Dikili ağaç satışı, uzun zamandan beri yurtdışında başta Amerika olmak üzere, Almanya, Fransa, İngiltere, Rusya gibi ülkelerde uygulanmakta olan bir satış uygulamasıdır (İlter ve Ok 2007).
Dünyada dikili ağaç satışı uygulamasının;
a) kesilmesine karar verilen bölme veya ormanların satışı,
b) kesilmesine karar verilen ağaçların satışı şeklinde iki ayrı uygulaması bulunmaktadır (İlter ve Ok 2007).
Bu satış yöntemlerinde kesilecek ağaçların belirlenmesi ve planlarının yapılması, üretim için gerekli yol, köprü, vb. altyapının tesis edilmesi gibi işlemlerin alıcı tarafından gerçekleştirilmesi koşuluyla geniş alanlarda yapılabileceğini göstermesinin yanında, satıcı tarafından tesis edilmiş olan altyapının kullanılarak alıcı tarafından ağaçların kesilmesi yoluyla da yapılabilmektedir (İlter ve Ok 2007).
Plan ve altyapının alıcı tarafından yapılması daha çok az gelişmiş ülkeler tarafından tercih edilmekte olan uygulamalardır. Planları yapabilecek ormancılık bilgisi olmayan ve altyapıyı tesis edebilecek finansal kaynakları bulunmayan ülkeler daha çok bu satış yöntemini tercih etmektedirler (İlter ve Ok 2007).
Kanada ve Amerika kerestelik ağaç fiyatlandırma ve pazar davranışları içerisinde büyük farklılıklar oluşturan ormanlar ve kerestelik ağaç arazilerinin mülkiyeti açısından önemli farklılıklara sahiptir. Amerika’da ağaçların yaklaşık % 80’i özel orman sahiplerinden gelmektedir. Hâlbuki Kanada’da ağaçların % 90’ı devlete ait olan ve işletmeler tarafından yönetilen arazilerden gelmektedir (Sedjo 2006). Kanada eyalet hükümetleri devlet arazileri üzerindeki ağaçları kesme hakkı için şirketlerden izin belgesi ücreti (dikili satış ücreti) istemektedir (Shahi 2008).
Amerika’da, hasat kararları genellikle hükümetin belirlediği çevre mevzuatı dikkate alınarak, piyasa temelli olarak özel işletmeler tarafından belirlenmektedir. O yüzden belirlenen pazar fiyatları dikili satış fiyat kararlarıdır. Kerestelik ağaç arz ve talebi arasındaki etkileşimle belirlenen endüstriyel ağaçların fiyatları, alanın spesifik koşulları yani bölge, ağaç türü, ağacın yaşı ve durumu, fabrikaya uzaklık ve yol koşullarından
etkilenmektedir. Bütün bu koşullar göz önünde bulundurulursa dikili satış fiyatı pazar bilgisine dayanarak rekabetçi bir açık arttırma işlemi aracılığıyla tanımlanır (Shahi 2008).
Kanada’da ise dikili ağaç satışları temel olarak iki şekilde yapılmaktadır. Bunlardan birincisi; ülkemizde de uygulanmakta olan baştan belirlenen bir dikili ağaç satış bedeli üzerinden ihale yoluyla ağaçların dikili halde iken satılmasıdır (lump-sum sale, sold on appraised volume ya da SOAV). Bu uygulamada baştan belirlenen miktar ve anlaşılan tutar üzerinden süreç işletilmektedir. İkincisinde ise; çıkacak ürün üzerinden alan başına belirlenen bir fiyat üzerinden anlaşmayı, akabinde belirli bir miktar ödeme yapılmasını ve ardından üretim sonucunda çıkan ürünlerin ölçülerek kalan ödemenin yapılmasını esas alan bir uygulamadır (scaled volume sale/shared value sale) (OWO 2001, Rose ve diğ. 2006).
Kanada’da uygulayıcılar tarafından ödenen dikili satış fiyatı yönetim tarafından belirlenmiş olan bir fiyattır. Bu şekilde belirlenen fiyat eyalete veya bölgeye göre değişiklik gösterebilir. Fakat genellikle nihai ürün fiyatından katlanılan maliyetlerin çıkarılmasıyla elde edilen bir formülle belirlenmektedir. Birçok eyalette dikili satış oranları ürünlerin üretim maliyetlerine ve hasat edilecek ağaçlardan elde edilebilen ürünlerin tahmin edilmiş değerlerine dayanır. Diğer eyaletlerde dikili satış oranları özel orman kerestelik ağaç fiyatlarından elde edilmektedir. Ek olarak, eyaletler ağaçlandırma maliyeti, kesilen ağaçların pazar değerini geri alan hizmetler ve diğer vergiler için izin belgesi ücreti de almaktadırlar (Shahi 2008).
Avusturya’da endüstriyel odunun kaynağını % 63 oranında ithalat, % 33 oranında özel ormanlar ve % 4 oranında ise devlet ormanları karşılamaktadır. Avusturya'daki özel ormanlardan yapılan satışların % 80-90’ını alivre satışlar oluşturmaktadır. Dikili satış ise 200 ha’dan büyük işletmelerde ve az miktarda yapılmaktadır (Puwein 2007).
Finlandiya’da ise, yuvarlak odun üretiminin % 85’i endüstriyel olmayan özel ormanlardan, % 9’u devlet ormanlarından ve % 6’sı da özel endüstriyel işletmelerden sağlanmaktadır. Her yıl Finlandiya’da ticari olarak 55 milyon m3
yuvarlak odun ihracatının 47 milyon m3 dikili satış şeklinde, kalanı da alivreli satışlar şeklinde yapılmaktadır (İslamoğlu 2010).
Litvanya'da hem devlet hem de özel ormanlarda odun üretiminin tamamına yakını özel yüklenici şirketler tarafından yürütülmektedir (Gaizutis 2007). Litvanya'da orman ürünlerinin satışı temel olarak iki şekilde yapılmaktadır. Birincisinde, devlet orman işletmelerindeki satışların % 90'ını alivreli satışlar oluşturmaktadır. İkincisi ise, geri kalan % 10'luk kısmın dikili satışlarla yapılmasıdır (Toppinen ve diğ. 2005).
Gelişmemiş ülkelerden biri olan Demokratik Kongo Cumhuriyetinde ise ormanların tamamı devlete aittir. 110 milyon ha kaplayan Demokratik Kongo Cumhuriyeti ormanlarında 25 milyon ha orman ayrıcalıkları ile şirketlere/alıcılara verilmiştir (Counsell 2006). Ayrıca, bu ülke ormanlarına ait amenajman planları mevcut değildir. Kongo'lu yetkililer, ayrıcalıklı işletilmelerle bölge halkının haklarının ihmal edileceğini ve öncelik hakkının endüstriyel alıcılara verileceğinden endişe duymaktadırlar (GREENPEACE 2007, Kiyulu 2011).
İngiltere'de dikili ağaç satışı, alan üzerinde yer alan ağaçların işaretlenmesi ya da hem arazi sınırı hem de ağaçların teker teker işaretlenmesi suretiyle yapılmaktadır. Satış, ağacın cinsine göre iki parça halinde, büyük alanda parsel satışı şeklinde yapılabildiği gibi, daha küçük alanda da yapılabilmektedir. Göğüs çapının ölçülmesi ve toplam hacmin her bir sınıf için belirlenmesi, satışta her iki taraf için de önem arz etmektedir. Dikili ağaçların hacimlerinin belirlenmesinde eğer üreticiler sağlıklı hacim belirlemesi yapamıyorlarsa, o takdirde Ormancılık Başvuru Servisine veya Yetiştiriciler Organizasyonuna başvurmak zorundadırlar. Burada amaç ticari riskin en aza indirilmesidir (İnanç ve Eker 2005).
Dünyadaki uygulamalara baktığımızda dikili ağaç satışı ile ilgili uygulamaların ülkeden ülkeye, mülkiyet durumlarına ve gelişmişlik düzeylerine göre farklılıklar gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu nedenle ülkemizdeki dikili ağaç satışı uygulamasını ülkemiz mevzuatı başta olmak üzere ormanların mülkiyeti, alıcıların özellikleri ve orman köyleri kalkındırma kooperatifleri ve orman köylülerini dikkate alarak değerlendirmek gerekmektedir.
1.6. TÜRKİYE’DE DİKİLİ AĞAÇ SATIŞI UYGULAMASI (DASU)’NIN