Ülkemizde piyasanın yuvarlak odun talebi ağırlıklı olarak (%80) devlet orman işletmeleri (DOİ) tarafından karşılanmaktadır (Kaplan 2007). DOİ’ler pazarlama faaliyetlerini amenajman planları ve sürdürülebilir orman yönetimi ilkelerine göre yerine getirmektedir (Türker 2008). Yuvarlak odun için satışların hasattan önce ya da hasattan sonra yapılmasına göre “önceden satış” ve “sonradan satış” olmak üzere iki uygulaması bulunmaktadır (Şekil 1.1) (Miraboğlu 1983, İlter ve Ok 2007).
Şekil 1.1. Odun hammaddesi satış zamanı ve yöntemleri
1.4.1. Hasat Öncesi (Önceden) Satış
Satışı uygun görülen ağaçların dikili halde iken satılması şeklinde uygulanan satış şekline “Hasat Öncesi (Önceden) Satış” denilmektedir (Daşdemir 2011a). Hasat öncesi satışlar dikili ağaç satışı ve alivre satışlar olmak üzere iki şekilde yapılmaktadır (İlter ve Ok 2007, Daşdemir 2011b).
Odun Hammaddesi Satışları
Hasat Öncesi Satış
Dikili Ağaç Satışı
Alivre
Satış Açık Satış
Yükselterek Satış Eksilterek Satış Kapalı Zarf Usulü (Teklif Usulü-Örtük Arttırmalı) Satış Pazarlıklı Satış Tahsisli Satış
1.4.1.1. Dikili Ağaç Satışı
Dikili ağaç satışı ormanda dikili halde bulunan ağaçların amenajman planları çerçevesinde dikili hacmi üzerinden hasat edilmeden önce satılmasını ifade etmektedir. Hasat ile ilgili tüm işlemler alıcı tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu yöntemin işleyişi “Bölüm 1.6. “Türkiye’de Odun Hammaddesi Üretiminin Tarihsel Gelişimi ve Dikili Ağaç Satışına Dönüş Süreci” başlığı altında ayrıntılı olarak anlatılmıştır.
1.4.1.2. Alivre Satışlar
Literatür taraması aşamasında alivre satış ile dikili ağaç satışı kavramlarının sık sık birbiriyle karıştırıldığı görülmüştür. Bu konunun netleştirilmesi ve bundan sonra hangi kavramların nerede kullanılacağı ile ilgili olarak kavram araştırması yapılmıştır.
Alivre kelimesi, Türk Dil Kurumu (TDK)’nun sözlüğüne göre kökeni Fransızca “àlivrer” kelimesinden gelmekte ve Türkçe karşılığı “önceden satış” olarak tanımlanmaktadır. Önceden satış ise, “Ürün daha tarladayken, yetiştiği zaman teslim edilmek üzere, önceden pey verilerek yapılan satış” şeklinde tanımlanmıştır (TDK 2011). Önceden satış kelimesi Almancada “Lieferungsverkauf (m)” ve İngilizcede “Short-selling” kelimelerine karşılık gelmektedir.
Miraboğlu (1983)’e göre de alivre satış ile dikili satış kavramları birbiriyle karıştırılmaktadır. Bunun nedeni o yıllarda önceden satış kavramının literatürde yer almaması ve bunun yerine daha çok tarım uygulamalarında kullanılan alivreli satış kelimesinin kullanılmış olmasıdır. Bu durum ile ilgili Miraboğlu (1983)’te yer alan bilgiler ışığında konunun aydınlatılması yararlı olacaktır. Miraboğlu (1983)’te verilen bilgilere göre önceden satış yöntemleri Şekil 1.2’de gösterilmiştir.
Önceden satış ağaçlar daha hasat edilmeden, dikili halde iken yapılan satıştır (Miraboğlu 1983). Bunun da iki şekli söz konusudur. Birincisinde, ormandaki ağaçlar dikili halde ve dikili hacmi üzerinden satılırlar. Bunlardan elde edilecek yuvarlak odun veya yapacak odun miktarları veya oranları satış sırasında konu olmamaktadır. Satılan dikili ağaçlar alıcı
tarafından hasat edilmektedir. Tüm hasat, nakil işleri ve masraflar alıcıya aittir. Bunun da iki ayrı şekli vardır.
Şekil 1.2. Hasat Öncesi (Önceden) Satış Yöntemleri (Miraboğlu 1983)
Birincisinde, büyük sahalar veya ormanın tümü üzerindeki ağaçlar satılır. Ormanın planlarının ve taşıma tesislerinin yapılması alıcıya aittir. Lisans, permi veya otorite devrine dayalıdır. Bu şekil kaideten geri kalmış ülkelerde görülür. Esas itibariyle gelişmiş ülkelere ait şirketler tarafından satın alınır. Bugün tropik ormanlarda çok görülmektedir. Evvelce memleketimizde de uygulanmıştır. Örneğin Ayancık Ormanları Zingal şirketine satılmıştı. Her ne kadar sözleşmelerde satıcıya denetleme hakları tanınmışsa da kontrol mekanizmasının iyi işlemeyişi yüzünden uygulama istismar işletmeciliği şeklinde olmuştur. İkinci şekilde ise, belli bir orman alanındaki dikili hacmi bilinen ve amenajman planına göre hasat edilmeleri gereken ağaçlar satılır. Bu ağaçlar satıcı tarafından işaretlenmiştir. Taşıma tesisleri esasen mevcuttur. Alıcıya düşen iş, işaretli ağaçları kalan meşcerelere zarar vermeden hasat edip ormandan dışarı, değerlendirilecekleri yere kadar taşımaktır. Hasat ederken odun çeşitlerinden ayırmada alıcı sadece kendi ihtiyacını gözetir. Bu yöntemin Fransa’da uygulandığı bilinmektedir (Miraboğlu 1983).
Önceden satışın ikinci şeklinde ise, satışın konusu hasat edilmiş ve taşınmaya hazır odundur. Ancak satış işlemi, daha ağaç ormanda dikili halde iken yapılır. Buna alivre satış denir. Memleketimizde de bu terim kullanılmaktadır. Ancak önceden satışın diğer şekilleri
Hasat Öncesi (Önceden) Satış
Ormandaki ağaçlar dikili halde ve dikili hacmi üzerinden satılırlar.
Satışın konusu hasat edilmiş ve taşınmaya hazır odundur. Ancak satış işlemi, daha ağaç ormanda dikili halde iken yapılır. Hasat işleri orman işletmesi tarafından yapılır. Buna
alivre satış denir.
Büyük sahalar veya ormanın tümü üzerindeki
ağaçlar satılır.
Belli bir orman alanındaki dikili hacmi bilinen ve amenajman planına göre hasat edilmeleri
gereken ağaçlar satılır (dikili ağaç satışı).
memleketimizde tanınmadığı için, önceden satış teriminin alivre satış karşılığında kullanılması, böylece terimin Türkçeleştirilmesi uygun olur. O bakımdan bundan böyle alivre satış yerine önceden satış terimi kullanılmalıdır (Miraboğlu 1983).
Ülkemizde özellikle depoda beklediği süre içerisinde ardaklanmaya maruz kalan kayın türündeki ürün satışları için “Alivreli Satış” uygulanmaktadır. Orman işletmelerinin hasat edilecek ürün miktarını, kalite sınıfını ve teslim zamanını belirleyip ilan etmesi sonrasında alıcılar gerekli şartları yerine getirerek ihaleye katılırlar. Satış sonrasında ürün orman işletmesince hasat edilerek depoya indirildikten sonra bekletilmeden alıcılara teslim edilmektedir. Ancak, günümüzde bu yöntemin kullanılmadığı bildirilmektedir (Türker 2008).
Bu çalışmada dikili ağaç satışı uygulaması denildiğinde Şekil 1.4.1.1’de yeri gösterilen “dikili ağaç satışı” anlaşılmaktadır.
1.4.2. Hasat Sonrası (Sonradan) Satış
“Hasat Sonrası (Sonradan) Satış”, ormanda kesilip alıcıya ulaşıncaya kadar gerekli hasat işlemlerinden geçmiş olan ürünün satılması şeklinde gerçekleştirilen satış şeklidir. Ülkemizde ağırlıklı olarak sonradan satış uygulanmaktadır (Daşdemir 2011a).
Orman ürünleri satışında sonradan satışa konu açık artırmalı satış yöntemi esas olmakla beraber, tahsisli ve pazarlıklı, 1/3 maliyet bedelli, tarifeli, tarifesiz ve köylülere ve kooperatiflere yapılan satışlar şeklinde de gerçekleştirilebilmektedir (Daşdemir 2011a).