Dünyada Zeytinyağı Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti

Son yıllarda dünyada zeytinyağı üretimi 2.8 milyon ton civarındadır. 1990-1991 yıllarında bu rakam 1.8 milyon ton iken, %54 artışla bugünkü seviyesine gelmiştir (Şekil 4.13). Dünyada önemli zeytinyağı üreticisi ülkeler, AB üyesi ülkelerden İspanya, İtalya, Yunanistan’dır. Bu ülkelerin dünya üretimindeki payları sırasıyla %43, %17 ve %11’dir. Dünya zeytinyağı üretiminin çok büyük bir kısmı (%71) AB üyesi ülkeler tarafından karşılanmaktadır. Diğer önemli üretici ülkeler ise sırasıyla Tunus (%6), Suriye (%5), Türkiye (%5) ve Fas’tır (%4). Türkiye dünya zeytinyağı üretiminde 139 bin ton ile 6. sırada yer almaktadır. Geriye kalan çok sayıda ülkede ise dünya zeytinyağı üretiminin %9’unu karşılamaktadır.

İncelenen dönemde (1990-1991 ve 2008-2009 yılları arasında) zeytinyağı üretiminde en fazla artış sağlayan ülkeler Fas (2.63 kat), Suriye (2.22 kat), Türkiye (1.99 kat) ve İspanya’dır (1.97 kat) (Ek Tablo 8). Tunus’ta ise zeytin üretimindeki düşüşe bağlı olarak zeytinyağı üretiminde de önemli bir azalma (%37 azalma) olmuştur. AB üyesi diğer ülkelerde ise (İtalya 1.16 ve Yunanistan 1.13) daha düşük oranda artış gerçekleşmiştir.

Şekil 4.13. Dünya Zeytinyağı Üretiminin Gelişimi zeytinyağı sektörü bakımından karşılaştırıldığında önemli farklılıkların bulunduğu anlaşılmaktadır.

Bunların en önemlilerinden birisi elde edilen zeytinyağının kalitesidir. AB üyesi ülkelerde işleme aşamasında büyük ve modern tesislerde, gıda güvenliği konusunda gerekli önlemler alınarak, bilinçli işletmeciler tarafından yüksek kalitede yağ elde etmek amaçlanmaktadır. Ancak zeytinyağı sektöründe modernleşme çabası içerisinde olan Fas, Tunus, Suriye ve Türkiye’de ise daha küçük ölçekli tamamı modern olmayan tesislerde yağ elde edilmekte ve işletmecilerin gerekli uygulamaları yerine getirmeleri konusunda eksikliklerin olduğu bilinmektedir. Ancak bu ülkelerde, Türkiye’de de olduğu gibi, zeytinyağı üretimini miktar ve kalite olarak artırabilmek amacıyla zeytinyağı fabrikalarında modernleşme, kooperatifçiliğin yaygınlaştırılması, üretim maliyetlerinin azaltılmasını amaçlayan programlar uygulamakta ve yurtdışında yeni pazarlara ürün sunabilmek için tanıtım faaliyetlerinin yapılmasına önem verilmektedir (IOOC, 2011b).

4.2.2. Tüketim

Dünyada toplam zeytinyağı tüketimi yaklaşık 2.9 milyon tondur. Tüketim miktarı dönem başında yaklaşık 1.7 milyon ton iken %74 artarak bu seviyeye ulaşmıştır. Toplam zeytinyağı tüketimi dikkate alındığında, önemli ülkeler İtalya (%23), İspanya (%19) ve ABD (%9) olup tüketimin yarısı bu üç ülkede gerçekleşmektedir (Ek Tablo 9). Diğer önemli tüketici ülkeler sırasıyla Yunanistan (%8), Suriye (%4), Fransa (%4), Türkiye (%4) ve Fas’tır (%3). Geriye kalan ülkelerin tüketimdeki payı ise

%26’dır. Bu verilerden de görüleceği üzere tüketimin büyük bölümü -ABD hariç- aynı zamanda üretici olan ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir.

Dünyada kişi başına zeytinyağı tüketimi 0.42 kg/kişidir (Şekil 4.14). Ülkeler itibariyle bakıldığında 2009 yılında kişi başı zeytinyağı tüketimi, Yunanistan’da 20.16 kg, İspanya’da 12.25 kg, İtalya’da 11.27 kg ve Portekiz’de 8.17 kg’dır. Kişi başı zeytinyağı tüketiminin yüksek olduğu diğer ülkeler ise Suriye, Tunus, Fas ve Avustralya ve Fransa’dır. Türkiye ise, kişi başı 1.47 kg zeytinyağı tüketim miktarıyla dünya sıralamasında gerilerde yer almaktadır. Bu ülkelerin yanı sıra ABD, Kanada ve Japonya’da da oldukça düşük miktarlarda da olsa zeytinyağı tüketilmektedir.

Şekil 4.14. Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başı Zeytinyağı Tüketimi (2009)

Tüketimdeki artışın sebebi ülkeler 2 gruba ayrılarak açıklanabilir. Bunlardan birincisi, geleneksel üretici ülkeler arasında olan Suriye, Türkiye ve Fas’ta meydana gelen hızlı tüketim artışları; ikincisi, üretici olmayan ve zeytinyağı tüketim alışkanlığını 1990’lardan sonra edinmiş, sağlıklı beslenmeye önem veren ve gelir düzeyi yüksek olan Japonya, Fransa, Kanada, Avustralya ve ABD gibi ülkelerin tüketim miktarındaki artışlardır. Bu ülkelerin tüketimlerindeki artışlar dünyadaki genel artış oranının üzerinde gerçekleşmiştir. Nitekim, 1990-2009 yılları arasında kişi başı tüketim miktarı Japonya’da 10.66 kat, Fransa 3.71 kat, Kanada 3.05 kat, Avustralya’da 2.62 kat ve ABD’de 2.34 kat artmıştır.

Zeytinyağı tüketimini artırmaya yönelik çabalar ilk kez 1970’li yılların sonuna doğru İtalya’nın zeytinyağı tüketiminde düşüş yaşanmasıyla gündeme gelmiştir. AB zeytinyağı tüketimini tekrar artırabilmek amacıyla tüketim yardımı şeklinde bir düzenlenme yapmıştır. Bu düzenleme Dünya Ticaret Örgütü taahhütleri çerçevesinde 1998-2004 kampanya dönemlerinde yürürlükten kaldırılıncaya dek uygulanmıştır. AB, hem üretici hem tüketici konumunda olan üye ülkelerindeki tüketim gerilemesini çözümlemeye çalışırken, diğer yandan da üretici olmayan üye ülkelerde tüketimi arttırma çalışmalarını başlatmıştır. Bu nedenle, AB özellikle 1980 sonrasında tüketimin artırılması için, farklı ülkelerde ve kademeli olarak artan fonlarla promosyon programları gerçekleştirmiştir. Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (UZK) ise dünyada zeytinyağı tüketimini artırabilmek amacıyla 1984 yılından bu yana alım gücü yüksek olan piyasalarda özendirici faaliyetlerini yoğunlaştırmıştır. UZK tarafından başlatılan bu tüketim kampanyası, seçilmiş bazı ülkelerde (ABD, Brezilya, Tayland, Tayvan, Japonya, Kanada, Arjantin ve Çin) yapılmıştır. Bu çabalar sonucunda dünya zeytinyağı tüketiminde artış sağlanmıştır (Tunalıoğlu, 2006).

4.2.3. İhracat

Dünyada toplam zeytinyağı ihracatı, son 20 yılda 1.97 kat artış göstererek 631 bin ton olmuştur (Şekil 4.15). Önemli ihracatçı ülkeler sırasıyla İtalya (186 bin ton), İspanya (175 bin ton), Tunus (120 bin ton) ve Portekiz’dir (33 bin ton) (Şekil 4.12). Türkiye ise 27 bin ton ihracatla 5. sırada yer almaktadır.

Önemli üretici ülkelerin aynı zamanda ihracatçı ülkeler olduğu görülmektedir. Ancak Yunanistan yurtiçi tüketiminin oldukça yüksek olmasından dolayı ihracat miktarı (10 bin ton) düşük seviyelerde seyretmektedir.

Şekil 4.15. Dünya Zeytinyağı İhracatının Gelişimi ihracatının %76’sını gerçekleştirdiği görülmektedir. Diğer ülkelerin katkıları ise oldukça düşük düzeylerdedir. Türkiye ise dünya zeytinyağı ihracatında %4 pay almaktadır. İncelenen dönemde İspanya ve Tunus’un paylarındaki değişimler dikkat çekicidir. İspanya’nın payı %20’den %28’e yükselirken, Tunus’un payı %40’dan 20’ye düşmüştür. Tunus’un zeytin ve zeytinyağı üretimindeki azalış ihracata yansımış ve dünya zeytinyağı ihracatı içerisinde payının azalmasına sebep olmuştur.

Şekil 4.16. Dünya Zeytinyağı İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı

24 20

İtalya İspanya Tunus Portekiz Türkiye Suriye Fas Diğer

Oran (%)

1990-1991 2008-2009

Kaynak: Ek Tablo 11.

4.2.4. İthalat

Dünyada son yıllarda zeytinyağı ithalatı 626 bin ton civarındadır (Şekil 4.17). En önemli ithalatçı ülkeler ABD (257 bin ton), İtalya (68 bin ton) ve Brezilya’dır (46 bin ton). Son 20 yılda, ABD’nin zeytinyağı ithalatının büyük miktarda artarak 89 bin tondan 257 bin tona yükseldiği görülmektedir.

ABD özellikle son yıllarda tüketimini oldukça önemli şekilde arttırmış olup, zeytin üretimi yapılan alanları oldukça kısıtlı olduğundan zeytin ve zeytinyağı ihtiyacını ithalatla karşılamaktadır. Diğer önemli ithalatçı ülkeler ise önem sırasıyla Japonya, Kanada ve Avustralya’dır.

Şekil 4.17. Dünya Zeytinyağı İthalatının Gelişimi

0 artış göstermiştir. Bu dönemde en önemli artış Japonya’da meydana gelmiştir (8.75 kat). Zeytinyağı ithalatlarında önemli sayılabilecek artışlar yaşanan diğer ülkeler ise sırasıyla Brezilya (3.83 kat), Kanada (3.40 kat) ve ABD’dir (2.88 kat). Hem üretici-ihracatçı hem de ithalatçı olan İtalya’da ise yıldan yıla büyük dalgalanmalar olduğu görülmektedir.

Dönem sonu itibariyle dünya zeytinyağı ithalatı içerisinde ABD %41, İtalya %11, Brezilya %7 ve Japonya %6 pay almaktadır (Şekil 4.18). Dönem başına göre, en önemli değişim ABD ve İtalya’da yaşanmıştır. Dönem başında dünya zeytinyağı ithalatı içerisinde ABD’nin payı %27, İtalya’nın payı ise %28’dir. Brezilya, Japonya, Kanada ve Avustralya ise dünya ithalatındaki paylarını artıran diğer önemli ithalatçı ülkelerdir.

Önemli ithalatçı ülkelerin ürün tedariklerini büyük oranda AB’den yapmayı tercih ettikleri görülmektedir. Bu durum AB menşeli ürünlerin kalite imajından ve maliyet avantajından kaynaklanmaktadır (Borris, 2006). En büyük ithalatçı konumunda olan ABD’nin zeytinyağı ithalinde tercih ettiği başlıca ülkeler AB üyesi ülkeler (%80), Tunus (%10), Arjantin (%3), Yunanistan (%2) ve Türkiye’dir (%1). İtalya ise, ithalatında diğer AB üyesi ülkeleri (%62), Tunus’u (%20) ve Suriye’yi (%2) tercih etmektedir. Türkiye, İtalya’nın ithal ettiği zeytinyağının oldukça küçük bir kısmını karşılamaktadır (%0.2) (FAO, 2011).

AB’nin oldukça önemli bir üretici olmasına rağmen aynı zamanda büyük miktarlarda ithalat yapması dikkat çekicidir. Ancak, bu ithalat yüksek oranda dahilde işleme rejimi (DİR) kapsamında gerçekleştirilmektedir. AB’de zeytinyağı üretiminin yetersiz olduğu dönemlerde, dış pazarların kaybedilmemesi amacıyla dahilde isleme rejimi kapsamında ithalat yapılmaktadır. Yani, AB düşük fiyatla dökme olarak temin ettiği ürünü yurtiçi tüketime sunmak yerine ambalajlayarak yeniden ihraç etmektedir. AB ithalatının %60-65’ini DİR kapsamında yapılan ithalat oluşturmaktadır (Bakırlıoğlu, 2006).

Şekil 4.18. Dünya Zeytinyağı İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı

ABD İtalya Brezilya Japonya Kanada Avustralya Diğer

Oran (%)

1990-1991 2008-2009

Kaynak: Ek Tablo 12.

AB, Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerle (Mısır, İsrail, Sudan, Suriye, Lübnan, Fas, Tunus Filistin ve Türkiye) zeytinyağı ticaretini düzenlemek için uzun yıllardır bir global politika oluşturma amacıyla çeşitli anlaşmalar yapmaktadır (Malevolti, 1999). Bu anlaşmalar ile zeytinyağı ticaretinde esas alınacak kurallar belirlenerek, Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerden, özellikle Fas, Tunus ve Suriye’den, belirli miktarlarda (kotalarda) zeytinyağı ihracatı için gümrük vergisi indirimi hakkı tanınmıştır.

Ancak, ikili anlaşmalar çerçevesinde Türkiye’nin, Akdeniz’e kıyısı olan diğer ülkelere kıyasla dezavantajlı durumda olduğu görülmektedir.

4.3. Türkiye’de Zeytinyağı Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti