İslâm hukukunda vatandaşlığın tespiti din esasına dayanmaktadır. Müslüman olan kimseler doğrudan İslâm ülkesinin vatandaşı kabul edilir ve her türlü hak ve sorumluluğa muhatap olurlar. Bu durumun Hz. Peygamber döneminde Müslümanları Medine’ye toplayarak Müslümanların yaşadığı sınırları belli bir yer tespit edilmesinden çıkarıldığı anlaşılmaktadır. Müslümanların yaşadığı sınırları belli yerde Müslümanlar yanında Ehl-i Kitap kimselerin de yaşayabileceği Kur’an ve Hz. Peygamber’in hayatındaki örneklerden anlaşılmaktadır.876 İslâm hukukundaki zimmîliğin ülkelerin sınırlarının belli olduğu günümüz dünyasının şartlarına uygun bir vatandaşlık anlayışı olduğu görünmektedir. İslâm ülkesinde bir nevi yabancı uyruklu İslâm ülkesi vatandaşlığı olan zimmîliğin zaman içinde Ehl-i Kitap dışındaki diğer din mensuplarına da tanındığı görünmektedir. Yalnız bu hükümlerden mürtedler istisna edilmişlerdir. Onlara bu hak tanınmaz.877 Zimmî olan kimseler muamelatta, hukuk önünde hakları konusunda Müslümanlar ile eşit haklara sahiptirler. Herhangi bir haksızlığa uğratılmazlar.
Çocuğun dini durumunun tespiti ile aslında hangi ülke vatandaşı olduğu belirlenmektedir. Çocuğun Müslüman kabul edildiği bir durumda daru’l-harp olan ülkeye gitmesine izin verilmez. Çocuk Ehl-i Kitap kabul edilirse bu defa İslâm ülkesinde kalması için baskı yapılamaz. Dini duruma göre çocuğun hangi ülkeye mensup olduğu belirlenmektedir ve bu konu uluslar arası ilişkiler içerisine girmektedir. Çocuğun dini durumunda anne babanın
875 Fetâvâyi Hindiyye, a.g.e, C.9, s. 479; Mavsılî, a.g.e, C.4, s. 142
876 Tevbe 9/29
dini önemlidir. Anne babadan biri Müslüman veya İslâm ülkesinin vatandaşı olan Ehl-i Kitap kimse ise çocuk da İslâm ülkesinin vatandaşı olur.878 Bu buluğ çağına gelmemiş çocuklar için geçerli bir durumdur.
Din esasına bağlı olarak vatandaşlık hakkı olan, yaşanılacak ülkenin tespitinde etkili olan diğer bir hususta eşlerin din değiştirmesidir. Din değiştirme aynı zamanda vatandaşlık hakkı kazanılan ülkenin de tespit edilmesi demektir. Din değiştirmenin İslâm hukukunda yer alan kısmı eşlerden birinin veya ikisinin Müslüman olması halindedir. Kadın Müslüman olursa erkek Müslüman olmayı kabul etmezse; kadın İslâm ülkesinin vatandaşı olur, kocası daru’l-harbe dönebilir ve evlilikleri sona erer.879 Erkek Müslüman olursa kadın Ehl-i Kitap olarak kalırsa ikisi de İslâm ülkesinin vatandaşı olurlar, kadın zimmî olur ve evlilikleri devam eder.880 Eşlerin birlikte Müslüman olmaları halinde ikisi de İslâm ülkesinin vatandaşı olur ve evlilikleri devam eder. Ancak evliliklerinde mahremle evlilik gibi, İslâma aykırı bir durum varsa bu hal üzere evliliklerinin devamına izin verilmez.881
Muamelâta dair hükümlerde Müslüman ile Ehl-i Kitap arasında bir ayrım gözetilmediği görünmektedir. Her iki grupta aynı hükümlere muhataptırlar. Ancak İslâm toplumu din esasına dayalı olarak kurulduğu için Ehl-i Kitapla ilgili bazı farklı hükümlerin olması kaçınılmazdır. Din farkı akrabalar arasında mirasa engel kabul edilmektedir. Ancak vasiyette din farkı gözetilmez. Ehl-i Kitap olan eşle Müslüman eş birbirlerine mirasçı olamazlar; ancak eş ve çocuklar için, din farkı da olsa nafaka konusunda din farkı gözetilmez. Zekât Müslüman olmayandan alınmaz, Müslüman olmayana da verilmez; ancak diğer sadakaların Ehl-i Kitaba verilmesinde bir sakınca yoktur. Ehl-i Kitabın kestiği yenilir; ancak kurbanı da kesebilmesine rağmen bundan sakınılmasının daha iyi olacağı ifade edilmiştir. Miras konusundaki hükme rağmen vasiyet ve nafaka konularındaki hükümler ve diğer sadakalar konusundaki hükümler Müslümanlar ile Ehl-i Kitabın ilişkilerinin kesilmemesi anlayışını yansıtmaktadır.
Ehl-i Kitap konusunda Hz. Peygamber dönemi uygulamaları ile fıkıh kitaplarında yer alan bilgiler karşılaştırıldığında bazı farklar olduğu görünmektedir. Bu durum her dönemin kendine has şartlarının fıkhî hükümler üzerinde etkili olmasından kaynaklanmaktadır. Hz. Peygamber dönemi sonrasında müçtehitlerin Kur’an’da ve hadislerde olmayan konularda hükümler verdikleri görünmektedir. Müçtehitlerin görüşlerini her dönemin kendine has
878 Merginâni, a.g.e, C.2, s.45; Serahsi, a.g.e, C.4, s.359-363
879 Serahsi, a.g.e, C.4, s. 317
880 Serahsi, a.g.e, C.4, s.323,326
şartları göz önüne alınarak değerlendirmelerde bulunmak gerekmektedir. Bunlar İslâmın genel görüşü olarak değerlendirilmemelidir.
Ehl-i Kitap kimselerle günümüz ilişkilerinde, çeşitli dönemlerde günün şartları gereği verilen hükümlerden uzak günümüz şartlarındaki ilişki türlerine uygun olarak yeni yorumlar getirilmelidir. İletişimin yaygınlığı sebebi ile etkileşimin fazla olması sadece yaşadığımız yerde değil bütün dünya insanları ile ilişkiler içinde olmamızı sağlamaktadır.
Tarih içinde Ehl-i Kitaba Müslümanların yaklaşımının genellikle olumlu olduğu görünmektedir. Ancak tarihi süreçte Müslümanların içinde bulundukları üstünlük anlayışı ve devlet olarak da güçlü bir konumda bulunmanın sonucu olarak Ehl-i Kitapla ilgili hükümlere bazı olumsuz yansımaların olduğu görünmektedir.
SONUÇ
İslâm dininde diğer dinlerle ilişkilere önem verildiği görünmektedir. Diğer dinlerden de en çok Yahudi ve Hıristiyanlarla ilişkiler göze çarpmaktadır. Bu durum İslâmın ana kaynağı Kur’an’da Ehl-i Kitaptan bahsedilmesi, onlarla ilgili kuralların düzenlenmesi yanında Hz. Peygamber’in hayatındaki Ehl-i Kitapla olan örnekler sebebiyle olmuştur.
Fıkıh kitaplarında Ehl-i Kitap dışında diğer dinler hakkında fazla bilgi verilmediği görünmektedir. Ehl-i Kitapla yapılan zimmet sözleşmesi ile birlikte yaşamanın getirdiği ticarî, hukukî ve sosyal ilişkilerde nasıl davranılacağına dair bilgiler fıkıh kitaplarında yer almaktadır. Tarihi süreç içinde bu alanlarda pek çok örnek bulmak mümkündür.
Ehl-i Kitabın İslâm toplumunda dinî kimlikleri yok sayılmamış, bu halleri ile toplumda yer almışlardır. Dinî kimlikleri sebebiyle dışlamak yerine belirli kurallar çerçevesinde İslâm toplumunda yer almaları Kur’an ve sünnet ile tanınmıştır. Bu kurallar fıkıh kitaplarında sistemli bir şekilde yer almıştır.
Bu çalışmada hukukta Ehl-i Kitabın nasıl bir yer edindiği araştırılmıştır. Ehl-i Kitapla Müslümanlar arasında hakkın korunması noktasında hiçbir ayrımın gözetilmediği görünmektedir. Ehl-i Kitabı hor gören, aşağılayan bazı hükümler İslâmın genel olarak Ehl-i Kitaba bakışı olarak algılanmamalıdır. Bunlar dönemim şartları içinde verilmiş hükümlerdir.
Ehl-i Kitap kimselere İslâm ülke vatandaşlığı ancak vergi ödemeyi kabul etmeleri halinde tanınmaktadır. Vergisini ödeyen Ehl-i Kitap kimsenin her türlü hakkının korunması İslâm ülkesinin sorumluluğu altındadır. Ehl-i Kitap vatandaşlar ödeyemeyecekleri vergiler ile yükümlü tutulmayarak gereken adalet sağlanmaktadır.
Şahsi hürriyetler alanı kabul edilen aile hukuku gibi alanlarda gereken genişlik sağlanarak İslâm ülkesinde huzur içinde yaşamaları da temin edilmiştir. Ülke içinde veya uluslar arası ticaret ile ilgili haklar konusunda Ehl-i Kitap vatandaşlara yönelik kısıtlamalar olmayıp istedikleri iş ve mesleklerde çalışmaları da engellenmemiştir.
İslâm hukukunda devletler arası ilişkilerin barış temeline dayalı olarak kurulması esastır. Ülkeler arası durumlarda barışın bozulması, huzursuzluk çıkarılması, vatandaşların baskıya ve zulme uğraması halinde savaşa izin verilmiştir. Bu durum da barışın yeniden tesis edilmesi amacının taşımaktadır. Ehl-i Kitap ülkeler ile barış anlaşmaları yapılabilir ve sosyal, kültürel, ticari ilişkiler kurulabilir.
Ehl-i Kitap kimseler yargıya başvurup her türlü haklarını arayabilirler. Ceza hukuku alanında müslümanın tabi olduğu alanlarda Ehl-i Kitap kimseler de aynı hak ve sorumluluklara sahiptirler. Müslümanlar için dini sebeplere dayanan içki yasağı ile Ehl-i kitap vatandaşlar sorumlu tutulmazlar; ancak Müslümanların da gereken haklarının korunması amacıyla açıktan satmaları engellenmektedir. Müslümanların hakları korunduğu gibi Ehl-i Kitap vatandaşların da gereken haklarının korunduğu görünmektedir.
Ehl-i Kitap kimselerin İslâm ülkesinde vatandaş kabul edilmeleri sonrasında can ve mal emniyetleri Müslümanların can ve mal emniyetleri gibi kabul edilerek korunmaktadır. İslâm ülkesinde Ehl-i Kitap vatandaşlar şahsi hürriyetleri ve din hürriyetleri kabul edilerek özgürce yaşayabilmektedirler.
Ehl-i Kitapla Müslümanların hiçbir alanda ilişkileri yasaklanmamıştır; ancak dinî farklılıkları da tamamen yok sayılmamıştır. Bu İslâm toplumun din esasına göre kurulması sebebiyle doğal bir durumdur. Ehl-i Kitaba dinlerini yaşamalarına imkân sağlayacak bir genişliğin sağlandığı görünmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, Bedir Yayınevi, İstanbul 1969, 2 Cilt
Ana Britannica, “Hüsrev Molla”, İstanbul 1989, C.11, s.323 Ana Britannica, “Merginâni”, İstanbul 1989, C.15, s.986 Ana Britannica, “Ebu Yusuf”, İstanbul 1989, C.7, s.609
Aydın, Mehmet, Müslümanların Hıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, TDV Yayınları, Ankara 1998
Aydın, Mehmet, Din Fenomeni, Din Bilimleri Yayınları, Konya 1993 Aydın, Mehmet, Dinler Tarihine Giriş, Din Bilimleri Yayınları, Konya 2002 Baltacı, Cahit, İslâm Medeniyet Tarihi, İFAV, İstanbul 2005
Bardakoğlu, “Hanefi Mezhebi”, DİA, İstanbul 1997, C.16, s.1
Bilmen, Ömer Nasuhî, Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhîyye Kamusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1967, 8 Cilt
Bostancı, Ahmet, Kamu Hukuku Açısından Hz. Peygamber’in Gayri Müslimlerle İlişkileri, Rağbet yayınları, İstanbul 2001
Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi Kütüb-i Sitte, Akçağ Yayınları, İstanbul ty, 18 Cilt
Ceziri, Abdurrahman, Dört Mezhebe Göre İslâm Fıkhı, Çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 1993, 8 Cilt, 5. Baskı
Ebu Yusuf, Kitabu’l Haraç, Çev. Ali Özek, Hisar Yayınevi, İstanbul 1973
El-Mavsılî, Abdullah b. Mahmud, el-İhtiyar Li-Talîli’l-Muhtar, Çev. Mehmet Keskin, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2005, 4 Cilt
En-Nevevi, Açıklamalı Minhac Tercemesi, Çev. Mithat Acat, Kahraman Yayınları, İstanbul 2003
Er-Razi, Fahruddin, Tefsiri Kebir Mefatihu’l-Gayb, Çev. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, Sadık Doğru, Akçağ Yayınları, 14 Cilt, Ankara 1991
Es-Sağirci, Esad Muhammed Said, Delilleri İle Hanefi Fıkhı, Çev. Halil Aldemir, Savaş Kocabaş, Soner Duman, Karınca & Polen Yayınları, İstanbul 2009
Fidan, Yusuf, İslâm’da Yabancılar ve Azınlıklar Hukuku, Ensar Yayıncılık, Konya 2005
Fetâvâyi Hindiyye, Çev. Mustafa Efe, Akçağ Yayınları, Ankara ty. 2.Baskı, 16 Cilt Güner, Osman, Resulullah’ın Ehl-i Kitab’la Münasebetleri, Fecr Yayınevi, Ankara 1997
Güner, Osman, “Hz. Peygamber’in “Öteki”ne Bakışı”, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2001, s.217-270
Halebî, İbrahim, Mülteka El-Ebhur, Çev. Mustafa Uysal, Uysal Yayınları, Konya ty. 4 Cilt
Hamidullah, İslâm Peygamberi, Beyan Yayınları, Çev. Mehmet Yazgan, İstanbul 2004
Hamidullah, Muhammed, İslâmda Devlet İdaresi, Beyan Yayınları, İstanbul 1998 İbn Kayyım el-Cevzîyye, Ebu Abdillah Muhammed b. Ebi Bekr, Ahkamu Ehli’z- Zimme, Beyrut 1961, 2 Cilt
İbn Kayyım el-Cevzîyye, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebi Bekr, Zadü’l Mead, Çev. Şükrü Özen, H.Ahmet Özdemir, Ali Vasfi Kurt, Mustafa Erkekli, İklim Yayınları, 6 Cilt, İstanbul 1989
Kaplan, İbrahim, İslâma Göre Hıristiyanlık, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008
Karaman, Hayreddin, Mukayeseli İslâm Hukuku, İz Yayıncılık, İstanbul 2009, 3 Cilt Karaman, Hayreddin, İslâm Hukuk Tarihi, İz Yayıncılık, İstanbul 2007
Kaya, Remzi, “Ehl-i Kitap”, DİA, İstanbul 1997, C.10, s.516 Kitabı Mukaddes, Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul 2005
Köse, Saffet, İslâm Hukuku Açısından Din ve Vicdan Hürriyeti, İz Yayıncılık, İstanbul 2003
Maverdi, Ebu’l-Hasan Habib, El-Ahkâmu’s-Sultaniye, Çev. Ali Şafak, Bedir Yayınları, İstanbul 1994
Merginâni, Şeyhu’l-İslâm Burhaneddin Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu Bekr, el Hidaye Tercemesi, Çev. Ahmet Meylâni, Kahraman Yayınları, İstanbul 2004, 4 Cilt
Meydan Larausse, “Ebu Yusuf”, İstanbul 1985, C.4, s.43 Meydan Larausse, “Evrengzib”, İstanbul 1985, C.4, s.459
Molla Hüsrev, Gurer ve Dürer Tercümesi, Çev. Arif Erkan, Eser Neşriyat, İstanbul 1979, 4 Cilt
Okuyan, Mehmet, Öztürk Mustafa, “Kur’an Verilerine Göre “Öteki’nin” Konumu”, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2001, s.163-204
Öğüt, Salim, “Ebu Yusuf”, DİA, İstanbul 1997, C.10, s.260 Özel, Ahmet, “Fıkıh”, DİA, İstanbul 1997, C.13, s.15
Özkan, Ali Rafet, “İslâmın Ortaya Çıktığı Dönemlerde Arap Yarımadasındaki Diğer Dinlerin Durumu”, TDTD Yayınları, Ankara 2004, s.19-34
Özsoy, Ömer, Güler, İlhami, Konularına Göre Kur’an, Fecr Yayınevi, 12. Baskı, Ankara 2006
Öztürk, Levent, Asr-ı Saadetten Haçlı Seferlerine Kadar İslâm Toplumunda Hıristiyanlar, İz Yayıncılık, İstanbul 1998
Paçacı, Mehmet, “Kur’an’da Ehl-i Kitap Anlayışı”, TDTD Yayınları, Ankara 2004, s.41-63
Robinson, Francis, İslâm Dünyası, Çev. Mete Tunçay, İletişim Yayınları, İstanbul 1986
Sahîh-i Müslim Muhtasarı, Çev. Abdullah Feyzi Kocaer, Hüner Yayınevi, Konya 2005, 2 Cilt
Sarıkçıoğlu, Ekrem, “İslâm Dışı Dinlerde Kur’an’ın Temel Yaklaşımı ve İbrahimî Din Ölçüsü”, TDTD Yayınları, Ankara 2004, s.35-41
Sehnun, İbn Abdi’s-Selam, Müdevvenetü’l-Kübra, Beyrut ty
Serahsi, Muhammed b. Ahmet, Şerhu’s-Siyeri’l-Kebir, Çev. İbrahim Sarmış, M.Sait Şimşek, Eğitaş Yayınları, Konya 2001, 5 Cilt
Serahsi, Muhammed b. Ahmet, Mebsut, Editör, Mustafa Cevat Akşit, Gümüşev Yayınevi, İstanbul 2008, 30 Cilt
Şafiî, Muhammed b. İdris, el-Ümm, Kahire 1968, 4 Cilt
Şehristanî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim, el Milel ve’n-Nihal, Litera Yayıncılık, İstanbul 2008
Turnagil, Ahmet Reşid, İslâmiyet Ve Milletler Hukuku, Sebil Yayınevi, İstanbul 1977
Tümer, Günay, Bîrunî’ye Göre Dinler ve İslâm Dini, DİB Yayınları, Ankara 1986 Türk Hukuk Lügati, Heyet, Türk Hukuk Kurumu, Ankara 1991, 3.Baskı
Ulutürk, Veli, Kur’an’da Ehl-i Kitap, İnsan Yayınları, İstanbul 1996
Yaman, İslâm Hukukunda Uluslar arası İlişkiler, Fecr Yayınevi, Ankara 1998 Yaman, Ahmet, İslâm Aile Hukuku, Yediveren Yayınları, Konya 2002, 5. Baskı Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, Eser Yayınevi, 9 Cilt, İstanbul ty.
Zeydan, Abdülkerim, Ahkamu’z-Zimmîyyin ve’l-Müste’menin fi Dari’l-İslâm, Bağdat 1976
Ek- 1: Özgeçmiş
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Özgeçmiş
Adı Soyadı: Rabia Mert
Doğum Yeri: Turhal Doğum Tarihi: 23.03.1981 Medeni Durumu: Bekar Öğrenim Durumu
Derece Okulun Adı Program Yer Yıl
İlköğretim Atatürk
İlköğretim Okulu
Turhal 1992
Ortaöğretim
Lise Turhal İmam
Hatip Lisesi Turhal 1999 Lisans Selçuk Üniversitesi Yeni Lisans İlahiyat Programı Konya 2004
Yüksek Lisans Selçuk Üniversitesi Dinler Tarihi Bilim Dalı Konya 2010 Becerileri: İlgi Alanları:
İş Deneyimi: Çorum/ Sungurlu İlçesinde Kur’an Kursu Öğreticiliği Yapmaktadır Aldığı Ödüller: Hakkımda bilgi almak için önerebileceğim şahıslar: Tel: 03643114042 E-Posta: rabia_mert_26@hotmail.com
Adres Sunguroğlu Mah. Ankara Samsun Cad. Dede Korkut Apt. A Blok No:7 Sungurlu / Çorum