Deve (Deva) Hanı

Candaroğulları Beyliği dönemine ait olan bu yapı, Kastamonu‟da Ġsmail Bey Mahallesi, AĢağı-Ġmaret yolu üzerinde ġehinĢah Kaya kütlesinin üzerinde kurulan Ġsmail Bey Külliyesi içerisinde; külliyenin kuzey yönünde bulunmaktadır (ġekil 6.20).

ġekil 6.20 Deve Hanı genel vaziyet planı

Kitabesi bulunmayan hanın, V.G.M. arĢivinde 582 numaralı Anadolu adlı defterin 225. sayfa ve 156. sırasında kayıtlı H.861–M. 1457 tarihli vakfiyede “ Han, hamam ve bahçelerin kalfesi meĢruh ve bir Ģekilde iycar edilecektir.” yazmaktadır (Karabiberoğlu, 1997).

Aynı vakfiyenin bir baĢka bölümünde “Hanın, hamamın iycarı, mezkur arazi ve bahçelerin istiğlal ve istismarı, imaretin usuli idare ve mesai vakiflerini tanzim vakfa emin me‟murların ve hademe-i hayratın nasb ve tayinini ve bütün mahsulatın cem ve tahsili aĢağıda beyan edilecek mütevellinin ve yahud onun naib ve kaymakamının rey ve deresine tevfiz etmiĢtir.” ibaresi ile de hanla beraber hamam ve adı geçen tüm araziler ve bahçelerin iĢletme sorumluluğu bir mütevelliğe verilmiĢtir (Karabiberoğlu, 1997 ).

Hanın kitabesi olmamakla birlikte vakfiyede açık bir Ģekilde bahsediliyor olması, vakfiyenin tanzimi olan H. 861–M. 1457 tarihinden önce bu yapının inĢa edildiğini gösterir (Karabiberoğlu, 1997).

ÇeĢitli kaynaklarda Deve Hanın inĢa tarihi Külliyenin ilk yapısı olan Ġmaret (1454) ile vakfiyenin tanzim tarihi olan (1457) tarihleri arasına yerleĢtirilmektedir.

Banisi Candaroğulları Beyliği baĢında bulunan Kemalettin Ġsmail Bey‟dir (Karabiberoğlu, 1997).

Deve Hanı avlusuz - kapalı tip hanlar gurubunda yer almaktadır. Ali BaĢ‟ın “Beylikler Dönemi Hanları” adlı eserinde Deve Hanı plan Ģemasını, tek katlı, tek sahınlı ve ön mekanlı hanlar grubuna dahil etmiĢtir37_{. Ahmet Gökoğlu ise “Paflagonya” adlı}

eserinde Paflagonya hanlarının mimari ve sanat durumlarını incelerken üç tipe ayırarak Deve Hanı‟nı “dikdörtgen planlı ve üzerleri birer beĢik tonozla örtülen” tipler grubunda ele almıĢtır38

(ġekil 6.21).

ġekil 6.21 Deve (Deva) Hanı rölöve planı

37 _{BAġ, Ali, a. g. t. , s.30.}

Kuzey-güney doğrultusunda yerleĢtirilen Deve Hanı, 21,05m.×13,60m. ölçülerinde dikdörtgen planlıdır. Deve Hanı giriĢ kapısı, hanın güney yönünden verilmiĢtir (ġekil 6.22). Bütün cepheyi kaplayan duvara diğer beden duvarlarından farklı olarak yükseltilmiĢtir. Aynı duvarın orta aksında basık kemerli ana giriĢ kapısı bulunmaktadır.

ġekil 6.22 Deve Hanı güney cephesi

GiriĢ bölümü ve develik bölümü olmak üzere iki bölümden oluĢmuĢtur (ġekil 6.23). GiriĢ bölümü kendi içinde üç bölüme ayrılmıĢtır. Orta aksta tromplarla oluĢturulmuĢ kubbe ile örtülü bir geçiĢ mekanı ile bu mekanın iki tarafında yer alan ve günümüzde zeminden 1,5m. kadar yükseltilmiĢ içlerinde kuzey duvarlarına yerleĢtirilmiĢ ocaklar bulunan konaklama mekanları bulunmaktadır. Bu iki mekan tonoz ile örtülüdür. Orta aksta yer alan kubbe üzerinde bir aydınlatama feneri boĢluğu bulunmaktadır (ġekil 6.24).

ġekil 6.24 Deve Hanı boyuna kesit

Ana giriĢ kapısının karĢısında yer alan ikinci bir kapıdan develik bölümüne geçilmektedir (ġekil 6.25). Dikdörtgen planlı olarak 13m.×11m. ölçülerinde yapılan develik bölümünde kuzey, batı ve doğu duvarları üzerinde mazgal pencereleri yer almaktadır. Doğu ve batı duvarında yer alan pencereler yakın dönemde kapatılmıĢtır. Kuzey duvarı üzerinde altlı üstlü iki mazgal penceresi yer almaktadır. Altta olan pencere kare bir çerçeve içine alınarak dıĢa doğru daralmakta ve kare Ģekilde bitmektedir.

ġekil 6.25 Deve Hanı iç mekan (develik bölümü) genel görünümü

Üst sırada yer alan pencere aynı sistemle yapılarak dikdörtgen bir form verilmiĢtir. Tonozlu üst örtüsünün orta aksında 50cm. çapında aydınlatma feneri boĢluğu yer almaktadır.

Bu bölümde duvarlar üzerine zeminden 1,30m yukarıya yerleĢtirilmiĢ ve hayvanları bağlamak için kullanılan, 20-25cm. dıĢa taĢan delikli yassı taĢlar bulunmaktadır (ġekil 6.26).

ġekil 6.26 Deve Hanı iç mekanda bulunan orijinal hayvan bağlama taĢı görünümü

Güney cephede ana giriĢ kapısı yer almaktadır. Basık kemerli olarak yapılan giriĢ kapısı etrafı kesme taĢtan yapılmıĢtır. Kapı açıklığının üzerinde ahĢap kiriĢ izleri ve ahĢapları bulunmaktadır. AhĢap kiriĢlerin daha fazla olduğu eski fotoğraflardan anlaĢılmaktadır. Cephe kirpi saçakla sona ermektedir. Güney beden duvarı diğer beden duvarlarına oranla daha uzun tutulmuĢtur. Çatı örtüsü olarak tonoz üzerinde kırma çatı mevcuttur ve üzeri alaturka kiremit örtüsü ile kaplanmıĢtır (ġekil 6.27).

Doğu ve batı cepheleri birbirine benzemektedir. Üzerinde üçer mazgal penceresi bulunması gerekirken günümüzde kapatılan bu pencereler dıĢarıdan hiç algılanmamaktadır.

Kuzey beden duvarı üzerinde altlı üstlü mazgal pencereleri yer almaktadır. Çok sade olarak yapılan üç cephe sarımtırak renkli kaba yonu taĢ kaplamadır. Güney cephesi daha özenli yapılarak aynı malzemeden kesme taĢ kaplama tekniğiyle örülmüĢtür.

Ġsmail Bey Külliyesi Deve Hanı plan tipine ( Avlusuz-kapalı tip ) benzer örnek olarak, Ulubat, Eyne Bey-Issız Han, Alanya-Alara Han, Kastamonu- Atabey Hanı, Kastamonu-Bürnük Köyü Sarının Hanı sayılabilir (ġekil 6.28).

Kagir olarak inĢa edilen Deve Hanı‟nın beden duvarlarında kaplama tekniği uygulanmıĢtır. Küfeki taĢı kullanılarak güney duvarı kesme taĢ, batı, doğu ve kuzey duvarları ise kaba yonu taĢ kaplama Ģeklinde yapılmıĢtır. Ġçe bakan duvar yüzeyleri kaba yonu sıralı taĢ kullanılarak araları derzlenmiĢtir. Sıralı devam eden taĢlar develik bölümünde tonoz oluĢturmuĢtur. Develik bölümünde batı, doğu ve kuzey duvarları üzerinde mazgal pencere açıklıkları bırakılmıĢtır.

Pencere açıklıkları iç duvar yüzeylerinde geniĢ dikdörtgen bir açıklıkla baĢlamıĢ, dıĢa doğru daralarak devam etmiĢ doğu ve batı cephesinde boyuna dikdörtgen olarak tamamlanmıĢ, kuzey cephesinde ise aynı teknikle yapılan alt ve üst sıradaki pencere boĢlukları, dikdörtgen olarak tamamlanmıĢtır. Kuzeydeki beden duvarı üzerinde yer alan alttaki pencere açıklığının üstünde basık tahfif kemeri39

yapılmıĢ üst sıradaki pencere boĢluğunun üstünde duvar yükünü taĢıtmak için duvar kalınlığı boyunca ahĢap lento kullanılmıĢtır. Ancak kapatılan pencere boĢluklarında son onarımdan sonra bu özellikler yok olmuĢtur (ġekil 6.29).

ġekil 6.29 Restore edildikten sonraki Deve Hanı‟nın batı cephesi görünümü

Develik bölümünün sivri tonozu taĢ malzemeden yapılarak orta aksında bir aydınlatma feneri bırakılmıĢtır. Develik bölümünün duvarlarına hayvanları bağlamak için yapılan tek parça taĢ oyularak kulp haline getirilmiĢ ve bu malzeme taĢ örgü sistemi

39 _{Tahfif Kemer:Kapı ve pencere lentolarının üzerine, yukarıdan gelen yükleri karĢılamak üzere örülen} sağır kemer, hafifletme kemeri.

ile birlikte taĢ dizininin arasında duvarla bir bütün olarak örülmüĢtür. Develik giriĢ kapısı üstünde de duvar yükünü taĢımak ve aktarmak amaçlı duvar kalınlığı boyunca ahĢap lento yapılmıĢtır.

GiriĢ bölümünün orta aksında ve iki yanında yer alan mekanların duvarları taĢ malzemeden yapılmıĢtır ve üzeri sıvanarak boyanmıĢtır. Yanlardaki mekanların örtüsü taĢ malzemeden tonoz Ģeklinde yapılmıĢtır. Orta aksta yer alan geçiĢ bölümünün örtüsü kubbedir. Duvarın belli bir seviyesinden sonra oluĢturulan pandantiflerle kubbeye geçiĢ sağlanmıĢtır. Kubbenin orta aksına ise bu bölümü aydınlatmak amacı ile aydınlatma boĢluğu bırakılmıĢtır.

Deve Hanı‟nın cephe sistemi de tamamen taĢ yapılmıĢtır. Güney duvarı giriĢi vurgulamak için daha yüksek tutularak çerçeveleme tekniği uygulanmıĢtır. Tamamen kesme taĢ ile örülen duvarın orta aksına ana giriĢ kapısı yerleĢtirilmiĢtir. Kapı açıklığını geçmek için basık kemer yapılmıĢ ve yükler duvara verilmiĢtir. Güney beden duvarı belirli bir yükseklikten sonra kirpi saçakla tamamlanmıĢtır (ġekil 6.30).

ġekil 6.30 Restore edildikten sonraki Deve Hanı‟nın genel görünümü

Deve Hanı‟nın doğu, batı ve kuzey cepheleri kaba yonu taĢ ile kaplanmıĢtır. Doğu cephesinde zeminden 1,57m. yüksekte beĢ sıra tuğla hatıl yapılmıĢ ve bu

malzeme bir kuĢak Ģeklinde yapının diğer iki cephesini de dolanmıĢtır. Kaba yonu olarak devam eden doğu ve batı beden duvarları üzerinde olması gereken pencere boĢluklarından hiçbir iz bırakılmamıĢtır.

Kuzey beden duvarında altta ve üstte iki mazgal penceresi yapılmıĢtır. Beden duvarları taĢ bir silme ile son bulmaktadır.

Deve Hanının genelinde süsleme elemanı kullanılmamasının yanında ön cephede yapılan yüksek güney duvarının taĢ tuğla karıĢımı almaĢık duvar örgüsü ve duvar bitiminde yapılan tuğla kirpi saçak tekniği yapının süslemelerini oluĢturmaktadır.

Deve Hanı‟nın inĢa tarihi olan (1454–1457) yılından günümüze kadar fiziksel, kimyasal, biyolojik olmak üzere çeĢitli müdahalelere maruz kalmıĢtır. Ġlk olarak han, 1766 yılında onarım geçirmiĢtir.

Han‟ın, KurtuluĢ savaĢı sırasında depo olarak kullanılması nedeniyle iĢlevsel olarak müdahale görmüĢtür. GiriĢin iki yanındaki bekçi odalarının kotu yükseltilmiĢtir. Zemin ahĢap kaplanmıĢtır. Bu bölümdeki duvarlar kireç badana yapılarak boyanmıĢtır.

Mevsim değiĢikliklerinden kaynaklanan sıcak ve soğuk hava koĢulları da özellikle taĢ malzemede önemli yıpranmalara sebep olmuĢtur.

Onarımlar sırasında derzlerde kullanılan çimento harçlı malzeme taĢta tuzlanmaya neden olmaktadır. 1952‟den sonra bir onarım yapılmıĢ ancak kesin tarihi bilinmeyen bu onarımda hanın giriĢteki kubbenin ve develik tonozunun üzerinde yer alan aydınlatma fenerleri yok edilmiĢ ve kırma çatı yapılarak oluklu sac kaplama malzemesi ile kaplanmıĢtır.

Vakıflar Genel Müdürlüğü‟nün 1989–91 yılları arasında yaptırdığı onarımlar sırasında han, esaslı olarak onarılmıĢ ve günümüzde fonksiyon değiĢikliği yapılmıĢtır. Yapılan onarımdan dolayı fiziksel olarak bir problem görünmemektedir. Yapının içindeki taĢların renginde kararmalar görülmektedir.

Zeminde nem önlemi alınmadığı için temellerde su problemi oluĢmuĢ, bu problem yapıyı ve temelleri olumsuz etkilemektedir. Bu durum özellikle tuğla hatıldan aĢağıda bariz bir Ģekilde belli olmaktadır. Nemden dolayı bu bölümdeki taĢların renginde kararmalar oluĢmuĢtur.

Han‟ın develik bölümünde hayvanları bağlamak amacıyla yapılan kulplardan bir kısmı bir dönem hanın kötü kullanılmasından dolayı yerlerinden koparak kaybolmuĢtur. Han, Vakıflar bünyesinde 1990-92 yılları arasında O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi

En yakın tarih olarak 2006–2007 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından ihale edilerek projeleri hazırlanan han, restore edilmiĢtir (ġekil 6.31).

ġekil 6.31 Deve Hanı‟nın restorasyon sonraki genel görünümü

Bu onarım sırasında cephe ve temellerde derz temizliği yapılarak horasan harçlı derz dolgusu yapılmıĢtır. Ġç ve dıĢ yüzeylerde taĢ temizliği yapılarak koruyucu sürülmüĢtür. Hanın etrafına drenaj yapılmıĢtır. Kapatılan pencereler açılmıĢtır. Saçak kısmındaki kırılan kirpi saçak tuğlaları aynı boyut tuğlalarla değiĢtirilerek; taĢ silme saçaklardaki bozulan kısımlar dondurulmuĢtur.

Hanın atermit çatı örtüsü sökülerek, dolgu malzemesi takviyesi yapılarak kıtıklı çamur harcı ile dolgusu yenilenip, ahĢap kırma çatı Ģeklinde alaturka kiremitle örtülmüĢtür.

GiriĢteki sac kaplama giriĢ kapısı sökülerek ahĢap kapı yapılmıĢtır. GiriĢin sağında ve solunda yer alan mekanlara çıkıĢı sağlayan ahĢap merdivenler sökülerek taĢ merdiven yapılmıĢtır. Muhdes alçıpan duvarlar yıkılmıĢtır.

Günümüzde, restorasyon sonrasında hanın yaĢatılması amaçlanarak özel Ģahıslar tarafından turizm amaçlı yeme-içme ve hediyelik eĢya satıĢ yeri fonksiyonu ile değerlendirilmektedir.