Sabah Ģehre vardı birez buynuz ve birez bakanak ve birez neft hazır eyledi. Panbuk çiğidin ak nefte bulayıp boynuzları, bakanakları toldurdu sandığa koydu (TarS: 383).
EĢʿar [Ar.]: Bakanakdağı meme gibice nesne (TarS: 383).
El-ħuff [Ar.]: Devenin dabanı derisinin biriktiği yere denir ki bakanak tâbir olunur (TarS: 383).
Somut adlar ifade eden kelimelerde geçer.
buğanak, (boğanak, buğunak): Sağanak.
Er-rasade [Ar.]: Yağmur buğunağı ki bir uğurdan yağar dökülür (TarS: 680). Bâran-Ģitab [Fa.]: Buğanak yağmur ki bir uğurdan yağar (TarS: 680).
Ol öteden beri gürleyü gelen gölgesüz, buğanaksuz, bulut bulanuğundan yeğdir (TarS: 680).
Alet, eĢya adları ifade eden kelimelerde geçer.
değenek (I), (deyenek): Değnek, sopa.
Ellerine galiz ağaçlar ve değenekler alırlardı (TarS: 1037). Selâm gününde eline değenek alıp dururdu (TarS: 1037).
Değenek lâzım oldu ağyara
Olmak ister kapında derbanın (TarS: 1037). Sıfat ifade eden kelimelerde geçer.
değnel, (değenek (II), değnek): (Göz hakkında) değen, dokunan, isabet eden.
Ben iyd iderim her gece giysuları ile
Değnel gözü bizden dileğim ol ki baid et (TarS: 1050).
El-ain [Ar.]: … ve dahi ain, gözü değnek (TarS: 1050). Sur-çeĢm [Fa.]: … ve gözü değenek (TarS: 1050).
2.12. -ArI
Ek, fiilin gösterdiği iĢi çokça yapanı bildiren kelimeler türetir, iĢlek değildir (Banguoğlu, 2011: 236, Ergin, 2000: 197, Korkmaz, 2014: 148).
Banguoğlu, ekin -Ar-I Ģeklinde birleĢik bir ek olabileceğini, ilk ekin geniĢ zaman sıfat fiili olduğunu açıklarken -I ekini tam açıklayamamıĢ, iyelik eki olmasının zor olduğunu belirtmiĢtir (2011: 236). Bizce de -I ekinin iyelik olmazı zor ama fiilden isim yapan -Ik ekinden gelmesi daha mümkün görünmektedir.
Soyut isim ifade eden kelimelerde geçer.
değeri: Kıymet, paha.
Erc [Fa.]: … Hâmis, kıymet ve baha mânasınadır ki değeri tâbir olunur (TarS: 1037).
2.13. -ArIk
Fiil kök ve gövdelerine gelerek isim ve sıfat yapar (Atalay, 1941: 37). Muhtemelen -ArI ekinden gelmiĢ olan -ArIk ekindeki -k, pekiĢtirme amacıyla eke bağlanmıĢ (krĢ. -ArI) ya da -ArAk ekinin bir varyantı olarak ĢekillenmiĢ bir ektir.
Hastalık adları ifade eden kelimelerde geçer.
dutarık, (duta (II), dutu, tuta, tutu, dutarak, tutar, tutalga, tutalık): Sar‟a,
Mahalle-i Depecik‟ten Ġbrahim bin Abdullah ve DerviĢ bin Hasan ve Mustafa bin Abdullah ve Sefer bin Mustafa, Ümmi bint Hacı Abdi‟nin dutalığı vardır, divanedir deyü Ģahadet ettiklerinde… (TarS: 1278).
BaĢında cin mi var yohsa tutarıŋ
Nedendir bu kadar ah ile zarın (TarS: 1278).
Es-sarʿ [Ar.]: Bir illet adıdır ki Türkide tutarık tâbir olunur. A‟za-yi nefsiyeyi ef‟alınden yâni his ve hareketten menʿ eder. Lâkin tamamen menʿ eylemez (TarS: 1278).
2.14. -CA
DönüĢlü fiil tabanları üzerine gelerek soyut adlar ifade eden kelimelerde geçer. Nadir görülen bir ektir (Korkmaz, 2014: 148, Banguoğlu, 2011: 225, Ergin, 2000: 198, Hatipoğlu, 1974: 52).
Zarf ifade eden kelimelerde geçer.
burca burca, (burcu burcu): Güzel kokuyu anlatmak için kullanılan bir zarf.
Et-tevehhüc [Ar.]: Ve bir gökçek kokulu nesne burca burca kokmak (TarS: 706). Yel vurdukça dertli dolap iniler
Burcu burcu kokar gülü Hama‟nın (TarS: 706).
Soyut isim ifade eden kelimelerde geçer.
diŋlence: 1. Dinlendiren, huzur veren Ģey.
Gönlümün eğlencesisin canımın diŋlencesi
Ey cihanı kendüye kul eyleyen sultan yiğit (TarS: 1162)
2. Dinlenme.
Mîhen [Fa.]: Ev bark ve diŋlence yeri (TarS: 1163). Âram [Fa.]: Diŋlence (TarS: 1163).
2.15. -CAk
ĠĢlek olmayan bir ektir. Daha çok dönüĢlülük eki almıĢ fiillerden sonra gelir (Ergin, 2000: 198, Hatipoğlu, 1974: 36, Clauson, 1967: 28). Örnekler için bk. -(A)CAk.
2.16. -CI
Eski Türkçede gelecek zaman sıfat-fiil ekidir (Gabain, 2000: 82). Hayvanların gebelik durumunu gösteren kelimeler ve zarflar türetmiĢtir.
Sıfat ifade eden kelimelerde geçer.
botlacı, (potlacı): Gebe (deve). (“botu: potuk, deve yavrusu” DLTD: 105)
Eyitti: Yâ Salih iĢbu kayadan bizim için bir besireğe benzer on aylık botlacı deve çıkargıl (TarS: 642).
Kenuf [Ar.]: Botlacı iken yine boturasan nâka (TarS: 642). Zarf ifade eden kelimelerde geçer.
burca burca, (burcu burcu): Güzel kokuyu anlatmak için kullanılan bir zarf.
Et-tevehhüc [Ar.]: Ve bir gökçek kokulu nesne burca burca kokmak (TarS: 706). Yel vurdukça dertli dolap iniler
Burcu burcu kokar gülü Hama‟nın (TarS: 706). 2.17. -çin
Nadir görülür (Gökyay, 1976: 183-185). Gramer kitaplarında yer almayan ek, sıfat türetir.
belerçin gözlü: Gözü dıĢarı çıkık, pörtlek gözlü, belermiĢ gözlü. (“belerçin” KBS:
129, DerS 614)
Ve hüve cahiz [Ar], merd-i dide birun Ģüde[Fa]: Gözü taĢra çıkan kimesne ki belerçin
gözlü tâbir olunur (TarS: 489). 2.18. -DI / -DU
Eski Türkçeden beri iĢlek olarak kullanılan fiilden isim yapma eklerinden biridir. Aslında geçmiĢ zaman eki olan bu ek, kalıplaĢma sürecinden geçerek yapım eki iĢlevi kazanmıĢtır. Genellikle -n- fiilden fiil yapan fiil gövdeleri üzerine getirilir (Ergin, 2000: 193, Korkmaz, 2014: 258, Zülfikar, 1991: 80-81, Banguoğlu, 2011: 225, Hatipoğlu, 1974: 81).
Zarf ifade eden kelimelerde geçer.
cızlandurdı cızlandurdı: YavaĢ yavaĢ.
… BaĢı anunla yuyalar… gerektir kim ince lülesinden baĢa cızlandurdı cızlandurdı dökeler (TarS: 772).
Alet, eĢya adları ifade eden kelimelerde geçer.
düğdü, (döğdü): Çekiç ve keser gibi âletlerin bir Ģeyi döğmeye ve ezmeye yarayan
tarafı, düz ve yuvarlak kısmı.
Teber düğdüsü ile döğe döğe tutup bağladılar (TarS: 1300).
Ebumüslim bunun dirseğine bir teber düğdüsü eyle urdu kim kılıç lâinin elinden fırladı (TarS: 1300).
On rıtl-ı Osmani kurs-ı nühas üzre âb döküp âlâyımızdan çeküç döğdüsünü âb üzre vaʿz ederiz, âb filhâl müncemit olup, çeküç ile bu kus-ı nühası yerden refʿederiz, birbirinden ayrılmaz (TarS: 1300).
ÇeĢitli isimler ifade eden kelimelerde geçer.
buyurtu: Nizam, kanun, emir, ferman.
Istılah [Ar.]: Her kiĢi muradını edâ edecek sözü ve kelecisi ve her tâifenin kanunu, üslûbu ve buyurtusu (TarS: 732).
doğdu: Loğusa cemiyeti. (“doğdu” TTL: 635)
Zac-sûr [Fa.]: Vilâdet günüdür ki zenan doğurduktan sonra tertip ederler. Loğusa derneği ve bazı diyarda toğdu tâbir ederler (TarS: 1195).
2.19. -GA
Fiil kök ve gövdelerinden sınırlı sayıda sıfat ve adlar türetmiĢ olan bir ektir. Hareketi yapanı, olanı veya yapılan nesneleri karĢılayan isimler türetir (Ergin, 2000: 189, Korkmaz, 2014: 150, Zülfikar, 1991: 83-84, Hatipoğlu, 1974, 63).
Alet, eĢya adları ifade eden kelimelerde geçer.
al tamga: Tuğra, tuğra basılmıĢ ferman. (“*tām-: alevlenmek, tutuşmak” <*tām-ga
Tekin, 1995: 96)
Al tamga: Zeban-ı Hârezm‟de niĢan-ı padiĢah ve baç ve haraç mânasına (TarS: 112).
Bursa hükûmetini dahi al tamga ile ol Ģahzade-i cüvanbahta sipariĢ eyledi (TarS: 112). Sıfat ifade eden kelimelerde geçer.
bilge: Âlim, hakîm, bilgin.
TanıĢıkta bilge vü sözde zarif
Çeride bahadır sücide herif (TarS: 559). Gelüben Çin içinden bilge NakkaĢ
YazarmıĢ ol saraya göz ile kaĢ (TarS: 559). Ġkisi arasına yer gölgesi
DüĢücek ey bilmeyenler bilgesi (TarS: 559). Yer adları ifade eden kelimelerde geçer.
bölge: Mıntıka.
Diyarbakır, AfĢar benim tamarım
Bölge bölge timarlarım kal demiĢ (TarS: 664).
dutarık, (duta (II), dutu, tuta, tutu, dutarak, tutar, tutalga, tutalık): Sar‟a,
hastalık nöbeti.
Mahalle-i Depecik‟ten Ġbrahim bin Abdullah ve DerviĢ bin Hasan ve Mustafa bin Abdullah ve Sefer bin Mustafa, Ümmi bint Hacı Abdi‟nin dutalığı vardır, divanedir deyü Ģahadet ettiklerinde… (TarS: 1278).
BaĢında cin mi var yohsa tutarıŋ
Nedendir bu kadar ah ile zarın (TarS: 1278).
Es-sarʿ [Ar.]: Bir illet adıdır ki Türkide tutarık tâbir olunur. A‟za-yi nefsiyeyi ef‟alınden yâni his ve hareketten menʿ eder. Lâkin tamamen menʿ eylemez (TarS: 1278).
Neydülan [Fa.]: Ağırlıktır ki uykuda ârız olur, Arabide abd-ül-cinne ve kâbus derler ve sarǾa mânasınadır ki maruf illettir, halk buna tutalga ve tutarık derler (TarS: 1278).
2.20. -GAç / -GAĢ
Eski Türkçeden beri görülen fiil kök ve gövdelerinden ad ve sıfat türeten bir ektir. Eklendiği fiil gövdeleri genellikle -n- ve -r- çatı eki almıĢ gövdelerdir (Korkmaz, 2014: 151, Zülfikar, 1991: 85, Banguoğlu, 2011: 239, Hatipoğlu, 1974: 63, Ergin, 2000: 190). Banguoğlu ekin fiilden isim yapan -gA eki ile +ç küçültme ekinin birleĢimi olduğunu düĢünür (2011: 239).
Alet, eĢya adları ifade eden kelimelerde geçer.
argac, (arkaç): Dokumacılıkta bezin enine atılan iplik, pûd. (*arkağ <*ar-ğac
Clauson 1966: 27)
Ġpek ile iplik karıĢık olsa, argacı iplik, arıĢı ipek olsa haramdır; amma arıĢı iplik olsa helâldir (TarS: 190).
Pûd [Fa.]: Argac (TarS: 190).
Ve dahi argacı harir, arıĢı iplik olan ton dahi giymek revâdır (TarS: 191).
bizlengec, (bizlenc, bizlengiç): Yük hayvanlarını sürmek için kullanılan ucu sivri
demirli değnek. (“biz (II)” Türkçe Sözlük: 289)
EĢeğe sormuĢlar: Bugün kanda gidersin? Anı bizlengec bilir demiĢ (TarS: 626). Naħis [Ar.]: Tavarın karnı yanında bizlengec yeri (TarS: 626).
Merkebe eyitmiĢler: Ne acep tünd ü tîz rehvâr ü sebük-hîz olmuĢsun. EyitmiĢ ki: Bizlengec bilür (TarS: 626).
Ġsim ve sıfat ifade eden kelimelerde geçer.
… Kalmuk tatarı çok, bizimkiler ancak yetmiĢ seksen nefer, amma gayet güzide bahadır pürsilâh zor batır adamlar idi. Elhasıl Kalmuk ile bunlar azgaş ve uğraĢ ve savaĢ ede ede Kalmuk bunları kova kova üzerimize geldiler (TarS: 342).
burgaç, (burgaĢ, burkaç, burkaĢ): 1. Büklüm, kıvrım.
Pîç [Fa.]: Burgaçtır. Burgaç burgaç olan nesneye pîçâ-pîç derler (TarS: 706). Çeğal [Fa.]: Büklüm ve buruĢuk ve burgaç mânasınadır (TarS: 706).
Pîç [Fa.]: Türkice burgaş ve tâb [Fa.]: büklüm demektir ki her biri ıztırabı müstelzimdir (TarS: 707).
2. KıvrılmıĢ, kıvrık, dolaĢık.
El-ʿakadü [Ar.]:… ve boynuzu eğri ve burkaş olmak (TarS: 707).
Çin [Fa.]: Iklim-i maruftur. Muarrebi Sındır. Ve büklüm ve buruĢuk ve burgaç mânasınadır (TarS: 707).
Zarf ifade eden kelimelerde geçer.
digeç: Deyince.
Böyle digeç kız Beyrek‟i âĢıklamıĢ idi (TarS: 1142).
2.21. -GAn
Daha çok birden fazla heceli fiillere ve çatı eki almıĢ fiil gövdelerine getirilerek alıĢkanlık ve huy gösteren abartmalı sıfatlar ve bazı adlar yapar, kuvvetli bir aĢırılık ifadesi taĢır (Ergin, 2000: 190, Banguoğlu, 2011: 240, Hatipoğlu, 1974: 64, Zülfikar, 1991: 85).
Ġsim ve sıfat ifade eden kelimelerde geçer.
acığan: Çok acıyan.
Sûzak [Fa.]: Göyündürme dedikleri meĢhur çıban. Gayette acığan olur. Arapça hurka derler (TarS: 3).
Sûzak [Fa.]: Gayette acığan cerahat ve sancusu çok yara (TarS: 3).
ağlağan: Çok ağlayan, sık sık ağlayan.
Giryan [Fa.]: Sıyga-i mübalağadır, ağlağan demek olur ve ziyade ağlayıcı manasına (TarS: 47).
Giryan [Fa.]: Ağlağan demektir, Giristen lâfzından sıyga-i mübalâğa-i fâildir (TarS: 47). Giryan [Fa.]: Sıfat-ı müĢebbehedir ağlağan ve ağlayarak mânalarınadır (TarS: 47).
ağnağan: Çok yuvarlanan. (“ağnamak: Hayvan yere yatıp yuvarlanmak” Türkçe
Sözlük: 40)
Mimrağa [Ar]: Ağnağan tavar ve ağnayacak yer (TarS: 53).
Mesel: Kelerden aldağandur (TarS: 92).
Nefs, kiĢii bunun gibide aldağan olur (TarS: 92).
aŋırgan: Kuvvetle haykıran. (<*ā+kır-gan KBS: 70)
Jiyan [Fa.]: Yırtıcı canavarların sıfatıdır. Kağan ve aŋırgan demektir. ġir-i jiyan ve bebr-i jiyan derler (TarS: 158).
aŋlağan: AnlayıĢlı, zeki. <aŋla-ğan
ġinasâ [Fa.]: Aŋlağan, anlayıcı, zeki ve fehim mânasına (TarS: 161).
arağan: Çok arayıcı.
Eflâtun dir: Kendü aybı olan bireğü aybın arağan olur (TarS: 183).
bezeğen: Çok süsleyen.
Ġlerü zamanda bir kadı var idi atın tonun yavlak bezeğen idi (TarS: 529).
bılaĢkan: SıvıĢkan, çok bulaĢan.
Düc [Fa.]: Ol nesneye denir ki bal ve bekmez gibi bılaşkan ve yelimĢik Ģeylere mütelattıh olmağla yapıĢtıkta el ve eteğe bılaĢıp yapıĢa (TarS: 538).
çabalağan: Çabalayan, çok hareketli.
El-mimrahü [Ar.]: Ve dahil mimrah çalık ata derler, yani bir yerde durmayıp ve eĢkin vermeyip çabalağan ve çalıklanan ata derler (TarS: 781).
çağlağan: Çağlayarak akan su.
Es-saħbe [Ar.]: ġol pınara denir ki yerden kaynayıp çıkarken çağıl çağıl seslenir ola;
çağlağan tâbir olunur (TarS: 790).
El-ħarħar [Ar.]: Çağlayarak akan suya denir ki çağlağan tâbir olunur (TarS: 791).
dalaĢgan, (talaĢgan): Kavgacı, döğüĢken, münazaa eden. Talaşgan görmez Allah‟ın likaasın
TalaĢup yırtma illerin yakasın (TarS: 981).
dayangan, (tayangan): Dayanıklı, sağlam.
El kent‟ev [Ar.]: Tayangan ve metin ve Ģedit erkek deveye denir (TarS: 1030).
derlegen: Çok terleyen.
Ol âdem ki uykuda derlegendür bilsin kim bedeni hılt doludur (TarS: 1108).
dileğen: Dileyici, çok isteyen.
DeǾâ [Ar.]: Tezarruʿ edici ve hacet dileğen kimse (TarS: 1148). Azzâr [Ar.]: Özür dileğen (TarS: 1149).
dilleğen: Çok zemmeden, zemmam.
Mıtʿan [Ar.]: Kimseyi çok dilleğen herif (TarS: 1156).
ditregen, (titregen): Çok titreyen.
Zira ki hamama çok giricek sinirler genĢer, el ayak titregen olur (TarS: 1186).
ditsingen, (titsingen): Her Ģeyden iğrenip tiksinen.
El-ayyefan [Ar.]: Her nesneden titsinmek huyu ve âdeti olan adama denir ki iğrengen ve
titsingen tâbir olunur (TarS: 1188).
Alet, eĢya adları ifade eden kelimelerde geçer.
burulgan, (burlağan): Su çevrintisi, girdap.
Girdab [Fa.]: Çevlük ki su çevrinen yere derler, burulgan ola ve eğrek (TarS: 714). Girdab [Fa.]: Burulgan ve çevlük (TarS: 714).
Girdab [Fa.]: Burulgan su (TarS: 714).
diğren: Harmanda, biçilmiĢ hububat saplarını toplamağa mahsus âlet, dirgen, diren.
(<der-gen KBS: 288)
Diğrenden korkan porsuk harman yanında neyler (TarS: 1142).
Zenber [Fa.]: Diğren (TarS: 1142).
Zenber [Fa.]:Tezkire ki anınla balçık ya gayrı nesne getürürle ve diğren (TarS: 1142). Hastalık adları ifade eden kelimelerde geçer.
bıcılgan, (bıçılgan): Hayvanların ayaklarında hasıl olan yara, çatlak.
PüĢtek [Fa.]: …ve tavar ayağında hâdis olan bıçılgan illetine dahi derler (TarS: 536).
2.22. -GI / -GU
Eski Türkçeden beri kullanılan iĢlek eklerden biridir. Üzerine getirildiği fiilden araç- gereç adları, yer adları, soyut-somut adlar ve sıfatlar türetir (Zülfikar, 1991: 86, Korkmaz, 2014: 152, Ergin, 2000: 189, Hatipoğlu, 1974: 65).
Alet, eĢya adları ifade eden kelimelerde geçer.
açku: 1. Açacak, parlatacak Ģey; cilâ.
Rûzgârın iĢleri vardır katı Uğrayıcak durgurur yüğrük atı Eyüler gönlüne ol açkudurur
Yatlulara arturur ol hasreti (TarS: 11).
2. Anahtar.
Her neye olsa devayem daneyem
Her kapu açkusuna dendaneyem (TarS: 11). Sıhhati sensin yine her hastanın
Açıcısı açkusu her bestenin (TarS: 11).
borgu, (burgu): Boru.
Ruyîn borgular avazı kûh u sahraya yanku verdi (TarS: 639).
burgu (II): Bir iĢkence aleti.
El-ʿazra [Ar.]: Demirden bir gûne alete denir ki anınla uğru makulesi mücrimleri ikrar ve ihbar için iĢkence ederler, burgu tâbir ettikleridir (TarS: 708).
bürgü: BaĢ örtüsü.
Dokuz dane dülbent bürgü (TarS: 742).
çalkı: Çalgı.
Mezburlar fısk eyleyip çalkılar ile Ģarap içip nice fesat eylemiĢler (TarS: 813).
çıkĢağı, (çığĢağı, çığĢağu, çıħĢağu, çıkĢağu): 1. Ġçine taĢ parçaları konulmuĢ
yuvarlak bir çocuk oyuncağı ki sallandıkça ses çıkarır.
Nite kim oğlancıkları rengin nesneler birle avuturlar ve çıħşağu avaziyle ve nukl u helva ile meĢgul ederler (TarS: 894).
Aħkelendu [Fa]: Oğlancıklar çıkşağu (TarS: 894). Aħkend [Ar.]: Çığşağı (TarS: 894).