Ders Kitaplarının Dış Yapı Özellikleri

Ders kitaplarının içeriğinin yanı sıra, dış görünümü de öğrencinin ilgi düzeyini artırması bakımından çok önemlidir. Canlı renklerle, kaliteli kağıda basılmış, sağlam ciltlenmiş ve göze hoş gelen bir kapak düzeni ile basılan ders kitapları öğrencinin kitaba, dolayısıyla da konuya ilgisini çekecektir. Ayrıca günümüzde okula gelip giderken, öğrenciler kitapları sürekli yanlarında taşımaktadır. Bu yüzden kitapların boyutları ve ağırlığı öğrencinin gelişim düzeyine uygun olarak hazırlanmalıdır (Kılıç ve Seven, 2002).

Ders kitaplarının fiziksel özellikleri üzerine yapılan araştırmaların sonuçları, ders kitaplarının fiziksel özelliklerinin öğrenci ilgi ve gereksinimlerine yönelik olmadığını, kullanım kolaylığı taşımadığını, kaliteden ve estetik yönden uygun olmadığını göstermektedir (Kılıç ve Seven, 2002).

Bu bölümde bir ders kitabında bulunması gerekli bilgiler, önsöz ve içindekiler, sayfa düzeni, kâğıt cinsi, ebatlar, sayfa sayısı (forma), ciltleme ve görsel özellikleri üzerinde durulmaktadır.

3.2.1.2. Ders Kitaplarında Bulunması Gereken Bilgiler

Ders kitaplarının dış düzeninin nasıl olacağı TC Milli Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları Yönetmeliği (1995)’e göre belirlenmiştir. Buna göre ders kitaplarında üç tane kapak sayfası bulunmaktadır: ön kapak, iç kapak ve arka kapak. Kapaklarda kitaba ait bilgiler yer alır. Ders kitaplarının ön kapağında;

- Kitabın adı,

- Kullanılacağı okul türü, sınıf veya dönemi,

- Yazar veya yazarların, varsa çevirenin ad ve soyadları - Yayınevinin adı, kısa adı veya amblemi,

- Dersin özelliğine uygun kapak düzeni ve

- Baskı adedine ilişkin bilgilerin bulunması gerekir.

Ders kitaplarının arka kapaklarında;

- Basımevi adı ve adresi, varsa tescilli markası, - Sağ alt köşeye gelecek şekilde kitabın fiyatı, - Fiyatın üst kısmına ISBN numarası,

- Kitapların standart işaret ve numarası (TS 10220), - Basıldığı ay-yıl ve baskı adedi bulunmalıdır.

- Kitabın arka kapağında konuya ilişkin yazarın açıklaması da bulunabilir.

Ders kitaplarının iç kapağının ön yüzü kapak sayfası ile aynıdır, sadece kitabın basım yılı ve kitabın uygun bulunduğuna dair kurul kararının tarih ve sayısı bu kısma eklenir. Ders kitaplarının iç kapağının arka yüzünde ise, kitabın adı, yazar(ları)ı, yayın tarihi, yayın numarası, telif yazısı, ISBN numarası, tasarımcı(lar)ın kimlik bilgisi ve baskı adeti bulunmalıdır (MEB Ders Kitapları Yönetmeliği, 1995; Ataman ve diğerleri, 2001; Güneş, 2002; Kılıç ve Seven, 2002; Pehlivan, 2003; Tertemiz ve diğ., 2004).

Ders kitaplarının ikinci yaprağının ön yüzüne gerekli durumlarda bir önsöz yazılabilir. Üçüncü yaprak ve devamında sırasıyla Türk Bayrağı, İstiklal Marşı (iki kıta), Atatürk resmi, öğrenci andı, ünite, konu, bölüm veya ders numarası ve içindekiler yer alır. İlköğretim ikinci kademe ile çıraklık ve ortaöğretim kurumlarına ait kitaplarda yukarıdakilere ek olarak üçüncü yaprak ve devamında Türk Bayrağı ve Atatürk’ün Gençliğe Hitabesi yer alır. Yine MEB Ders Kitapları Yönetmeliği (1995)’e göre Türkçe ders kitaplarının arka yüzünde, gerekli sözcük ve terimlerin bulunduğu alfabetik sözlük, kaynakça ve Türk dünyası haritası yer almalıdır.

3.2.1.3. Önsöz ve İçindekiler

Ders kitaplarında özellikle de Türkçe ders kitaplarında okurun ilgisini çekme, ona bilgi verme, okuma amacını belirleme açısından önsöz yazma çok önemlidir.

Önsözde yazar kendi amacı ve bakış açısı, daha önce yazdığı eserler hakkında bilgiler verir. Bu bilgiler de okurun kitabı tercih etmesinde önemli unsurlardan birisidir. Önsöz, okurun kitabı okumadan onun hakkında bir yorum yapabileceği bölümdür. Yazar burada

kendi ve eserleri hakkında bilginin yanı sıra, bu kitabı okurun nasıl kullanması gerektiğine ilişkin yardımcı noktalar da yer almalıdır; yazarın öğrenme yaklaşımı, metinlerin seçildiği yerler, nedeni ve sıralanışı gibi. Önsöz okur için küçük bir yardımcı kitap niteliğinde olmalıdır (Pehlivan, 2003).

İçindekiler bölümü, yazılan kitabın sistematiğinin, konuların sıralanışının, seçilen metinler ve yazarlarının, sözlüğün ve dizinin hangi sayfalarda yer aldığının görüldüğü bölümdür. Yine okur bu kısma bakarak, kitap hakkında kısa bir yorum yapabilir ve dolayısıyla tercihinde etkili olabilecek bir bölümdür. “Uluslar arası ölçütlere göre, ilköğretim 1. sınıftan 5. sınıfa kadar bütün ders kitaplarında ‘İçindekiler’ sayfası olarak en az iki sayfanın ayrılması öngörülmektedir. Aynı ölçütlere göre ‘İçindekiler’

sayfasına; ders kitabının bölüm, alt bölüm ve yan başlıklarının alınması, bütün alıştırma ve test sayfalarının yazılması, öğrencilerin ilgili yerleri bulması açısından büyük katkı sağlamaktadır” (Güneş, 2002:110).

Bilginin ön plana çıktığı eğitim sistemlerinde ya da başka bir anlatımla bilgi temelli eğitim sistemlerinde kullanılan ancak çok az kitapta rastlanılan ‘Dizin’ (Indeks) bölümü, aslında kavramlara dayalı öğretimde nesne ve olayların birbirleriyle ilişkisini kurmada öğrencilerin çok işine yarayabilecek bir bölümdür. Dizin, derste geçen terim, olay, nesne, düşünce veya kavramların alfabetik sırayla ve sayfa numaralarıyla verildiği bölümdür ve kitabın sonunda, kaynakçanın önünde bulunur. Burada herhangi bir terimin veya düşünceyi anlatan kavramın kaç defa nerelerde geçtiğini, hangi bağlamlarda ele alındığını izlemek olasıdır. Bu sayede öğrenciler kavramlar ve olaylar arasında daha iyi bir ilişki kurabilirler.

3.2.1.4. Sayfa Düzeni

Ders kitaplarındaki sayfa formatı daha çok ihtiyaca göre belirlenmektedir.

Kullanılacak resim, şekil ve tablolar, metinler sayfa düzeninin belirlenmesinde etkilidir.

“Okullarda daha çok 210x148 mm’lik A-5 formatı tercih edilmektedir” (Güneş, 2002:112). Kâğıt formatının belirlenmesinde ekonomik olması da önemli bir faktördür.

Richaudeau’nun (1979:66), öğrencilerin okuma sürecinin gözlenmesi sonucu

oluşturduğu sayfa düzenleme ilkeleri aşağıdaki gibi özetlenebilir (Akt.:Güneş, 2002:115):

1. Öğrencinin gözü okuma sürecinde soldan sağa hareket etmekte; önce ana başlığı ardından diğer satırları soldan sağa doğru okumaktadır.

2. Öğrencinin gözü genellikle iri ve belirgin görünen yazılara doğru kaymakta ve bu yazıları öncelikle okumaktadır. Bu yazılar ise baskı yoluyla etkinleştirilmiş yazılar olmaktadır. Etkinleştirmede bazı sözcük ve tümceler iri koyu ve kalın karakterlerle yazılmaktadır. Yine yazıda başlık ve alt başlıklar kullanılarak temel metinlerin başlangıç ve bitişleri belirginleştirilmiş olmaktadır.

3. Öğrenci gözünün sayfalardaki belirginleşmiş yazılara doğru kaymasında, harf karakterinin büyüklüğü yanında, satırların yerleştirilme biçimi de önemli olmaktadır. Örneğin, beyaz bir sayfanın ortasında 9 punto ile yazılmış bir satır;

12 puntoluk satırlar arasına boşluk bırakılmadan, 18 punto ile yazılmış bir satırdan daha iyi görünmektedir.

4. Ders kitaplarının sayfalarında kullanılan farklı baskı teknikleri gözün fark etme yeteneğini sınırlayıcı olmaktadır. Bir başka anlatımla ders kitabının bir sayfasındaki büyük-küçük; derin-koyu; ince-kalın gibi çeşitli basım tekniklerinin bir arada kullanılması gözün ayrıntıları kaçırmasını getirmektedir.

5. Ders kitapları yazılırken sağdaki sayfalara ayrı bir özen gösterilmelidir. Çünkü öğrenciler aradıkları bilgileri bulabilmek amacıyla genellikle kitabın sağındaki sayfaları daha çok incelemektedirler.

6. Ders kitaplarına yerleştirilen resimler öğrenci dikkatini çekme açısından çok önemlidir. Resimlere ders kitaplarında sık sık yer verilmelidir ancak resimlerin altı satırdan büyük 3 satırdan küçük olmamasına özen gösterilmelidir.

7. Daha iyi görülmesi ve anlaşılması açısından resimlerin arasındaki boşluklar iyi ayarlanmalıdır.

8. Ders kitaplarında olabildiğince olduğunca renkli resimlere yer verilmelidir.

Öğrencilerin sayfanın içindekileri iyi görebilmeleri ve rahat kullanabilmeleri açısından sayfanın kenarlarında boşluk bırakılmalıdır. Karasar (1981:19), 1 cm’lik cilt payı bırakıldıktan sonra alt ve üst boşluğun 3 cm, sağ ve sol kenar boşluğun da 2,5 cm

olmasını önermektedir. Kitaplarda sayfa numaraları değişik yerlere yazılmaktadır; üst sayfa ortası, sağ alt veya alt orta gibi. Ancak öğrencilerin kullanımda en iyi göreceği yer olan sayfanın sağ üst köşesine dikkat çekebilecek şekilde sayfa numaraları yerleştirilebilir.

Ders kitaplarında başlıklar, öğrencilerin üniteleri, bölümleri, konuları ve alıştırmaları bulabilecekleri şekilde yazılmalıdır. İçindekiler sayfası da bu başlıklara göre tanzim edilir. Sayfa içerisinde başlıklar öğrencilerin görebileceği şekilde sayfanın ortasına, büyük harflerle veya kalın yazılmalıdır. Başlığın önem derecesine göre büyük harf, kalın ve altı çizili olabilir. Yeni bir bölüme geçildiğinde bölüm başlığı sayfanın ortasına büyük harflerle, kalın puntolarla ve normal yazı karakterinden daha büyük karakterler kullanılıp yazılır. Karasar (2004:20), başlıkları bölüm ve alt bölüm başlıkları olarak ikiye ayırmakta ve alt bölüm başlıklarını da kendi aralarında üç türe ayırmaktadır. Karasar (2004)’e göre başlıklar aşağıdaki şekilde yazılabilir:

1. Bölüm Başlığı: Yeni bir bölüme başladığında, yeni bir sayfanın ortasına ve normal