Bey‘u’d-Deyn bi’d-Deyn

Bey‘u’d-deyn kavramı alacağın temliki veya borcun nakledilmesi gibi bir anlam taşımamaktadır. Zira bunlarda borç veya alacakla ilişkili olan şahıslar değişmektedir. Bey‘u’d-deyn kavramı ile şahısların değişiminden çok bizzat borcun cins, sıfat, vade veya miktarında değişime gidilmesi kastedilmektedir. Elde edilmeyen alacağı başkasına satmak, mukassa, vadesi gelmeyen alacağı satmak bey‘u’d-deyn örneği satışlardır.334

Burada mukassa ile kastedilen mutlak anlamda takas değil, birbirlerine karşı hem borçlu hem de alacaklı durumda olan kişilerin borçlarını karşılıklı olarak alacaklarına karşılık saymaları şeklinde yapılan işlemdir. Bu tarz bir işlemin sahih olması için borçların aynı cins ve vasfa sahip olması ile iki borcunda vadesinin gelmiş olması şart koşulmuştur. Hanefî mezhebine göre cinsi veya sıfatı farklı olan borçlar eğer tarafların rızası varsa bu şartla birbirleri yerine sayılabilmektedir.335

Hanefî fakihlerinden Kâsânî ve Merğınânî’ye göre muayyen olma özelliğine sahip kıyemî mallar ve aded-i mütefâvite gibi mallarda vade şartı koşmak genel kural itibariyle caiz değildir. Zira zimmette hazır olarak bulunan şeylerde vade caiz değildir.

332 _{Serahsî, el-Mebsût, XII/113; Nevevi, el-Mecmu’, XI/493; Şirbînî, Muğni’l-Muhtâc, II/389.} 333 _{İbn Rüşd el-Hafîd, Bidâyetü'l-Müctehid, III/1169-1171; Şirbînî, Muğni’l-Muhtâc, II/385,386;}

Özsoy, “Fıkıh Doktrininde Para ve Faiz” Fıkhî Açıdan Finans ve Altın İşlemleri (ed. Halit Çalış), s.94- 96; Abdülaziz Bayındır, Ticaret ve Faiz, Süleymaniye Vakfı, İstanbul 2016, s.114.

334 _{Kara, Deynin Deyn Karşılığı Satımı, s.55-56.}

335 _{Faruk Emrah Oruç, İslam Hukukunda Deyn (Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal}

Vade sadece misli mallar ve semeniyet özelliği taşıyan şeylerde olduğu gibi gayr-ı muayyen mallarda insanlara bir kolaylık olması için sahih sayılmıştır. Bu anlayışın temelinde de ayn olan bir şeyin deyne dönüşmesini engelleyerek bey‘de esas maksat olan malı elde etmeyi bir an önce gerçekleştirme düşüncesi yer almaktadır. Ayrıca hemen teslimi mümkün olan bir şeyde vadeyi şart koşmak Hanefîlerin fasit şart anlayışı içerisinde yer aldığı için akdi ifsad eder.336

Günümüzde bu genel anlayışın aksine misli mallarında vadeli olmasının şart koşulabileceği ifade edilmiştir. Bu düşüncenin devamı niteliğinde “mal vadeli satım sözleşmeleri” gündeme getirilmiştir. Buna göre misli bir malda vade şartı koşma neticesinde vade sebebiyle malda bir garar oluşmayacaktır ve mal bilindiği şekliyle zimmette sabit olarak kalacaktır. Bedellerin vadeli olarak satıma konu olabileceği düşüncesine ulaşılırken bazı düşünürlerin “bey‘u’d-deyn bi’d-deyn” yasağına dair hadisin zayıf olduğu kanaati ve ma’dumun satımı yasağına esnek bir yaklaşım sergileme şeklindeki ön kabullerle hareket ettiği görülmektedir.337

Hanefî mezhebinin deynin deyn karşılığı satımı noktasındaki temel görüşü, hadislerde338 satımı yasaklanan “bey‘u’l-kâlî bi’l-kâlî” lafzındaki kâlî kelimesini vade (nesie) veya deyn olarak düşünmüş olmaları üzerine yerleşmiştir. Bu düşünceye göre alacak ancak borçluya satılırsa sahih olmaktadır. Borçlu haricinde birine alacağın satımı çoğunluğa göre caiz değildir. Züfer’e göre alacak borçlu dışında birine de satılabilir.339 _{Bu satımın geçerli olması için ise alacağını satanın bunu teslim} edebilecek durumda olması, anlaşmanın peşin olarak yapılmış olması, satılabilir mallar cinsinden borçlardan oluşuyor olması gibi bazı şartlar getirmişlerdir.340

336 _{Kâsânî, Bedâi‘u’s-Sanâî‘, VII/125,126; Merğınânî, Hidâye, III/983.}

337 _{bk. Bayındır, “Katılım Bankacılığı İçin Yeni Bir Ürün Olarak Mal (Emtia) Vadeli İşlem}

Sözleşmeleri ve Fıkhî Açıdan İncelenmesi”, Finansal Yenilik ve Açılımları ile Katılım Bankacılığı (ed. Aydın Yabanlı), Erkam Matbaası, İstanbul 2012, ss.155-200.

338 _{ْنَأ ملسو هيلع الله ىلص الله ُلوُس َر ىَهَن : َلاَق ، َرَمُع ِنْبا ِنَع ، ٍراَنيِد ِنْب ِالله ِدْبَع ْنَع ، َةَدْيَبُع ِنْب ىَسوُم ْنَع ، َةَدِئا َز يِبَأ ُنْبا اَنَثَّدَح}

ٍنْيَدِب اًنْيَد : يِنْعَي ، ٍئِلاَكِب ٌئِلاَك َعاَبُي. İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim (ö. 235/849),

el-Kitâbü'l-musannef fi'l-ehâdîs ve'l-asar, (haz. Kemal Yusuf Hut), Dârü't-Tâc, Beyrut 1989, IV/461.

339 _{Serahsî, el-Mebsût, XIV/22; Hafîf, İslam Hukukuna Göre Hukukî İşlemler ve Hükümleri, s.494.} 340 _{Şensoy, “İslamî Kurallara Uygun Finansal Sistem Bağlamında Bir Finansal Araç Olarak Sukuk}

Bu hadisteki kâlî sözcüğünün deyn olarak anlaşılmasının neticesi olarak deynin deyn karşılığı satımı nass ile caiz değildir denilmiştir. Ayrıca bu konuda icma olduğu, Zahiriler ve dört mezhep imamının bu konuda hemfikir oldukları ifade edilmiştir.341

Deynin deyn karşılığı satımını caiz görmeyenlerin temel dayanakları arasında şu hususlar da yer almaktadır:

Bu tarz satışlar iki tarafın deyn olması sebebiyle vade faizine yol açmaktadır. Akitteki garar riski de satımın özü itibariyle zorunlu olarak artmaktadır. Belirsizliğin aşırı olarak belirtilen düzeye çıkması ve tarafları nizaa götürecek bir çekişmeye ortam hazırlanmış olması ile iki tarafında vadeli olması sebebiyle akitle gerçekleştirilmek istenen asıl maksadın gerçekleşmemesi yani bedelleri elde etmek suretiyle tarafların fayda sağlaması gibi bir neticenin oluşmaması bu tarz satımın geçersizliği için sunulan sebeplerdir.342

Bu genel görüşe karşılık günümüzde bazı çalışmalarda deynin deyn karşılığı satımının yasaklanmasına delil olarak gösterilen hadisin sıhhatinin problemli olduğu bu sebeple naslarla yasaklandığını söylemenin doğru olmayacağı ifade edilmektedir. Eğer bu tarz bir satımın yasaklanmasına delil getirilecekse ribâ, garar, bedellerin teslim güçlüğü ve tarafları husumete götürmesi gibi unsurlardan getirilmesi gerektiğini savunmaktadırlar.343

Menfaatin veya mebî‘in zamanla oluşması, icâre ve istısnâ‘ gibi akitlerde deynin deyn karşılığı satımı kapsamında bir durum oluşturmamaktadır. İcârede menfaat aşikâr iken istısnâ‘da mal + mefaat söz konusu olmakta ustanın emeği olan menfaat zamanla ortaya çıkmaktadır. Buna binaen icârede ücret vadeli olabilirken istısnâ’da da semenin peşin verilmesi selemdeki gibi şart değildir.

Bazı yönlerden deynin deyn karşılığı satımı örneği olması açısından faktöring işleminden bahsedecek olursak faktöring bey‘ veya karz gibi sebeplerle oluşan bir borç ilişkisi neticesinde alacaklının borcunu tahsil edebilmek için faktör adı verilen aracı

341 _{Şirbînî, Muğni’l-Muhtâc, II/472; Kara, Deynin Deyn Karşılığı Satımı, s.75,76.} 342 _{Kara, Deynin Deyn Karşılığı Satımı, s.83-87.}

343 _{bk. İshak Emin Aktepe, Faiz ve Finansman Hadisleri, Yedirenk Yay. , İstanbul 2010, s.201; Servet}

Bayındır, “Katılım Bankacılığı İçin Yeni Bir Ürün Olarak Mal (Emtia) Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Fıkhî Açıdan İncelenmesi”, Finansal Yenilik ve Açılımları İle Katılım Bankacılığı (ed. Aydın Yabanlı), Erkam Matbaası, İstanbul 2012, ss.155-200, s.179,180.

kuruluşlara başvurarak alacağını borçludan almasıdır. Bu işlemde faktör durumundaki kurum borcun takibi, borçluyla yapılacak görüşmeler vs. gibi bazı hizmetlere karşılık belli bir ücret almaktadır. Esasında buraya kadar genel akit anlayışına ters bir durum bulunmamaktadır. Hizmet karşılığı kiralanan kurum borçlu ile alacaklı arasında aracı konumunda olup vadeli ise vadesi gelince, vadesiz ise derhal almak üzere görevlendirilmiş olmaktadır. Fakat günümüzde faktörlerin vadesi gelmemiş borcu alacaklıya borç miktarının altında bir ücretle vermek suretiyle aradaki farktan kâr elde etmek veya borcu tam miktarı ile verip borcun erken tahsil edilmesi sebebiyle belli bir faizi alması şeklinde işlemler gerçekleşmektedir. Bu işlemlerde aslında henüz tahsil edilmemiş bir deynin satımı söz konusu olmaktadır. Alacaklı henüz tahsil etmediği bir deyni faktöre satmış gibi olduğu için bu işlem iki taraftan da deyndir. Ayrıca faktörün faiz alacak olması da başlı başına işlemi ifsat eden bir unsur olmaktadır. Ülkemizde en çok ihracatta faktör olan kurumlara borçları tahsil edebilmek için başvurulmaktadır.344