Ġki Dillilik Kavramı ve Türleri

En genel ifadeyle iki dillilik, “bir bireyin iki dil bilmesi ya da bir toplumda iki dil kullanılması” olarak tanımlanmaktadır. Ancak iki dillilik olgusunun disiplinler arası bir çalıĢmayı gerektirmesi nedeniyle bu kavrama ait yaklaĢımlar oldukça farklılık göstermektedir. Örneğin Bloomfield (1933), iki dilliliği iki ayrı dili ana diline yakın bir seviyede bilme olarak tanımlamaktadır. O‟Doherty (1958), bireyin iki dilli sayılabilmesi için ikinci dilin bir iletiĢim aracı olarak kullanılabilmesi gerektiğini düĢünür. Diebold (1961), iki dilliliğin yazılı dili anlama ya da okuduğunu anlama becerisi olarak kabul edilmesini önermektedir. Weinreich, iki dilliliği “duruma göre iki ayrı dilden birini kullanma” olarak tanımlamakta; Haugen de Weinreich‟in tanımına dayanarak iki dilliliği “iki ayrı dili bilme” olarak belirlemektedir (Aktaran, Görgü, 1997).

Aksan (1982) ise dil bilimde iki dilliliği, bireyin çeĢitli nedenlerle ve değiĢik koĢullar altında birden fazla dili edinmesi, kullanması ya da ikinci bir dili ana diline yakın bir düzeyde öğrenmesi durumu Ģeklinde ifade etmiĢtir (Aktaran, Gür, 1997).

Görgü (1997), yüksek lisans tez çalıĢmasında iki dillilik kavramını açıklarken bu kavramı “doğal (birincil) iki dillilik ve ikincil iki dillilik Ģeklinde sınıflandırmıĢtır. Yapılan bu

kurma gereksinimi sonucu okul dıĢında öğrenen her iki dil arasında kolaylıkla çeviri yapmayan bireyler doğal iki dilli olarak kabul edilmiĢtir. Ġkinci dili düzenli bir eğitim sistemi içerisinde ana diline ek olarak öğrenen bireyler ise ikincil iki dilli Ģeklinde adlandırılmıĢtır.

Richards Platt ve Weber (1985), iki dilliliğe ait olarak ileri sürülen bileĢik ve sıralı iki dillilik terimlerini ayrıntılı bir Ģekilde ele almıĢlardır. Söz konusu teoriye göre, iki dilli bir kiĢi kelimeleri anlamları ile iki yoldan biriyle iliĢkilendirir. BileĢik iki dillilik, iki dilli kiĢinin hem birinci dil hem de ikinci dil için kullanılan bir kelime anlamları sistemine sahip olduğu anlamını taĢır. Sıralı iki dillilik ise iki dilli kiĢinin, kelimelerin anlamları için iki sisteme sahip olduklarını anlatır; bu sistemlerden biri kiĢinin birinci dilde bildiği kelimeler için, ikinci sistem de ikinci dilde bildiği kelimeler içindir. BileĢik ve sıralı iki dillilik arasındaki bu ayrım kelime öğreniminin incelenmesinde kullanılmıĢ, ancak genel bir iki dillilik modeli olarak yararlı bulunmamıĢtır (Aktaran, Gür, 1997)

Ġki dillilik temelde bireysel ve toplumsal iki dillilik Ģeklinde ikiye ayrılır. Bu durum iki dillilik olgusunun birey ve toplum düzeyinde gerçekleĢebileceğini göstermektedir. Birden fazla resmî dile sahip olan bazı Afrika ülkeleri, toplumsal düzeyde gerçekleĢen iki dilliliğe verilecek en iyi örneklerden biridir. Ancak burada dikkat çeken durum Ģudur ki, birden fazla resmî dili bulunan ve iki dilli bir toplum olarak kabul edilen ülkelerde yaĢayan tüm fertlerin iki dilli bireyler olduğunu kabul etmek doğru değildir. Örneğin çoğu Afrika ülkesi birden fazla resmî dili olması nedeniyle iki dilli/ çok dilli toplum yapısı özelliğini gösterirken, burada yaĢayan insanlar arasında tek dilli bireyler görmek mümkündür. Buna karĢılık Türkiye gibi tek resmî dile sahip ülkede de iki dilli/çok dilli bireyler bulunmaktadır. Bu durum iki dilliliğin birey düzeyinde de toplum düzeyinde de gerçekleĢtiğini göstermektedir.

Yukarıda değinildiği gibi, iki dillilik çok değiĢik alanlar arası bir çalıĢmayı gerektirmektedir. Bu yüzden iki dilliliğin tanımlanması ve bu konu üzerine yaklaĢımlar çeĢitlilik göstermektedir. Dolayısıyla bilim insanlarınca ortaya konan iki dillilik türleri de bu durumdan etkilenmekte ve oldukça çeĢitlilik göstermektedir. Karahan‟ın (2005) “Bilingualism in Turkey” adlı çalıĢmasında iki dillilik türlerine iliĢkin aĢağıdaki tablo, söz konusu iki dillilik olgusunun değiĢik türlerine açıklık getirmesi bakımından büyük önem taĢımaktadır:

Tablo 19. Ġki Dillilik Türleri

Ġkinci dil türü Tanımı

Ġlave iki dilli Hem zorunluluktan hem de uslubunu geliĢtirmek için iki dili bir araya getiren birey

Nüfuzlu iki dilli Artan ikinci dil ihtiyacı sebebiyle ikinci dil yeteneğini geliĢtiren birey Dengeli iki dilli Ġki dilde ki uzmanlığı neredeyse eĢ değer olan birey

BirleĢik iki dilli Ġki dili aynı anda, sıklıkla aynı kaynaktan öğrenen bir birey Düzenli iki dilli Ġki dili tamamen ayrı kaynaklardan öğrenen birey

Gizli iki dilli Düzensel uygunsuzluktan dolayı öğrenilmiĢ dili bilgisini gizleyen birey Çaprazlama iki dilli Bilinen veya tanımlanamayan ölçütlerde ki lehçelerde iki dil sahibi Baskın iki dilli Kendi dilinde veya diğer dillerde muhteĢem yetkinliğe sahip bir Ģekilde

dili kullanan birey

Erken sahip edinilen ikinci dil Kendi çocukluğunda iki dil edinen birey

Yararlı, kullanıĢlı ikinci dil Görev verildiğinde iki dili az ya da çok kullanabilen birey Düz iki dilli Ġki ayrı dilde aynı veya benzer durumdaki birey

Yeni öğrenen iki dilli Ġki dil öğrenmenin erken safhalarında bulunan ve o dilde kendini tam olarak geliĢtirememiĢ birey

Sonradan edinilen ikinci dil Çocukluğundan sonra ikinci dil edinen birey

Azami iki dilli YaklaĢık iki veya daha fazla dilde doğal kontrole sahip birey Asgari iki dilli Ġki dilde çok az kelime veya deyim bilen birey

Doğal iki dilli Herhangi bir özel eğitim geçirmemiĢ ve çeviri olanağı sıklıkla iki dil arasında bulunmayan birey

Üreten iki dilli Ġki veya daha fazla dilde sadece anlamakla bulunmayıp konuĢan ve yazan birey

Çabuk kavrayan iki dilli Ġkinci dili konuĢulduğunda ya da yazıldığında anlayan fakat yazmaya veya konuĢma gereksinimi duymayan birey

Gerilemekte olan iki dilli Anlamakta ya da kendini kolaylıkla ifade etmekte kullanım azlığından kaynaklanan sorunlar yaĢayan birey

Ġkinci derecede iki dilli Yönlendirilme aracılığıyla ilk öğrendiği dilin üzerine ikinci bir dil katan birey

Yarım iki dilli Ġkinci dil konusunda yeteri kadar bilgiye sahip bulunmayan birey EĢ zamanlı iki dilli Sahip olduğu iki dilini konuĢma baĢlangıcında sunan birey

Birbirine bağlı iki dilli Kendi dilini kullanıĢ Ģekli ile öncelikle ikinci dil kullanımını azaltan birey

Eksiltici iki dilli Ġlk dili zaten var olan ve ikinci dili de doğal yeteneği sayesinde elde eden birey

Sıralı art arda gelen iki dilli Ġlk dili geliĢtirmeye baĢladıktan sonra ikici dili bireysel bir aĢamada ekleyen birey

Dikey iki dilli Dil ya da lehçeyle bağlantısı olamayan, standart ve farklı bir dilde iki dile sahip birey

Bu tablo incelendiğinde iki dillilik özelliği gösteren bireylerin ikinci dil edinimi ve bu dildeki düzeyleri gibi değiĢkenler göz önüne alınarak aralarındaki farklar dolayısıyla değiĢik iki dillilik türlerinin ortaya çıkarıldığı görülmektedir.