Denizli, Osmanlı İmparatorluğu döneminde Kütahya sancağına bağlı bir vilayet iken, 1867’den itibaren Aydın iline bağlanmış ve 1920 yılına kadar bu konumunu sürdürmüştür. I. Dünya savaşı sürecinde, hem ekonomik hem de toplumsal açıdan zor günler geçiren Denizli, Bağımsızlık Mücadelesi yıllarında önemli ve aktif bir rol oynamıştır. İzmir’in ve onu takiben Batı Anadolu’nun Yunanistan tarafından işgali
üzerine, bölgedeki ilk yerel direniş hareketlerinden birini başlatan Denizli, kısa zaman içinde Batı Anadolu bölge halkları açısından lojistik bir konuma yükselmiştir.
Özellikle 29 Mayıs 1919’da “Denizli Müdafaa-i Hukuk Redd-i İlhak Cemiyeti”nin kuruluşunu müteakip tesis edilen Denizli Heyet-i Milliyesi, direniş açısından bir “örgütlenme modeli” yaratmıştır (Tanör, 1992: 70). 31 Mayıs 1920’de, TBMM kararıyla Aydın il merkezinden ayrılan Denizli, Bağımsızlık mücadelesini yürüten Birinci Meclis’e (1920-1923) dört milletvekili göndermiştir: Hakkı Behiç (Bayiç) Bey, Hasan (Tokcan) Efendi, Mazlum Baba (Babalım) Efendi ve Yusuf (Başkaya) Bey. Bunlardan Hakkı Behiç hariç hepsi, Mustafa Kemal’in önderliğindeki Birinci Grup’a dâhil olmuşken, Hakkı Bey iki gruptan herhangi birine katılmamıştır.51
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra, Denizli’de siyasal alanın baş aktörleri, çok partili hayata geçişe kadar, Bağımsızlık mücadelesinin öncü kadrolarını oluşturan eşraf ve bürokratlardan mürekkep CHP yönetimi olmuştur. Terakkiperver’in kısa ömrü süresince Denizli’de hiç örgütlenememiş olması ve Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın ise doksan dokuz günlük süren muhalefetinde CHP’ye karşı yerelde ve ülke çapında başarılı olamayıp kapanması, Denizli yerelinin de pek çok yerde olduğu gibi siyasal durağanlığa (immobilizme) mahkûm olmasına neden olmuştur (Uyar, 2006).
Bu bağlamda, Tek parti iktidarı boyunca CHP Denizli yönetimi, radikal modernleşme projesini yerel bazda uygulamaya geçirmiş ve ülkenin pek çok yerinde yaşandığı üzere, gelenekselden moderne geçişin sıkıntıları, Denizli’de de kendisini göstermiştir. Özellikle Yol vergisi (Ocak 1925) ve Varlık vergisi (Kasım 1942) toplumsal tabanda huzursuzluğa yol açmış; ancak, Denizli siyasal alanının hâkimiyetinin şehrin köklü aileleri ile bürokratların elinde olması, bölgede rejime dönük muhalefetin ciddi boyutlara ulaşmasını engellemiştir.
Türkiye siyasal alanının göreli çoğulculaşma evresindeyse (1950-1960) Denizli, Demokrat Parti ağırlıklı bir siyasal eğilime sahip olmuştur. DP hâkimiyetinin ve popülist stratejilerinin yerelde etkili olmasının ardında Denizli’deki iktisadi geçimin tarım ve zanaata dayalı olması etkili olmuştur. Ayrıca CHP’nin Denizli’de 1923’ten beri
51 Döneme ilişkin detaylı bir çalışma için bkz. Zeki Çevik, Milli Mücadele’de “Müdafaa-i Hukuk’tan Halk Fırkası’na” Geçiş, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2002.
sürdürdüğü “korporatist strateji”nin savunucuları olan devletçi seçkinler, ildeki etkinliklerini yavaş yavaş kaybetmeye başlamışlardır (Bkz. Tablo 7).
Tablo 7. 1950’den 1960’a Kadar Olan Dönem
Seçim Dönemi 1950 1954 1957
Oy Dağılımı Toplamı %100 %100 %100
Denizli’nin siyasal yaşamı
Oy Oranlarının Siyasal Partilere Göre Dağılımı
CHP 40.3 42.5 44.4
DP 59.7 57.5 51.1
Diğer - - 4.5
Millet Vekillerinin Siyasal Partilere Göre Dağılımı
CHP - - -
DP 8 9 9
Kaynak: Ferihan Polat, Dinin Türk Seçmen Davranışı Üzerindeki Etkisi, Doktora Tezi, 2009, 127.
27 Mayıs 1960 sonrası ise Denizli seçmeninin siyasal tercihlerinde ibrenin CHP’ye ve nispeten de olsa Türkiye İşçi Partisi’ne kaydığı görülmektedir. 1960’ların siyasal konjonktüründe, toplumun sınıfsallaşmasına paralel olarak Denizli’de özellikle tekstil sektörü alanında kendisini gösteren gelişmeler bu kaymanın ana etkenlerinden biridir. Denizli bu süreçle beraber, temsili düzeyde, her iki gruptan da meclise temsilci göndermiştir (Bkz. Tablo 8).
Tablo 8. 1960’tan 1980’e Kadar Olan Dönem
Seçim Dönemi 1961 1965 1969 1973 1977
Oy Dağılımı Toplamı %100 %100 %100 %100 %100
Oy Oranlarının Siyasal Partilere Göre
Dağılımı CHPTİP 40.0- 61.21.9 29.42.3 33.5- 43.5-
AP 56.4 31.6 55.0 33.9 43.9
DP-2 - - - 22.8 4.5
Diğer 3.6 5.3 13.3 9.8 8.1
Millet Vekillerinin Siyasal Partilere Göre Dağılımı
CHP 3 2 2 2 3
TİP - 1 - - -
AP 4 4 5 2 3
Kaynak: Ferihan Polat, Dinin Türk Seçmen Davranışı Üzerindeki Etkisi, Doktora Tezi, 2009, 128.
12 Eylül sonrası ise 1960–1980 dönemine benzer bir şekilde, Denizli kenti siyasal hayattaki temsilcilerini siyasal alanın başat temel karşıtlıkları arasında bölüştürmüştür (Bkz. Tablo 9). Öte yandan aynı tabloda görüldüğü üzere, Denizli kentinin genel siyasal yatkınlığı açısından, Denizlili seçmenin radikal siyasal partilere hemen hiçbir dönem yaklaşmadığı görülmektedir. Dolayısıyla ticari potansiyeli yüksek, devletten hiçbir yardım almadan kendine yeterli bir ekonomiye sahip olan Denizlili seçmenin, siyasal istikrarsızlığa yol açabilecek bir siyasi tavrı hiçbir zaman sergilemediği söylenebilir (Polat, 2010: 165).
Tablo 9. 1980’den Bugüne Kadar Olan Dönem
Seçim Dönemi 1983 1987 1991 1995 1999 2002 2007
Oy Dağılımı Toplamı %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100
Oy Oranlarının Siyasal Partilere Göre Dağılımı
CHP - - - 13.3 9.7 20.8 21.99 HP 31.4 - - - - - - DSP - 8.3 11.1 14.6 26.8 1.8 - SHP - 26.7 21.2 - - - - ANAP 42.7 35.2 24.4 20.3 15.1 7.1 - MDP 23.2 - - - - - - DYP/DP - 24.1 35.4 30.6 18.0 18.0 8.81 RP/FP/SP - 2.9 7.2 10.3 5,8 2,5 0,98 MHP - - - 7.3 18.4 10.2 17.8 AKP - - - - - 24.2 42.91 Diğer - 1 0.6 3.6 6,2 15,4 8.31 BĞMSZ 2.7 - 0.1 - - - - Millet Vekillerinin Siyasal Partilere Göre Dağılımı CHP - - - 1 - 3 2 HP 2 - - - - - - DSP - - - 1 2 - - SHP - 2 1 - - - - ANAP 2 3 2 1 1 - - MDP 1 - - - - - - DYP/DP - 1 3 3 2 - - RP/FP/SP - - - 1 - - - MHP - - - - 2 1 AKP - - - - - 4 4
Kaynak: Ferihan Polat, Dinin Türk Seçmen Davranışı Üzerindeki Etkisi, Doktora Tezi, 2009, 128-129.
Denizli’nin Türkiye makro-siyasal alanında önemli bir rol oynamadığı, Denizli’den yalnızca sekiz milletvekilinin bakan düzeyinde Denizli ilini temsil etmesinden de anlaşılabilir (Bkz. Tablo 10).
Tablo 10. Türkiye Hükümetlerindeki Denizlili Bakanlar
Milletvekili Dönemi Parti
Üyeliği
Görevi Hakkı Behiç
Bey
TBMM Yok · Geçici İcra Encümeni Üyesi (M. Kemal
başkanlığındaki 6 Kişilik Hükümette: 25 Nisan 1920-3 Mayıs 1920)
· Maliye Bakanı (M. Kemal başkanlığındaki 11 Kişilik I. Bakanlar Kurulu: 3 Mayıs 1920-24 Ocak 1921)
Behçet Uz Tek Parti
Hükümeti
CHP · Ticaret Bakanı (I. Saraçoğlu Hükümeti: 9 Temmuz 1942-9 Mart 1943)
· Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı (Peker Hükümeti: 7 Temmuz 1946-10 Eylül 1947) · Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı (I. Saka
Hükümeti: 10 Eylül 1947-10 Haziran 1948)
Musatafa Cahit Akyar
Çok Partili Dönem
AP (C.S) · Ulaştırma Bakanı (VIII. İnönü Hükümeti: 20 Kasım 1961-25 haziran 1962)
Arif Hüdai Oral
Çok Partili Dönem
CHP · Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı (X. İnönü Hükümeti: 25 Aralık 1963-20 Şubat 1965)
Muzaffer Arıcı Çok Partili Dönem
ANAP · Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı (I. Yılmaz Hükümeti: 23 Haziran 1991-20 Kasım 1991)
Adnan Keskin Çok Partili
Dönem
CHP · Bayındırlık ve İskan Bakanı (III. Çiller Hükümeti: 30 Ekim 1995-6 Mart 1996)
Mehmet Kocabatmaz
Çok Partili Dönem
DSP · Tarım ve Köy İşleri Bakanı (III. Ecevit Hükümeti: 10 Temmuz 2002-3 Kasım 2002)
Selma Aliye Kavaf
Çok Partili Dönem
AKP · Kadın ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanı (II. Erdoğan Hükümeti: 1 Mayıs 2009-2011) Kaynak: Süleyman İnan, Geçmişten Günümüze Denizli Dergisi, 3, Temmuz-Ağustos-Eylül 2004, 30.