18. yüzyıldan önceki dönemlerde salgın hastalıklar, savaşlar ve kıtlıkların yol açtığı ölümler, nüfusun büyümesini engellemekteydi. Ciddi ürün yetersizlikleri, baş gösterdiği bölgenin ölüm oranlarını iki üç katına çıkartıyordu. Veba salgını görülen şehirlerin sakinlerinin önemli bir bölümü ölüyordu. Aynı zamanda sıtma ve veba gibi salgın hastalıklar, pek çok bölgede yerleşmeyi engelliyordu (Hobsbawm, 2003: 16). 18. yüzyıla doğru bu kitlesel ölümler seyrekleşmeye başladı. Kitlesel ölümlere neden olan faktörlerin azalması, doğal olarak doğum oranlarının da artmasını sağlamaktaydı.
Ilıman iklim ve sağlıklı beslenmenin yanı sıra tarım ve sanayide sağlanan devrimsel gelişme, Ortaçağda önemli oranlarda nüfus artışlarına yol açmıştır. Doğum oranının yükselmesine ve ölüm oranının düşmesine neden olan başka etmenler de vardır. Son kalan kölelerin de serf konumuna yükselerek aile kurabilmeleri, 8. ile 11. yüzyıllar arasında doğum oranlarını artırmıştır. Öte yandan, 7. yüzyılda Avrupa’yı kasıp kavuran Veba Salgınının yok olması, ölüm oranlarındaki düşüşü açıklayabilir. İşgal ve savaşlara bağlı ölüm oranları da önemli ölçüde azalmıştır. Viking işgalinden sonra Batı Avrupa başka işgal görmemiştir. Avrupa’da savaşlar da azalmıştır. Avrupa’nın en büyük kenti Paris’te yüzyıllar boyu barış içinde yaşayacak olan 200.000’den fazla insan barınıyordur. Avrupa’nın nüfusu 700’lerde 27 milyon iken, 1300’lerde 70 milyona çıkmıştır (Gimpel, 2004: 55).
İngiltere ve Fransa’nın nüfusu, diğer Avrupa ülkelerininkilerden daha hızlı artmıştır. İngiltere’de nüfus, 1068–1348 arasında neredeyse üçe katlanarak, 5–6 milyona çıkmıştır (İskoçya, Galler ve İrlanda dâhil). Fakat en kayda değer artışlar Fransa’da gerçekleşmiştir. 13. yüzyılın sonunda Fransa nüfusu 20 milyonu aşmıştır.
158
Bu durum, Fransa’nın Ortaçağda gerçekleşen ekonomik devrimlerde neden bu denli önemli bir rol oynadığını ortaya koymaktadır. O dönemde Fransa’nın nüfusu, tüm Avrupa nüfusunun yaklaşık üçte birini oluşturuyordu.
Tablo 17: Ortaçağda Avrupa Nüfusu
Yıl Milyon Kişi Artış Hızı (%)
1000 42 - 1050 46 9,5 1100 48 4,3 1150 50 4,2 1200 61 22,0 1250 69 13,1 1300 73 5,8 Kaynak: Gimpel, 2004: 56.
Kesin bir analiz yapılamamasının nedeni, nüfus istatistiklerinin Sanayi Devrimi öncesinde yetersiz olmasıdır. 18. yüzyılın son çeyreğine kadar, araştırmaların ve verilerin yetersizliğinden dolayı, nüfusun azalmakta olduğu tezi benimsenmiştir. Siyasî aritmetikçi61
William Wales (1734–1798), titiz araştırmaları sonucunda 1781 yılında yazdığı “İngiltere ve Galler’de Nüfusun Bugünkü Durumuna İlişkin Bir Araştırma [An Inquiry into The Present State of Population in England and Wales]” adlı eserinde nüfusun artmakta olduğu savını ilk kez ortaya atan kişi olmuştur (Headrick, 2002: 83).
İlk tam nüfus sayımı, İngiltere ve Galler’de 1801 yılında yapılmıştır62
. 1839 yılından itibaren de doğum ve ölüm kayıtları sağlıklı bir şekilde tutulmaya başlanmıştır63. Ondan önceki dönemlere ilişkin tahminler, vergileme amacıyla tutulan kayıtlara dayanmaktadır. Tabii burada vergiden kaçınma eğilimi, bu kayıtlardan yola çıkarak yapılan nüfus tahminlerini güvensiz kılmaktadır.
61
O dönemde istatistik yerine siyasî aritmetik terimi kullanılmaktadır.
62 Dünyadaki ilk gerçek nüfus sayımı, 1787 yılında İspanya’da yapılmıştır. İkincisi de 1790–1791
yıllarında ABD’de gerçekleştirilmiştir (Headrick, 2002: 94–95).
63 Doğum ve ölüm kayıtlarını, 1836’da kurulan Genel Sicil Bürosu [General Register Office (GRO)]
tutmaya başlamıştır. GRO, 1841 nüfus sayımı görevini de üstlenmiştir. Bu sayım, uyguladığı yenilikçi yöntemle, o zamana kadarki en doğru sayım olmuş ve gelecekteki sayımlar için de bir model
159
Avrupa’da ve dünyanın tüm bölgelerinde olduğu gibi, İngiltere’de nüfus 18. yüzyılda artış göstermiştir. 1700 yılında İngiltere’de nüfus 5.835.000 iken, 1730’da 6 milyonun üzerine çıkmış, 1760’ta 6.665.000’e ulaşmıştır. Daha sonraki yıllarda ise artış hızlanmıştır. 1790’da 8.216.000, 1820’de 12 milyon ve 1850’de hemen hemen 18 milyona yükselmiştir (Braudel, 2004: 489).
Nüfus artışını, doğum ve ölüm oranlarındaki gelişmelerle açıklamak mümkündür. Ölüm oranlarında 18. yüzyılın başlarında görülen artış, sonraları sürekli olarak azalmıştır. Doğum oranları ise 1730’lardan itibaren istikrarlı bir çizgi izlemiştir. Böylece doğum ve ölüm oranları arasındaki makas giderek açılmış ve nüfus artışının sürekli olmasını sağlamıştır. Doğumda yaşam beklentisi 1781 yılında 34,7 iken; 1831 yılında 40,8’e yükselmiştir (Neale1985: 130).
Tablo 18: İngiltere’de Doğum ve Ölüm Oranları (binde) Yıllar Doğum Oranı Ölüm Oranı
1700 31,1 26,0 1710 27,5 26,7 1720 30,5 29,7 1730 32,0 33,4 1740 33,3 31,7 1750 34,1 28,2 1760 33,3 26,7 1770 34,0 27,9 1780 34,4 28,8 1790 35,44 25,65 1800 32,23 23,14 1810 33,84 19,98 1820 33,39 20,33 1830 32,36 21,65 1840 31,43 20,80 Kaynak: Braudel, 2004: 491.
İngiltere’de 1700 ile 1741 arasında nüfus, 5,8 ile 6 milyon arasında inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. 1741 ile 1751 arasında nüfus tahminen yüzde 3,5 oranında artış göstermiştir. 1751 ile 1761 yılları arasında ise, nüfus artış hızı katlanarak yüzde 7’ye ulaşmıştır ve bir sonraki on yılda da aynı hızla artmaya devam etmiştir. 1780’lerde artış yüzde 10’a, 1790’larda da yüzde 11’e çıkmıştır. 1801 yılı nüfus
160
sayımından sonra, nüfusun daha büyük bir hızla arttığı görülmektedir. Sanayi Devrimi esnasındaki en yüksek artış 1810 ile 1820 yılları arasında gerçekleşmiştir. Bu on yılda nüfus, yüzde 16 oranında artmıştır (Deane, 1988: 18–29). 1801 yılındaki ilk nüfus sayımından sonra, on yılda bir (1811, 1921, 191, 1941) sayım yenilenmiştir (Headrick, 2002: 95). Britanya nüfusu 1801 nüfus sayımına göre 10,5 milyondur64. Dönemin sonunda, 1841’de, o dönemler için muazzam bir artışla 18,1 milyona çıkmıştır (Thompson, 2004: 252). İngiltere’nin nüfusu, 1750 ile 1850 arasında yaklaşık üç kat artış göstermiştir (Hobsbawm, 2003: 186).
Tablo 19: Nüfus Artışı (1700–1849)
Yıllar Ortalama Nüfus (milyon kişi)
Nüfus Artışları (%) (10 yıllık) 1700–1709 5,915 - 1710–1719 6,029 2,0 1720–1729 6,030 0,0 1730–1739 6,010 - 0,4 1740–1749 6,121 1,9 1750–1759 6,438 5,1 1760–1769 6,872 6,8 1770–1779 7,330 6,7 1780–1789 7,867 7,3 1790–1799 8,605 9,4 1800–1809 9,639 12,0 1810–1819 11,071 14,8 1820–1829 13,069 18,1 1830–1839 14,734 12,7 1840–1849 16,707 13,4 Kaynak: Shapiro, 1967: 248.
Yukarıdaki tablo, İngiltere’de nüfusun 10 yıllık periyotlar içinde nasıl bir seyir izlediğini göstermektedir. Nüfusun Sanayi Devriminin başladığı yıllara kadar sınırlı bir artış göstererek 6 ile 7 milyon arasında geliştiği belirtilmelidir. Sanayi Devrimi ile birlikte ise nüfus artış hızının yükseldiği ve her on yılda bir ortalama yüzde 12–13 oranında büyüdüğü görülebilir. Aşağıdaki tablodan ise İngiltere nüfusunun 1651’den Sanayi Devriminin sonuna kadar, beşer yıllık dönemlerde nasıl
64 1800’de Avrupa’da yaklaşık 187 milyon insanın yaşadığı tahmin edilmektedir. O dönemde dünya
nüfusunun üçte ikisi Asya’da, beşte biri Avrupa’da, onda biri Afrika’da ve ancak yüzde 3’ü Amerika ve Okyanusya kıtalarında yaşamaktaydı (Hobsbawm, 2003: 16).
161
geliştiği izlenebilir. Bir kez daha belirtmek gerekir ki, bu istatistikler büyük ölçüde tahminlere dayanmakta ve aralarında küçük de olsa farklılıklar olması doğal karşılanmalıdır.
Tablo 20: İngiltere’de Nüfusun Gelişimi (1651 – 1851)
Yıllar Nüfus Artış Hızı (%) Yıllar Nüfus Artış Hızı (%)
1651 5.228.481 0,20 1756 5.993.415 0,75 1656 5.281.347 0,20 1761 6.146.857 0,51 1661 5.140.743 - 0,54 1766 6.277.076 0,42 1666 5.067.047 - 0,29 1771 6.447.813 0,54 1671 4.982.687 - 0,34 1776 6.740.370 0,89 1676 5.003.488 0,08 1781 7.042.140 0,88 1681 4.930.385 - 0,29 1786 7.289.039 0,69 1686 4.864.762 - 0,27 1791 7.739.889 1,21 1691 4.930.502 0,27 1796 8.198.445 1,16 1696 4.961.692 0,13 1801 8.664.490 1,11 1701 5.057.790 0,38 1806 9.267.570 1,35 1706 5.182.007 0,49 1811 9.885.690 1,30 1711 5.230.371 0,19 1816 10.651.629 1,50 1716 5.275.978 0,17 1821 11.491.850 1,53 1721 5.350.465 0,28 1826 12.410.995 1,55 1726 5.449.957 0,37 1831 13.283.882 1,37 1731 5.263.374 - 0,69 1836 14.105.979 1,21 1736 5.450.392 0,70 1841 14.970.372 1,20 1741 5.576.197 0,46 1846 15.933.803 1,26 1746 5.634.781 0,21 1851 16.736.084 0,99 1751 5.772.415 0,48 Kaynak: Daunton, 1995: 574.
Son olarak Sanayileşmenin İngiltere’de nüfus artışını belirleyen en önemli unsur olduğunu söylemek mümkündür. Sınaî bölgelerde, tarımsal bölgelere göre evlilik yaşının düştüğü görülmektedir. Sanayi sektöründe istihdam artışı, erken evlilikleri teşvik etmektedir (Braudel, 2004: 490).