de ezgiler icra ettikleri görülmüştür. 1987 yılında Çörten köyünde H. İbrahim Önal’dan yapılan bağlama kayıtlarında çaldığı ilk ezgi La-Mi-Si akordunda 9/16 (2+3+2+2) ritim yapısına sahip bir ezgiydi (H. İ. Önal ile kişisel görüşme, 23 Temmuz 1987) ⁹⁹. Erol Parlak’ın bu düzenle ilgili görüşleri şöyledir: ....Dirmil’de de kullanılan la-mi-si akorduna ise buralı hiçbir sanatçı bozuk düzen dememektedir. Türkiye genelinde bilinen La, Re, Sol

96 1 nolu ses kaydı, Hüseyin Karakaya, kayıt tarihi: 10 Ekim 1967, TRT Arşivi. Erşim adresi:

https://www.youtube.com/watch?v=mpcVDngDJeo

97 1 nolu kayıt, Hüseyin Karakaya, 10 Ekim 1967, TRT arşivi. Erişim adresi:

https://www.youtube.com/watch?v=QsVoNC_6HDQ

98 A. Osman Arslan geçmişte Dirmil’e bağlı Asmalı köyenden bir icracı. Annesi Çörten köyünden gitme. Düğüncülük yaptığı dönemlerde de hep Dirmilli çalgıcılarla düğünlere gitmiş birisidir.

99 8 nolu ses kaydı, Halil İbrahim Önal, kayıt yarihi: 23 Temmuz 1987. Erişim adresi:

https://www.youtube.com/watch?v=dmQ2jBLQYrM

101

seslerinden oluşan bozuk düzen çeşidiyle hiç benzeşmeyen bu yöre bozuk düzenlerinde kullanım, yine gezgin Yörüklere ve el ile çalmaya özgüdür (Parlak, 2000, s. 138).

Savaş Ekici’nin yukarıda bahsettiği düzen sınıflamasının içinde Ramazan Güngör’ün

“bozuk düzen” olarak ifade ettiği La-Mi-Si akordunun da yer aldığı görülmektedir (Ekici, 1993, s. 21).

4.4.2.2.4. La-Mi-Mi Akordu

Dirmil’deki üçtelli bağlama icracılığında kullanılan düzenlerden birisi de alt tel’in La, orta ve üst tellerin Mi olarak akortlandığı düzendir. Savaş Ekici’in Ramazan Güngör’ü referans alarak çıkardığı ve Tablo 4.7’de verilen düzenler içinde yer almayan bu düzende Dirmilli bağlama icracıları çeşitli ezgiler çalmaktadırlar. Üçtelli bağlama icracılarından Hüseyin Karakaya ve Süleyman Şener (kişisel görüşme, 2 Ekim 2015) bu akortta yapılan düzeni “bozuk düzen” olarak isimlendirmişlerdir¹⁰⁰. Ancak Sarper Özsan’ın Hüseyin Karakaya ile yaptığı başka bir görüşmede Karakaya’nın La-Mi-Si akorduna da bozuk düzen dediği görülmüştür (Özsan, 1967).

Teke yöresinde Dirmil’den başka yerde görülmeyen bu düzene en yakın görünen düzene Cemil Demirsipahi “Ruzba Düzeni” demektedir (Demirsipahi, 1975, s. 181).

Bu düzene “Alevi Düzeni” de denildiğini belirten Demirsipahi şunları ilave etmektedir:

… ruzba denen bağlama çeşidi yalnız Alevi toplantılarında yani Cem’de çalınmaktadır. Samah oyunlarında, nefeslerde, nasihatlarda hep bu balta şeklindeki Ruzba kullanılır. Bu nedenle samah düzeni de derler. Bu düzende bağlama üstünde iki ses bulunur. Alt La, Üst tel de Mi sesi. Ruzba’nın ana düzenden farkı sadece orta tel sesi olan Re sesinin bulunmamasından ibarettir (Demirsipahi, 1975, s. 181).

Yukarıda bahsi geçen Ruzba’nın iki, bağlamanın ise üç sıra tele sahip olması nedeniyle Dirmil’de kullanılan bu düzeni Ruzba Düzeni olarak isimlendirmek doğru olmayabilir. Dirmil’de farklı isimlendirmeleri bulunan La-Mi-Mi akordu üçtelli

100 10 nolu video kaydı, Süleyman Şener, 2 Ekim 2015, kişisel arşiv. Erişim adresi:

https://www.youtube.com/watch?v=hpfAkQrzLtk&t=1s

102

bağlamaya uygulanarak bu düzende ezgiler icra edilmektedir. Yöredeki diğer icracılar ve Savaş Ekici’nin düzen sınıflaması dikkate alındığında bozuk düzen’in La-Mi-Si akordu olduğu söylenebilir. Bu nedenle La-Mi-Mi akordu yapılarak çalınan bu düzene herhangi bir isim verilmemiştir.

Şekil 4.9. Bağlamada La-Mi-Mi Akordu

Hüseyin Karakaya La-Mi-Mi akordunda gerek gurbet ezgisi gerekse diğer hareketli ezgileri çalarken alt ve orta tellere aynı anda basarak çalmakta, bu icra sırasında sesler beşli aralıklar olarak duyulurken üst tel dem sesi vermektedir. Bu çalış biçimi yani seslerin ikili tınlatılması ezginin başından sonuna kadar devam etmektedir. Ezgi sonlarında karar ses dörtlü aralık olan La ve Mi seslerinin ortak tınlaması olarak duyulmaktadır. Bu akortta çalınan ezgilerin karar sesi alt tel olarak hissedilmektedir¹⁰¹.

Dirmil’deki yerel müzikte kullanılan bağlamada yapılan yaygın üç düzende (bağlama düzeni, başçeşme düzeni ve bozuk düzen) olduğu gibi La-Mi-Mi akordunda da çalınan havalara ilk önce serbest ölçüyle başlanılıp sonrasında genellikle 9/16 ritim yapısına sahip boğaz havaları ile devam edildiği görülmektedir. Bu boğaz havalarının giriş sazı çalındıktan sonra aynı seyir yapısı vokalde de kullanılmaktadır. Hareketli kısımlar genellikle sözsüz boğaz havalarından oluşmaktadır. Teke Yöresinin genelinde olduğu gibi Dirmil’de de bu serbest bölümler oyuncunun oyuna hazırlık yaptığı “gezenneme”

bölümüdür. Oyundaki gelenekselliğe bağlı kalınarak bu gezennemeden sonra hareketli teke ezgileri veya boğaz havaları çalınır¹⁰².