Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi, Pazarlaması ve Bölgede Zeytinciliği Geliştirme Olanakları
T.C.
GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI
TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ
TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ TEPGE
Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi, Pazarlaması ve Bölgede Zeytinciliği Geliştirme Olanakları
Dr. Arzu SEÇER Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ
Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi ABD’nda yürütülmüş
“Doktora Tezi” dir
TEPGE YAYIN NO: 206 ISBN: 978-605-4672-05-9
© TEPGE Her Hakkı Saklıdır.
Temmuz 2012
TEPGE’nin izni olmaksızın basılamaz, basılı veya elektronik materyal olarak çoğaltılamaz ve/veya dağıtılamaz.
Kaynak gösterilmek şartı ile alıntı yapılabilir.
Yayın içerisindeki her türlü yorum ve değerlendirmeler yazarlara aittir ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın ya da TEPGE’nin görüşlerini yansıtmaz.
ÖNSÖZ
Türkiye, dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminde ve dış ticaretinde pay alan önemli ülkelerden birisidir. Son yıllarda, bu ürünlerin sağlık açısından öneminin daha iyi anlaşılması ve dünyada oluşan eğilimin de etkisiyle, zeytincilik sektöründe üretim ve kaliteyi artırmaya yönelik oldukça önemli destekler verilmeye başlanmış, bu desteklerin sonucu olarak dikim alanlarında hızlı bir artış sağlanmıştır. Bu artış başlıca üretici bölgeler arasında olan Akdeniz Bölgesinde –diğer üretici bölgeler olan Ege ve Marmara Bölgesi ile kıyaslandığında-daha büyük oranda meydana gelmiştir. Hem Türkiye genelinde hem Doğu Akdeniz Bölgesinde zeytin alanlarındaki artışla beraber üreticilerin verim artırıcı uygulamalara yönelmesiyle gelecekte zeytin üretiminde önemli artışların olacağı tahmin edilmektedir. Üretim miktarında meydana gelecek artışa karşılık talep miktarının benzer şekilde artmaması durumunda, oluşacak arz fazlasının etkin bir şekilde pazarlanması sektörün geleceğinde önemli rol oynayacaktır.
Çalışmanın temel amacı, Doğu Akdeniz Bölgesi’nde gün geçtikçe daha önemli hale gelmekte olan zeytincilik sektöründe zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminin ve pazarlama organizasyonlarının değerlendirilerek, belirlenen yetersizlikler için çözüm önerileri getirilmesi ve zeytincilik sektörünün geliştirilmesi olanaklarının ortaya konulmasıdır.
Çalışmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen yapıcı ve yönlendirici fikirleri ile bana daima yol gösteren danışmanım Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamın son halini almasındaki önemli katkılarından dolayı Prof. Dr. M. Necat ÖREN, Prof. Dr. Cuma AKBAY, Doç. Dr. Erdal DAĞISTAN ve Yrd. Doç Dr. Ufuk GÜLTEKİN’e teşekkür ederim.Tezim süresince bana destek veren bölüm hocalarıma ve çalışma arkadaşlarıma, Yrd. Doç. Dr. Renan TUNALIOĞLU, Yrd. Doç. Dr. Türkan KEÇELİ ve Dr. Kemalettin TAŞDAN’a, anket çalışmam sırasında yardımlarını esirgemeyen Hatay, Adana, Mersin ve Osmaniye İl Tarım Müdürlükleri yetkililerine, anket sorularını büyük bir sabır ve içtenlikle cevaplandıran değerli üreticiler ile diğer sektör paydaşlarına teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, bu projenin finansmanını sağlayan Çukurova Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birimine ve basımını üstlenen Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü’ne (TEPGE) çok teşekkür ederim. Eğitimimin her aşamasında destek sağlayan ve yol gösteren aileme sonsuz teşekkür ederim.
ÖZET
DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ’NDE ZEYTİN VE ZEYTİNYAĞI ÜRETİMİ,
PAZARLAMASI VE BÖLGEDE ZEYTİNCİLİĞİ GELİŞTİRME OLANAKLARI
Doğu Akdeniz Bölgesi’nde hızla artan zeytin dikim alanları sonucunda gelecekte zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin ürünlerinde önemli üretim artışlarının ortaya çıkması beklenmektedir. Gelecekteki üretim potansiyelinin en iyi şekilde değerlendirilmesi ancak mevcut sorunların çözümü ve geleceğe yönelik önlemlerin bugünden alınması ile mümkün olacaktır. Bu çalışmada, Doğu Akdeniz Bölgesi’nde zeytincilik sektörü bir bütün halinde incelenerek, sektör ürünlerinin üretim ve pazarlama aşamalarındaki mevcut sorunları saptanmış ve geleceğe yönelik öneriler geliştirilmiştir. Araştırmanın ana materyalini, Hatay, Mersin, Osmaniye ve Adana illerindeki zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin üreticileri ve bu ürünlerin pazarlamasında faaliyet gösteren aracılar ile yapılan anketler sonucunda elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Çalışma sonucunda, zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminde ve pazarlama organizasyonunda etkinliği azaltıcı bazı aksaklıkların olduğu belirlenmiştir.
Önümüzdeki yıllarda artması beklenen üretimin pazarda etkin olarak değerlendirilmesi için, zeytin üretim tekniğinin iyileştirilmesi, pazarlama organizasyonundaki aksaklıkların giderilmesi, hedef pazarların belirlenerek pazarlama stratejilerinin oluşturulması ve markalaşma çalışmalarına hız verilmesi gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Zeytin, Zeytinyağı, Sofralık Zeytin, Pazarlama Organizasyonu, Doğu Akdeniz Bölgesi.
ABSTRACT
OLIVE AND OLIVE OIL PRODUCTION AND MARKETING IN EAST
MEDITERRANEAN REGION AND THE POSSIBILITIES TO IMPROVE OLIVE SECTOR IN THE REGION
As a result of the rapidly increasing olive plantation areas in East Mediterranean Region, important increases are expected in olive, olive oil and table oil products. The best evaluation of the future production potential is only possible through the solution of the current problems and taking the future precautions at the present time. In this study, all aspects of oil production sector are investigated and current problems in the production and marketing stages are determined and thus necessary recommendations are developed. The main material of the study consists of the primary data obtained through questionnaires with olive, olive oil and table oil producers and intermediary dealers in the marketing of these products in Hatay, Mersin, Osmaniye and Adana provinces. In conclusion, some deficiencies are determined in the study, which decrease the efficiency in production and marketing organizations of olive, olive oil and table oil products. In order to effectively evaluate the production expected to increase in the forthcoming years, olive production technique should be improved, deficiencies in the marketing organization should be eliminated, marketing strategies should be developed by determining target markets and branding efforts should be increased.
Keywords: Olive, Olive Oil, Table Olive, Marketing Organization, East Mediterranean Region.
İÇİNDEKİLER
Özet …….………...………. iii
Abstract ... iii
İçindekiler ... iv
Tablo dizini ... vii
Şekil dizini ... ix
Simgeler ve kısaltmalar ... xi
1.Giriş ... 1
2. Literatür özeti ... 2
3. Materyal ve yöntem ... 8
3.1. Materyal ... 8
3.2. Yöntem ... 8
3.2.1. Örnek Seçiminde Kullanılan Yöntem ... 8
3.2.1.1. Tarım İşletmelerinde Örnekleme ... 8
3.2.1.2. Aracılarda Örnekleme ... 9
3.2.1.3. İşleme Sanayinde Örnekleme... 10
3.2.2. Verilerin Analizinde Kullanılan Yöntem ... 11
4. ARAŞTIRMA BULGULARI ... 14
4.1. Dünyada, Türkiye’de ve Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin Üretiminde Gelişmeler ... 14
4.1.1. Dünyada Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi ... 14
4.1.2. Türkiye’de Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi ... 17
4.1.4. Türkiye’de Zeytin Fiyatları ... 23
4.1.5. Türkiye’de ve Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin Üretim Projeksiyonu ... 24
4.2. Dünyada Zeytinyağı Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti ... 25
4.2.1. Üretim ... 25
4.2.2. Tüketim ... 26
4.2.3. İhracat... 27
4.2.4. İthalat ... 29
4.3. Türkiye’de Zeytinyağı Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti ... 30
4.3.1. Üretim ... 30
4.3.2. Tüketim ... 31
4.3.3. Dış Ticaret ... 32
4.3.4. Fiyatlar ... 35
4.3.5. Türkiye’de Zeytinyağı Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu ... 36
4.4 Dünyada Sofralık Zeytin Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti... 37
4.4.1. Üretim ... 37
4.4.2.Tüketim ... 38
4.4.3. İhracat ... 39
4.4.4. İthalat ... 40
4.5. Türkiye’de Sofralık Zeytin Üretimi, Tüketimi ve Dış Ticareti ... 42
4.5.1. Üretim ... 42
4.5.2. Tüketim ... 42
4.5.3. Dış Ticaret ... 43
4.5.4. Fiyatlar ... 45
4.5.5. Türkiye’de Sofralık Zeytin Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu ... 45
4.6. Türkiye’de Zeytincilik Sektörüne Verilen Destekler ... 46
4.6.1. Zeytin Üretimine Verilen Destekler ... 46
4.6.2. Zeytinyağı Sektörüne Verilen Destekler ... 48
4.6.2.1. Zeytinyağı Üretimine Verilen Destekler ... 48
4.6.2.2. Zeytinyağı İhracatına Verilen Destekler... 50
4.6.2.3. Zeytinyağı İthalatına Uygulanan Kısıtlamalar ... 51
4.6.3. Sofralık Zeytin Sektörüne Verilen Destekler ... 51
4.7. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin Yetiştirilen İşletmelere İlişkin Bulgular ... 52
4.7.1. İşletme Büyüklükleri, Parsel Sayıları ve Parsel Büyüklükleri ... 52
4.7.2. Arazi Mülkiyet Durumu ... 53
4.7.3. Arazi Sulama Durumu ... 54
4.7.4. Arazi Kullanım Durumu ... 55
4.7.5. Üreticilerin Yaş, Deneyim ve Eğitim Durumu ... 55
4.7.6. Zeytincilik Dışı Tarımsal ve Tarım Dışı Ekonomik Faaliyetler ... 57
4.7.7. İşletmelerde Zeytin Üretim Tekniği ... 57
4.7.7.1. Mevcut Çeşitler ... 57
4.7.7. 2. Fidan Temini ... 59
4.7.7.3. Gübreleme ... 59
4.7.7.4. İlaçlama ... 62
4.7.7.5. Sulama ... 63
4.7.7.6. Diğer Bakım İşlemleri ... 64
4.7.7.7. Hasat ... 64
4.7.8. Üreticilerin Mevcut Desteklerden Yararlanma Durumları ve Görüşleri…….……… 66
4.7.9. Üreticilerin Kooperatifleşme Durumları ve Kooperatifleşme İle İlgili Düşünceleri ... 67
4.7.10. Üreticilerin Gelecekte Zeytin Dikimi Konusunda Düşünceleri ... 68
4.7.11. Üreticilerin Zeytin Üretiminde Karşılaştıkları Sorunlar ... 69
4.8. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin, Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Pazarlama Organizasyonu ... 70
4.8.1. Zeytin Pazarlama Organizasyonu ... 70
4.8.1.1. Zeytinin Değerlendirilmesi ... 70
4.8.1.2. Üreticilerin Zeytin Pazarlamasında Karşılaştıkları Sorunlar ... 71
4.8.2. Zeytinyağı Pazarlama Organizasyonu ... 71
4.8.2.1. Pazarlama Kanalları ... 71
4.8.2.2. Aracılar... 73
4.8.2.3. Fiyat Oluşumu ... 74
4.8.2.4. Pazarlama Organizasyonunun Etkinliğinin Değerlendirilmesi ... 75
4.8.2.4.(1). Pazarlama Hizmetleri ... 75
4.8.2.4.(2). Pazarın Saydamlığı ... 80
4.8.2.4.(3). Rekabet ... 81
4.8.2.4.(4). Pazarlama Marjı ... 81
4.8.2.5. Zeytinyağı Üretim ve Pazarlama Sorunları ... 83
4.8.3. Sofralık Zeytin Pazarlama Organizasyonu ... 84
4.8.3.1. Pazarlama Kanalları ... 85
4.8.3.2. Aracılar... 85
4.8.3.3. Fiyat Oluşumu ... 87
4.8.3.4. Pazarlama Organizasyonunun Etkinliğinin Değerlendirilmesi ... 87
4.8.3.4.(1). Pazarlama Hizmetleri ... 87
4.8.3.4.(2). Pazarın Saydamlığı ... 90
4.8.3.4.(3). Rekabet ... 91
4.8.3.4.(4). Pazarlama Marjı ... 91
4.8.3.5. Sofralık Zeytin Üretim ve Pazarlama Sorunları ... 92
4.9. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytincilik Sektörünün SWOT Analizi ile Değerlendirilmesi ... 92
5. Sonuç ve Öneriler………..96
Kaynaklar ... 100
Ekler ……….……… 106
TABLO DİZİNİ
Tablo 3.1. Örnek İşletmelerin Zeytin Dikim Alanı Genişlik Gruplarına Göre Dağılımı …… 9
Tablo 3.2. Örnek İşletmelerin İllere ve İlçelere Göre Dağılımı ... 10
Tablo 3.3. Anket Yapılan Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin İşleme Tesislerinin Dağılımı (2008)11 Tablo 4.1. Dünyada Zeytin Dikim Alanı, Verim ve Üretimi ... 14
Tablo 4.2. Ülkelere Göre Zeytin Verimi (kg/da) ... 16
Tablo 4.3. Ülkelere Göre Zeytin Üretim Miktarı (1,000 ton)... 17
Tablo 4.4. Bölgelere Göre Meyve Veren ve Vermeyen Ağaç Sayılarının Dağılımı ………...19
Tablo 4.5. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin Üretiminde Gelişmeler (ton) ... 23
Tablo 4.6. Türkiye’de ve Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin Üretim Projeksiyonu (bin ton).24 Tablo 4.7. Türkiye’nin Kalite Sınıflarına Göre Zeytinyağı İhracatı (%)... 35
Tablo 4.8. Türkiye’nin Zeytinyağı Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu (1,000 ton) ... 37
Tablo 4.9. Ülkelere Göre Sofralık Zeytin Tüketim Miktarı (1,000 ton) ... 38
Tablo 4.10. Türkiye’nin Siyah ve Yeşil Zeytin Ortalama İhraç Fiyatları ($/kg)... 44
Tablo 4.11. Türkiye’nin Sofralık Zeytin Üretim, Tüketim ve İhracat Projeksiyonu (bin ton) . 45 Tablo 4.12. Türkiye’de Zeytinde Doğrudan Gelir Desteği Ödemeleri ... 46
Tablo 4.13. Sertifikalı Zeytin Fidanı Destek Bir. Fiy., Dest. Alan ve Toplam Destek Miktarı 47 Tablo 4.14. Zeytin Üreticilerinin Yararlandıkları Mazot ve Gübre Desteği Miktarları ... 48
Tablo 4.15. Yıllar İtibariyle Zeytinyağı Prim Ödemeleri ... 49
Tablo 4.16. İncelenen İşletmelerde İşletme Arazisi ve Zeytin Arazisi Genişliği ... 52
Tablo 4.17. İşletmelerde İşletme Arazisi ve Zeytin Arazisinin Parsel Sayısı ve Genişlikleri 53 Tablo 4.18. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına ve Dekara Ortalama Zeytin Ağaç Sayısı . 53 Tablo 4.19. İncelenen İşletmelerde İşletme Arazilerinin Mülkiyet Durumu ... 54
Tablo 4.20. İncelenen İşletmelerde Zeytin Arazilerinin Mülkiyet Durumu ... 54
Tablo 4.21. İncelenen İşletmelerde Arazi Sulama Durumu ... 54
Tablo 4.22. İncelenen İşletmelerde Arazi Kullanım Durumu (da)…..……….56
Tablo 4.23. İncelenen İşletmelerde Arazi Kullanım Durumu (%) ……….….56
Tablo 4.24. İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Yaş ve Deneyimleri (yıl) ... 55
Tablo 4.25. İncelenen İşletmelerde İşletmecilerin Eğitim Durumları (%) ... 55
Tablo 4.26. İncelenen İşletmelerde Zeytin Varlığının Çeşitlere Göre Dağılımı ………. 58
Tablo 4.27. İncelenen İşletmelerde Zeytin Fidanlarının Temin Yerlerine Göre Dağılımı ... 59
Tablo 4.28. Zeytin Tarımında Ağaç Başına Gübre Miktarları (gr/ağaç) ... 60
Tablo 4.29. İncelenen İşletmelerde Düzenli Olarak Gübre Kullanımı ... 60
Tablo 4.30. İncelenen İşletmelerde 10 Yaşından Küçük Ağaçlarda Kimyasal Gübre Kullanım
Durumu ……… 61
Tablo 4.30. İncelenen İşletmelerde 10 Yaşından BüyükAğaçlarda Kimyasal Gübre Kullanım Durumu ……… 61
Tablo 4.32. İncelenen İşletmelerde Düzenli Olarak Çiftlik Gübresi Kullanımı ... 61
Tablo 4.33. İncelenen İşletmelerde Çiftlik Gübresi Kullanım Miktarları ... 62
Tablo 4.34. İncelenen İşletmelerde Düzenli Olarak İlaçlama Yapan İşletmelerin Dağılımı ... 62
Tablo 4.35. İncelenen İşletmelerde Mücadele Edilen Zararlıların Dağılımı ... 63
Tablo 4.36. İncelenen İşletmelerde Sulama Yöntemleri ... 63
Tablo 4.37. İncelenen İşletmelerde Hasat Yöntemleri ... 65
Tablo 4.38. İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytin ve Zeytinyağıyla İlgili Destekler Hakkında Bilgi Sahibi Olma Durumu ... 66
Tablo 4.39. İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytin ve Zeytinyağıyla İlgili Desteklerden Faydalanma Durumu ... 67
Tablo 4. 40. İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Kooperatiflerden Beklentileri ……….68
Tablo4.41.İşletmelerde Üreticilerin Zeytin Dikim Alanlarını Genişletme Nedenleri………. 68
Tablo 4.42. İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Gelecekte Zeytin Dikim Alanlarında Genişleme Düşünmesinin Nedenleri ... 69
Tablo 4.43. İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytin Yetiştiriciliğinde Karşılaştıkları Sorunlar ... 69
Tablo 4.44. İncelenen İşletmelerde Zeytin Değerlendirme Durumu (%) ... 71
Tablo 4.45. İncelenen İşletmelerde Zeytinyağı Değerlendirme Durumu (%) ... 71
Tablo 4.46. İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytinyağı Satış Yerleri (%) ... 73
Tablo 4.47. Fabrikalarda Zeytinyağının Satış Yerleri (%) ... 74
Tablo 4.48. Zeytinyağı Pazarlama Marjı (2008) ……….………82
Tablo 4.49. Zeytinyağı İşleme Tesislerinde Hammadde Sorunları ... 83
Tablo 4.50. Zeytinyağı İşleme Tesislerinde İşleme Sorunları ... 84
Tablo 4.51. Zeytinyağı İşleme Tesislerinde Pazarlama Sorunları ... 84
Tablo 4.52. İncelenen İşletmelerde Üreticilerin Zeytin Satış Yerleri (%) ... 85
Tablo 4.53. Sofralık Zeytin İşletmelerinde Zeytin Satış Yerleri (%)... 87
Tablo 4.54. Sofralık Yeşil Zeytin Pazarlama Marjı (2008) ... 91
Tablo 4.55. Sofralık Siyah Zeytin Pazarlama Marjı (2008) ... 92
Tablo 4.56. Sofralık Zeytin İşletmelerinde İşleme ve Pazarlama Sorunları ... 92
Tablo 4.57. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytincilik Sektörünün SWOT Analizi ... 93
ŞEKİL DİZİNİ
Şekil 3.1. SWOT Analizi Tablosu ... 13
Şekil 4.1. Dünya Zeytin Dikim Alanı Verim ve Üretimde Gelişmeler ... 15
Şekil 4.2. Ülkelere Göre Zeytin Dikim Alanlarının Dağılımı ... 15
Şekil 4.3. Türkiye’de Zeytin Dikim Alanının Gelişimi ... 17
Şekil 4.4. Türkiye’de Zeytin Ağaç Sayısının Gelişimi ... 18
Şekil 4.5. Bölgelere Göre Zeytin Ağaç Sayısının Dağılımı ... 18
Şekil 4.6. Türkiye’de Zeytin Üretim ve Veriminin Gelişimi ... 20
Şekil 4.7. Bölgelere Göre Zeytin Üretiminin Dağılımı ... 20
Şekil 4.8. İllere Göre Zeytin Üretimi ... 21
Şekil 4.9. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin Dikim Alanlarının Gelişimi ... 21
Şekil 4.10. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde İllere Göre Zeytin Dikim Alanlarının Dağılımı
... 22
Şekil 4.11. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin Ağaç Sayısının Gelişimi ... 22
Şekil 4.12. Türkiye’de Zeytin Reel Fiyatlarının Gelişimi ... 24
Şekil 4.13. Dünya Zeytinyağı Üretiminin Gelişimi ... 26
Şekil 4.14. Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başı Zeytinyağı Tüketimi (2009) ... 27
Şekil 4.15. Dünya Zeytinyağı İhracatının Gelişimi ... 28
Şekil 4.16. Dünya Zeytinyağı İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı... 28
Şekil 4.17. Dünya Zeytinyağı İthalatının Gelişimi... 29
Şekil 4.18. Dünya Zeytinyağı İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı ... 30
Şekil 4.19. Türkiye’de Zeytinyağı Üretiminin Gelişimi ... 30
Şekil 4.20. Türkiye’de Kişi Başına Zeytinyağı Tüketiminin Gelişimi ... 31
Şekil 4.21. Türkiye’de Zeytinyağı İhracatının Gelişimi ... 32
Şekil 4.22. Türkiye’de Zeytinyağı İhracatının Üretime Oranı ... 33
Şekil 4.23. Türkiye’nin Ambalaj Şekillerine Göre Zeytinyağı İhracatı ... 34
Şekil 4.24. Türkiye’nin Zeytinyağı Ortalama İhracat Fiyatları ($/kg) ... 35
Şekil 4.25. TARİŞ Zeytinyağı Alım Fiyatları ... 36
Şekil 4.26. Dünya Sofralık Zeytin Üretiminin Gelişimi ... 37
Şekil 4.27. Dünya Sofralık Zeytin Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı ... 38
Şekil 4.28. Seçilmiş Ülkelerde Kişi Başı Sofralık Zeytin Tüketimi (2007-2009) ... 39
Şekil 4.29. Dünya Sofralık Zeytin İhracatının Gelişimi ... 40
Şekil 4.30. Dünya Sofralık Zeytin İhracatının Ülkelere Göre Dağılımı ... 40
Şekil 4.31. Dünya Sofralık Zeytin İthalatının Gelişimi ... 41
Şekil 4.32. Dünya Sofralık Zeytin İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı ... 41
Şekil 4.33. Türkiye’de Sofralık Zeytin Üretiminin Gelişimi ... 42
Şekil 4.34. Türkiye’de Kişi Başına Sofralık Zeytin Tüketiminin Gelişimi ... 43
Şekil 4.35. Türkiye’de Kişi Başına Sofralık Zeytin Tüketiminin Gelişimi ... 43
Şekil 4.36. Türkiye’de Sofralık Zeytin İhracatının Gelişimi ... 44
Şekil 4.37. Türkiye’de Sofralık Zeytin Reel Fiyatlarının Gelişimi ... 45
Şekil 4.38. İncelenen İşletmelerde Zeytin Arazilerinde Sulama Durumu ... 554
Şekil 4.39. Doğu Akdeniz Bölgesi'nde Zeytinyağı Pazarlama Kanalları……...72
Şekil 4.40. İki ve Üç Fazlı Kontinü Sistem Akışı ... 76
Şekil 4.41. Doğu Akdeniz Bölgesi'nde Sofralık Zeytin Pazarlama Kanalları...…..86
SİMGELER VE KISALTMALAR
AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri ÇKS : Çiftçi Kayıt Sistemi
DFİF : Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu DGD : Doğrudan Gelir Desteği
DİR : Dahilde İşleme Rejimi DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü EİB : Ege İhracatçılar Birliği
FAO : Food and Agriculture Organization GDO : Genetiği Değiştirilmiş Organizma IMF : Uluslararası Para Fonu
IOOC : International Olive Oil Council
KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayiyi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
RG : Resmi Gazete
STB : Sanayi ve Ticaret Bakanlığu
SWOT : Strengths, Weakness, Opportunities, Threats TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TÜGEM : Tarımsal Üretim ve Geliştirme Müdürlüğü TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu
UZK : Uluslararası Zeytinyağı Konseyi
1. GİRİŞ
Son yıllarda, nüfusun artışı ile sağlıklı beslenme bilinci ve yerel ürünlerin tüketim eğiliminin artması sonucu dünyada zeytinyağı ve sofralık zeytin tüketimi artış göstermiştir. Dünya talebinin artması, üretici ülkelerde zeytinyağı ve sofralık zeytin üretim ve dış ticaretinde önemli gelişmelerin yaşanmasına yol açmıştır.
Dünya zeytin üretiminin tamamına yakın bölümü Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerde gerçekleşmektedir.
Bu ülkelerin arasında İspanya, İtalya, Yunanistan gibi Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkelerin yanı sıra Türkiye, Tunus, Suriye ve Fas gibi ülkeler de yer almaktadır. Özellikle Türkiye’nin de aralarında bulunduğu bazı ülkelerde, zeytin yetiştiriciliğini yaygınlaştırmak amacıyla yoğun destekler verilmekte ve bu destekler sonucu yakın zamanda dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminin hızla artacağı düşünülmektedir.
Dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin tüketimine bakıldığında, yine Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerin ön plana çıktığı görülmektedir. Ancak son yıllarda, özellikle Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Rusya, Japonya gibi birçok sağlık bilinci ve gelir düzeyi yüksek ülkede de bu ürünler hızlı şekilde beslenme alışkanlığı içerisinde yer almaya başlamıştır. Tüketimdeki hızlı artışın gelecekte de devam edeceği tahmin edilmektedir. Önümüzdeki yıllarda dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin arzının ve paralelinde talebinin hızla artacağı düşünüldüğünde, dış ticarette pay sahibi olmak daha önemli hale gelecektir.
Türkiye, dünya zeytinyağı ve sofralık zeytin üretiminde ve dış ticaretinde pay alan önemli ülkelerden birisi olmasına rağmen, kişi başı tüketim açısından diğer üretici ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça geri düzeydedir. Bu ürünlerin sağlık açısından öneminin daha iyi anlaşılması ve dünyada oluşan eğilimin de etkisiyle, Türkiye’de son yıllarda zeytincilik sektöründe üretim ve kaliteyi artırmaya yönelik oldukça önemli destekler verilmeye başlanmıştır. Bu desteklerin sonucu olarak dikim alanlarında hızlı bir artış sağlanmıştır. Zeytin alanlarındaki artışla beraber üreticilerin yoğun şekilde yoğun şekilde verim artırıcı uygulamalara yönelmesi sonucu zeytin üretiminde oldukça önemli artışlar olacağı tahmin edilmektedir. Üretim miktarında meydana gelecek hızlı artışa karşılık yurt içi talep miktarının benzer şekilde artmaması durumunda, önemli düzeyde arz fazlası meydana gelecek, bu arz fazlasının etkin bir şekilde pazarlanması oldukça önemli bir hal alacaktır.
Türkiye’de zeytin yoğun olarak Ege, Marmara ve Akdeniz Bölgelerinde yetiştirilmektedir. Desteklerin başlamasından bu yana geçen sürede zeytin dikim alanlarındaki artış Ege Bölgesi’nde %12.83, Marmara Bölgesi’nde %4.85 iken, Akdeniz Bölgesi’nde %72.27’dir (TÜİK, 2011a). Aynı dönemde, Doğu Akdeniz Bölgesi’nin dikim alanlarında %74.32 artış meydana gelmiştir. Dolayısıyla yakın zamanda zeytin üretiminde önemli ölçüde artış sağlanacaktır.
Türkiye genelinde zeytin ve buna bağlı olarak zeytinyağı ve sofralık zeytin üretim artışının etkin bir şekilde pazarlanması gerekmektedir. Pazarlamadan kaynaklanacak aksaklıklar Doğu Akdeniz Bölgesi’nde (üretim artışından dolayı) daha şiddetli bir şekilde hissedileceğinden, ortaya çıkabilecek pazarlama sorunlarının çözümü bu bölge için oldukça büyük önem taşımaktadır.
Çalışmanın temel amacı, Doğu Akdeniz Bölgesi’nde gün geçtikçe daha önemli hale gelmekte olan zeytincilik sektöründe zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytinin pazarlama organizasyonlarının etkinliğinin değerlendirilmesi, bunun yanı sıra zeytin üretiminin yapısını ortaya koyulması ve belirlenen yetersizlikler için çözüm önerileri getirilmesidir. Dolayısıyla bu çalışmada;
1. Türkiye’de ve Doğu Akdeniz Bölgesi’nde zeytincilik sektörünün gelişimi incelenerek mevcut durumun ortaya koyulması ve geleceğe yönelik projeksiyonların yapılması,
2. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin pazarlama (hizmetler, kanallar ve aracıların özellikleri) organizasyonlarının etkinliğinin ortaya koyulması,
3. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde zeytincilik sektörünün güçlü ve zayıf yanları ile pazardaki tehditler ve fırsatların belirlenmesi,
4. Doğu Akdeniz Bölgesi’nde zeytincilik sektörünün gelişmesine katkı sağlayacak önlemlerin belirlenmesi amaçlanmaktadır.
2. LİTERATÜR ÖZETİ
Işıklı ve ark (1988), “Küçük Menderes Havzasındaki Önemli Tarımsal Ürünlerin Pazarlama Sistemi, Tarımsal Sanayinin Durumu ve Pazarlama Sorunları” başlıklı çalışmalarında süt, tütün, incir ve zeytinin pazarlama yapılarını ve pazarlama marjlarını ortaya koymuşlardır. Araştırma alanında elde edilen zeytinin ortalama %39’u sofralık, %61’i yağlık olarak değerlendirilmektedir. Zeytinyağında nispi pazarlama marjı %27 olarak bulunmuştur.
Olgun (1988), “Uygulanmakta Olan Destekleme Politikasının Türkiye’de ve Özellikle Ege Bölgesi’nde Zeytin ve Zeytinyağı Ekonomisindeki Çeşitli Etkileri Üzerinde Bir Araştırma” başlıklı çalışmasında, uygulanmakta olan destekleme politikalarının Türkiye’de ve özellikle Ege Bölgesi’nde zeytin ve zeytinyağı üretimi, üretim maliyetleri ve zeytinyağı pazarlama yapısı üzerine etkilerini incelemiştir. Elde edilen bulgulara göre zeytin ilkel metotlarla işlenmekte ve uygun olmayan koşullarda depolanmaktadır. Bu ürünler üreticiden tüketiciye ulaşana kadar çok sayıda aracı faaliyet göstermekte, bu durum toplam pazarlama marjlarında artışa neden olmaktadır. Zeytinyağı üreticiden tüketiciye ulaşıncaya kadar fiyatı %41.80 oranında artmaktadır.
Oktay ve ark (1994), “Aydın Vakıf Zeytinlikleri İşletmesinin Daha Rasyonel ve Rantabl Hale Getirilmesi” başlıklı çalışmalarında, işletmenin mevcut durumunu incelemiş, mali durumunu ve pazarlama faaliyetlerinin yeterliliğini değerlendirmişlerdir. İşletmede karşılaşılan en önemli sorunlar, pazarlama konusunda faaliyet gösteren ayrı bir birimin ve uzmanlaşmış personelin olmaması, piyasadaki firmaların kalite, ambalajlama ve satışlar konusunda takip edilememesi ile ürünlerde istenilen seviyede kaliteye ulaşılamaması olarak ifade edilmiştir.
Emeksiz (1994), “Adana İlinde Yerfıstığı Pazarlama Organizasyonu ve Etkinliğinin Değerlendirilmesi” konulu çalışmasında üretici ve tüccarlardan anket yoluyla topladığı verilerle Adana ilinde yerfıstığı pazarlama organizasyonunun etkinliğini değerlendirmiş ve belirlenen yetersizlikler için çözüm önerileri sunmuştur. Araştırma sonucunda, işleme, paketleme, depolama ve dereceleme hizmetlerinin yetersiz, perakendeci marjlarının yüksek ve üreticilerin pazar gücünün yetersiz olduğu saptanmıştır.
Yercan (1996), “İzmir Yöresinde Seçilmiş Bazı Tarımsal Amaçlı Kooperatiflerde Kaynak Kullanımı ve Kooperatif İşletmelerde Etkinliğin Ölçülmesi Üzerine Bir Araştırma” başlıklı çalışmasında 22 zeytin kooperatifi yöneticisi ve bu kooperatiflere ortak 86 zeytin üreticisi ile anket görüşmesi yaparak, bu kooperatiflerin ortaklarına yönelik faaliyetlerini ve finansal performanslarını ortaya koymuştur. Bu kooperatiflerde ortalama stok devir hızı 4.26, duran varlıkların devir hızı 6.33, aktif varlıkların devir hızı ise 1.53 olarak hesaplanmıştır. İşletmelerin sermaye yapıları incelendiğinde ise toplam aktif sermaye içerisinde sabit sermayenin oranı %95.10, pasif sermaye içerisinde borçların oranı ise %3.30 bulunmuştur.
Belletti ve Marescotti (1997), “The Reorganisation of Trade Channels of a Typical Product: The Tuscan Extra Virgin Olive Oil” konulu çalışmalarında İtalya’nın Tuscan bölgesinde sızma zeytinyağı üreten 18 imalathane ile görüşerek, tüketicilerin satın alma davranışlarındaki değişimi incelemişlerdir.
Elde edilen bulgulara göre, tüketici davranışlarında önemli sayılabilecek değişimler yaşanmıştır.
1990’lı yılların başında, tüketiciler doğrudan üreticiye giderek, yıllık ihtiyaçları olan zeytinyağını dökme halde varillerle veya damacanalarla satın almaktadır. Ancak, son yıllarda sosyo-ekonomik özelliklerdeki değişmelerden dolayı (ev hanımlarının iş yaşamında yer alması, insanların yemek yapmaya daha az zaman ayırması ve tüketicilerin sağlıklı yaşama endişesinin artması) tüketiciler zeytinyağını daha çok süpermarketlerden satın almakta, satın alımlarda küçük ambalajlı ve gıda güvenlik sertifikasına sahip ürünleri tercih etmektedir.
Konak ve ark. (1998), “Aydın İlinde Zeytin ve Zeytinyağı Üretim ve Pazarlaması” konulu makalelerinde Aydın’da zeytin ve ürünleri pazarlamasında yer alan başlıca aktörleri üreticiler, tüccarlar, TARİŞ ve Aydın Vakıf Zeytinlikleri İşletmeleri olarak belirlemişlerdir.
Emeksiz (1999), “Orta Toroslarda Kiraz Üretim ve İhracatını Geliştirme Olanakları” isimli çalışmasında üreticilerle ve pazarlamada faaliyet gösteren aracılarla yüz yüze görüşmeler yaparak kiraz pazarlama organizasyonunu ortaya koymuş ve sektörü SWOT analizi ile değerlendirmiştir.
Araştırma sonucunda üretim ve pazarlama aşamalarında yapılacak bazı iyileştirmelerle, bölgede üretim ve ihracatın hızlı bir şekilde geliştirilebileceği ifade edilmiştir.
Siskos ve ark. (2001) tarafından yapılan “Multicriteria Analysis in Agricultural Marketing: The Case of French Olive Oil Market” başlıklı çalışmada Paris’te 205 zeytinyağı tüketicisi ile anket görüşmesi yapılarak zeytinyağında tüketici tercihleri ortaya koyulmuştur. Tüketicilerin zeytinyağı satın alımlarında etkili faktörler sırasıyla marka imajı (%80), renk (%77), paketleme (%70) ve fiyat (%64) olarak belirlenmiştir.
Tunalıoğlu ve Gökçe (2002), “Ege Bölgesi’nde Optimal Zeytin Yayılış Alanlarının Tespitine Yönelik Bir Araştırma” başlıklı çalışmalarında 126 zeytin üreticisiyle anket çalışması yaparak, zeytinciliğin yayılış alanlarını ve bu yayılışın önündeki engelleri tespit etmişlerdir. Araştırma sonucunda, işletmelerde ortalama arazi genişliği 63.10 da, parsel sayısı 5.00 adet, parsel genişliği ise 12.80 da bulunmuştur. Üreticilerin bahçe tesisinde fidan temini ve çeşit seçimi konularında, bakım işlemlerinde ise ilaçlama, gübreleme, sulama ve sürüm işlemlerinde sıkça sorun yaşadıkları belirlenmiştir.
Işın ve Koçak (2003), “İzmir İlinde Farklı Üretim Teknikleri Uygulayan Zeytin Sıkma Tesislerinin Ekonomik Analizi” başlıklı çalışmalarında, farklı üretim teknikleri uygulayan zeytinyağı işleme tesislerini ekonomik açıdan karşılaştırmıştır. Elde edilen bulgulara göre kontinü sisteme yapılacak yatırım tutarı, sulu ve kuru sisteme göre daha yüksektir. Ancak bu sistem, daha yüksek net kar ve öz sermaye karlılığı sağlamaktadır.
Gökçe (2003), “Türkiye’de Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin Sektörünün Üretim Öncesi Sorunları Üzerine Bir İnceleme” başlıklı makalesinde zeytinyağı sektörünün üretim öncesi sorunlarını belirleyerek, bu sorunların çözümü için öneriler sunmuştur. Yapılan incelemede en önemli sorunun yeterli, düzenli ve kaliteli hammadde temininde yaşandığı sonucuna ulaşılmıştır. Mevcut zeytinliklerin iyileştirilmesi ve amaç dışı kullanımın engellenmesi gerektiği vurgulanmıştır.
Özkaya (2003), “Türkiye’de Zeytin Fidancılığının Durumu ve Sorunları” isimli makalesinde Türkiye’de zeytin fidanı üretiminde karşılaşılan sorunları incelemiş ve çözüm önerilerinde bulunmuştur. Çalışmada, üreticilerin karşılaştıkları başlıca sorunların fidan üretimi ve yöreye uygun fidan çeşitlerinin seçimiyle ilgili bilgi yetersizliği olduğu ifade edilmiştir.
Dizdaroğlu ve ark. (2003) tarafından yapılan “Ege ve Güney Marmara Bölgelerinde Yağlık Zeytin ve Sofralık Zeytin Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi” başlıklı çalışmada Ege ve Güney Marmara bölgelerinde uygulanan anketler (toplam 256 anket) sonucunda yağlık ve sofralık zeytinin üretim maliyetleri, karlılık oranları ve işletme düzeyinde pazarlama kanalları belirlenmiştir. Araştırma sonucunda net karlılık oranı; yağlık zeytinde %6.20 iken sofralık zeytinde %129.60 olarak bulunmuştur. Piyasadaki en önemli alıcılar ise sofralık zeytinde Marmarabirlik (%47), yağlık zeytinde ise zeytinyağı işleme tesisleridir (%57).
Migdalas ve ark. (2004) tarafından yapılan “Sector Modeling for the Prediction and Evaluation of Cretan Olive Oil” isimli çalışmada, üreticilere yapılan desteklerdeki değişikliklerin, üretici ve tüketici rantı üzerine olası etkileri incelenmiştir. Çalışmanın sonucunda, zeytinyağı sektörüne verilen desteklerde en önemli belirleyicinin üretim masrafları olduğu saptanmıştır.
Lazaridis (2004), “Olive Oil Consumption in Greece: A Microeconometric Analysis” başlıklı makalesinde Yunanistan’da zeytinyağı, bitkisel yağ ve margarin tüketimini etkileyen etmenleri Linear Approximation of Almost Ideal Linear System (LA/AIDS) modeli kullanarak belirlemiştir.
Araştırmada, “Hanehalkı Bütçe Araştırması” sonuçlarına dayanarak elde edilen veriler 2 aşamada incelenmiştir. Birinci aşamada zeytinyağı tüketimi ile gıda harcamaları ve yaş arasında pozitif; aile büyüklüğü, eğitim seviyesi ve ev - satın alma yeri arasındaki mesafe arasında negatif ilişki olduğunu tespit edilmiştir. İkinci aşamada ise tüketimde etkili en önemli faktörün alışkanlıklar olduğunu ortaya koyulmuştur.
Koç ve ark. (2004), “Olive and Olive Oil Sector in Turkey: Market Structure and the Role of Agricultural Cooperatives” isimli çalışmalarında kooperatiflerin zeytin ve zeytinyağı fiyatları üzerine etkisini ekonometrik olarak ortaya koymuşlardır. Söz konusu ürünlerde kooperatiflerin pazar paylarının üretici fiyatları üzerinde olumlu etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmış, Türkiye koşulları
dikkate alınarak üretimden tüketime kadar tüm aşamaları içine alan uzun vadeli politikalar geliştirilmesi ve istikrarlı biçimde uygulanması gerektiği vurgulanmıştır.
Mili (2004), “Prospects for Olive Oil Marketing in Non-Traditional Markets” başlıklı makalesinde dünyada zeytinyağı üretim ve ticaretinin durumunu ve piyasada özellikle yeni pazarlar açısından beklentileri incelemiştir. Çalışmada, dünya zeytinyağı dış ticaretindeki gelişmelerin 2 temel çerçevede şekillendiğini ifade etmiştir. Bunlardan birincisi zeytinyağının üretici ülkelerin dışında (tüketici davranışlarında değişiklikler, dış ticarette serbestleşme çabaları, Ortak Tarım Politikası uygulamaları vb. sebeplerle) tüketilmeye başlanması, ikincisi üretici ülkelerin yeni pazarları ele geçirmek amacıyla güçlü pazarlama stratejileri oluşturma çabalarıdır.
Anaç, (2005), “Balıkesir İli Edremit İlçesi Yağlık Zeytin Üreten İşletmelerin Ekonomik Analizi”
başlıklı çalışmasında bölgede 96 zeytin üreticisinden yüz yüze görüşme yoluyla veri toplayarak, zeytin üretim faaliyetinin ekonomik analizini yapmıştır. Çalışma sonucunda, zeytin üreticilerinin üretim ve pazarlamadan kaynaklanan sorunlara sahip oldukları, bu sorunlara çözüm bulunabilmesi için kooperatifleşmeye ve üretici birlikleri gibi çiftçi örgütlerine ağırlık verilmesi gerektiği vurgulanmıştır.
Tiryaki ve Akbay (2005), “Türkiye’de Ailelerin Sosyo-ekonomik Gruplar İtibariyle Zeytinyağı Tüketimi” başlıklı makalelerinde Türkiye’de ailelerin zeytinyağı tüketim yapısını, 2003 yılında TÜİK tarafından hazırlanan “Hanehalkı Bütçe Anket Verileri”ni kullanarak ortaya koymuşlardır. Gelir grupları, yerleşim yerleri ve bölgeler itibariyle aylık ortalama zeytinyağı tüketim miktarları ve harcama değerleri incelendiğinde, gruplar arasında istatistiksel olarak farklılık olduğu görülmüştür.
Mili (2006), “Market Dynamics and Policy Reforms in the EU Olive Oil Industry: An Exploratory Assessment” başlıklı çalışmasında devam eden pazar ve politika değişimi sürecinde AB zeytinyağı sektörünü SWOT (strengths, weakness, opportunities, threats) analizi ile incelemiştir. AB zeytinyağı pazarının başlıca güçlü yanları; ürün özellikleri, ürünlerin kalitesi ve zeytinyağı işletmelerinin pazarlama stratejileridir. Sektörün temel zayıflıkları ise arz miktarının artmaya devam etmesine rağmen talebin sabit bir özellik göstermesi, pazarlama masraflarının yüksek olması ve pazar saydamlığının iyi bir şekilde sağlanmasına olanak verecek güvenilir ikincil verilerin yetersizliğidir.
Piyasadaki başlıca fırsatlar, dünyada sağlık endişesi sonucu tüketicilerin zeytinyağı tüketiminde artış olması, zeytinyağı için Ortak Tarım Politikası’nın son reformunun kaliteli ürün üretimini teşvik etmesi ve uluslararası tarım ürünleri ticaretinde korumacılığın azalması şeklinde ifade edilmiştir. AB zeytinyağı sektörünün gelişmesi önündeki başlıca tehditler ise diğer bitkisel sıvı yağların fiyatının daha ucuz olması, dünya zeytinyağı arzındaki artış ve üreticilerin desteklere bağımlılığı olarak ifade edilmiştir.
Ergin (2006), “Ulusal Tarım Politikamız ve Zeytin-Zeytinyağı Politikamız Nasıl Olmalı?” başlıklı makalesinde zeytin ve zeytinyağı sektöründeki sorunları üretim, işleme ve pazarlama başlıkları altında incelemiş ve bu sorunların çözümüne yönelik önerilerde bulunmuştur. Çalışmada, sektörde üretim ve işlemeden kaynaklanan kalite sorunları ve pazarlamadan kaynaklanan zayıflıklar olduğuna dikkat çekilerek sektördeki destekleme politikası araçlarının yetersiz olduğu ifade edilmiştir. Sektörün geliştirilmesi için kalite artırıcı uygulamaların üreticilere benimsetilmesi ve yurtiçi tüketimi artırılması için uzun vadeli ve istikrarlı politikaların geliştirilmesi gerektiği vurgulanmıştır.
Tetik (2006), “Sofralık Zeytinin Kalitesine Etki Eden Faktörler” başlıklı çalışmasında kaliteyi etkileyen faktörleri hammadde, zeytinyağı işleme tesislerinin yapısı ve bu tesislerde yapılan işlemler olarak 3 ana başlık altında toplamıştır. Çalışmada, zeytin hasat zamanı, hasat şekli ve zeytinin bekleme süresinin zeytinin kalitesi üzerine doğrudan etkisi olduğu vurgulanmış, sofralık zeytin işleme tesislerinin genellikle küçük ölçekli ve altyapı olarak yetersiz olduğu, ayrıca bu işletmelerde çalıştırılacak kalifiye eleman temininde zorluklar yaşandığı ifade edilmiştir.
Korukluoğlu (2006), “Hasattan Tüketime Sofralık Zeytin Teknolojisi ve Sorunları” başlıklı makalesinde sofralık zeytin sektörünün sorunlarını ele alarak, bu sorunları üretim, işleme ve pazarlama başlıkları altında gruplandırmış, ihracatta dezavantajlı olduğumuzu belirterek, bunun sebeplerini ürünlerimizin yurtdışı talebi karşılayamaması, teknolojik gerilik ve fiyatların rekabet etmeyi engelleyecek şekilde pahalı olması şeklinde ifade etmiştir.
Tunalıoğlu (2006), “Dünya Zeytinyağı Tüketimindeki Gelişmelerin Türkiye Açısından Değerlendirilmesi” başlıklı makalesinde dünyada ve Türkiye’de zeytinyağı tüketiminde meydana gelen gelişmeleri ortaya koymuştur. Makalede, dünyada Türkiye hariç başlıca üretici ülkelerin aynı zamanda tüketici durumda olduğu, Türkiye’nin kişi başına zeytinyağı tüketim miktarının oldukça düşük düzeyde olduğu ve bu miktarı artırabilmek için sektörü aynı çatı altında toparlayan bir organizasyona ihtiyaç duyulduğu vurgulanmıştır.
Anania ve D’Andrea (2007), “The Global Market for Olive Oil: Actors, Trends, Policies, Prospects and Research Needs” başlıklı çalışmalarında dünyada zeytinyağı üretimi ve ticaretinde son gelişmeleri incelemişlerdir. Çalışmada gerek üretim gerek dış ticaret açısından özellikle 1990’lardan sonra geleneksel yapının değiştiği (AB odaklı üretim ve dış ticaret) vurgulanmış, gelecekte tüketimde yaşanacak gelişmelerin ve endüstrideki rekabet unsurlarının piyasa üzerindeki etkisinin artacağı sonucuna ulaşılmıştır.
Matsatsinis ve ark. (2007) tarafından yapılan “Comparing Distributors’ Judgements to Buyers’
Preferences a Consumer Value Analysis in the Greek Olive Oil Market” konulu çalışmada, Yunanistan zeytinyağı sektörüyle ilgili olarak, tüketicilerin ve pazarlama kanallarındaki aracıların farklı ürün özelliklerine (kalite, tat, koku, fiyat) karşı tutumları incelenmiştir. Araştırma sonucunda, satın almada etkili faktörün kalite olduğu bulunmuştur.
Özgürsoy ve Akdemir (2007) tarafından yapılan “Hatay İlinde Zeytin ve Zeytinyağı Sektörünün Ekonomik Analizi” başlıklı çalışmada zeytin ve zeytinyağı işletmelerinin ekonomik analizini yapmak ve üreticilerin pazarlamada karşılaştıkları sorunları ortaya koymak amacıyla 61 adet zeytin ve 7 adet zeytinyağı üreticisinden anket yoluyla veri toplanmıştır. Çalışma sonucunda, ortalama zeytin üretim alanı 78.00 da, öz sermaye karlılığı %32.90 ve yatırım sermayesi karlılığı ise %34.10 olarak hesaplanmıştır. Bakım işlemlerinde yapılan hatalı uygulamalara ve yıldan yıla yaşanan periyodisiteye rağmen zeytin yetiştiriciliğinin bölgenin en önemli gelir kaynağı olduğu vurgulanmıştır.
Türkekul ve ark. (2007), “A Market Share Analysis of Virgin Olive Oil Producer Countries with Special Respect to Competitiveness” başlıklı çalışmalarında “Sabit Pazar Payı Analizi” yöntemini kullanarak Türkiye’nin ve diğer üretici ülkelerin (İtalya, İspanya, Yunanistan, Türkiye ve Tunus) geleneksel olmayan zeytinyağı pazarlarındaki (A.B.D, Avustralya, Kanada, Brezilya ve Japonya) rekabet durumunu incelemişlerdir. Sonuç olarak, söz konusu pazarlarda bu ülkeler arasında rekabet açısından en güçlü ülkenin İtalya olduğu ve bu ülkeyi Yunanistan ve Türkiye’nin takip ettiği bulunmuştur.
Karray (2008), “Olive Oil World Market Dynamics and Policy Reforms: Implications for Tunisia”
başlıklı çalışmasında, zeytinyağı sektörünün değişik aşamalarında faaliyet gösteren 23 kişiden yüz yüze görüşme yoluyla veri toplayarak, Tunus’un zeytinyağı sektörünü SWOT analizi ile değerlendirmiştir. Elde edilen bulgulara göre Tunus’un zeytinyağı sektörünün başlıca güçlü yanları zeytin çeşitlilerinin fazlalığı, diğer üretici ülkelerle karşılaştırıldığında üretim maliyetinin nispeten düşük olması ve üreticilerin yetiştiricilik konusunda deneyimli olmasıdır. Sektörün zayıf yanları, zeytin ağaçlarının kurak ve yarı kurak alanlarda yoğunlaşması, düşük verimlilik ve depolama olanaklarının yetersizliğidir. Pazardaki fırsatlar ise Avrupa’da zeytinyağı talebinde artış olması ve Tunus’un zeytinyağı üreticisi ve ihracatçısı olarak sağlam bir imaja sahip olmasıdır.
Harp ve Keçeli (2008), “Sofralık Zeytinde Kaliteyi Etkileyen Faktörler” başlıklı makalelerinde sofralık zeytinde kaliteyi etkileyen faktörleri hasat öncesi, hasat sırası ve hasat sonrası faktörler olmak üzere 3 bölüme ayırmışlardır. Hasat öncesi faktörler; çeşit, budama, sulama, gübreleme, danenin olgunluk durumu ile hastalık ve zararlıların etkileridir. Hasat sırasında etkili faktörler; hasat zamanı, hasat yöntemi, zeytinin taşınması ve depolanmasındaki koşullardır. Hasat sonrasında ise boylama ve ayıklama işlemi, zeytin işleme yöntemleri ve ambalajlama son ürün kalitesini etkilemektedir. Ayrıca, zeytin işleme tesislerinin geleneksel sistemlere sahip küçük ölçekli ve dağınık işletmeler olması, altyapı eksikliği ve işletmecilerin eğitim düzeylerinin düşüklüğünden kaynaklanan birçok uygulama da sofralık zeytin kalitesini etkilemektedir.
Kendirlioğlu (2008), “Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ve Üretici Memnuniyetinin Belirlenmesi: Aydın İli Örneği” başlıklı çalışmasında Aydın’da TARİŞ Zeytin ve Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği’nin faaliyetleri konusunda
üretici memnuniyetini belirlemiştir. Çalışmada üreticiler küçük ölçekli (ağaç sayısı 0-500 adet), orta ölçekli ( ağaç sayısı 501-1,000 adet) ve büyük ölçekli (ağaç sayıları 1001 ve daha fazla) olarak gruplandırılmıştır. Küçük ölçekli işletmeler TARİŞ’in teknik destek yardımını yeterli bulmazken, orta ve büyük ölçekli işletmeler bu yardımın yeterli olduğunu düşünmektedir. Küçük işletmelerde üreticiler TARİŞ’ten yetiştiricilik için nakit yardımına ihtiyaç duyarken, diğerleri para yardımına daha az ihtiyaç duymaktadır. Ayrıca üreticiler elde ettikleri zeytinyağının %60.00’ını TARİŞ’e, ve %11.00’ini tüccarlara satmakta ve %29.00’unu ise aile tüketimi için ayırmaktadır.
Olgun ve ark. (2008) tarafından yapılan “Konvansiyonel Zeytin Üreticilerinin Organik Üretimine Geçme Konusundaki Eğilimleri Üzerine Bir Araştırma” konulu çalışmada üreticilerin organik zeytin üretimine geçme eğilimleri belirlenmiştir. Görüşülen üreticilerin %69.35’inin ürünün daha yüksek fiyatla pazarlanma garantisinin olması durumunda organik zeytinyağı üretimine geçme eğiliminde oldukları ve bu eğilimin en fazla küçük ve orta büyüklükte işletmelerde olduğu saptanmıştır.
Akbay ve ark. (2008), “Türkiye’de Önemli Gıda Ürünlerinin Talep Esneklikleri” başlıklı çalışmalarında zeytinyağının ve sofralık zeytinin de aralarında bulunduğu, önemli 42 gıda ürününün gelir ve fiyat esnekliklerini Heckman iki aşamalı tahmin yöntemi ile hesaplamışlardır. Analiz sonuçlarına göre, birçok üründe gelir-talep esnekliğinin pozitif ve birden küçük; fiyat-talep esnekliğinin ise birden küçük olduğu belirlenmiştir. Zeytinyağının (-1.35) ve sofralık zeytinin (-1,10) fiyat esneklerinin birden büyük olduğu bulunmuştur.
Taşkır ve Şimşek (2008), “Ayvalık ve Yöresinde Yasam Biçimi Olan Zeytin Üreticiliğinin Kurumsallaşma Süreçleri Getirisi Olarak Zeytinciliğin Markalaşması ve Örnek Uygulamaları” başlıklı makalelerinde bazı bölgelerde geleneksel bir ürün olan zeytin üretiminin genellikle aile şirketi olarak nitelendirilebilecek işletmeler tarafından yapıldığını belirterek, kurumsallaşma önündeki engelleri incelemiş ve çözüm önerileri sunmuşlardır. Bu işletmelerde, kurumsallaşma önündeki en önemli engeller, markalaşma ve reklam stratejisinde ciddi sıkıntılarla karşılaşılması şeklinde ifade edilmiştir.
Tunalıoğlu (2008), “New Approaches and Changes in Olive Oil Marketing in Turkey” başlıklı çalışmasında Türkiye’de zeytinyağı piyasasında meydana gelen gelişmeleri ve bu gelişmelerin nedenlerini incelemiştir. Zeytincilik sektöründeki gelişmelerin en önemli nedenlerinden birisinin verilen destekler olduğunu vurgulamış ve gıda güvenilirliği konusunda oldukça önemli gelişmeler yaşandığını ifade etmiştir.
Tunalıoğlu (2009) tarafından yapılan “Türkiye’de Zeytincilik ve Pazarlama Politikaları: 2000-2010”
başlıklı çalışmada Türkiye’de uygulanan zeytincilik politikalarıyla birlikte ciddi değişimlerin yaşandığı bir dönem olan 2000-2010 yılları arasında zeytincilik sektöründe uygulanan politikalar incelenmiştir. Söz konusu dönemde üretime, ihracata ve ithalata yönelik politikaların uygulandığını, ancak yurt içi tüketimi artırmaya yönelik herhangi bir destekleme olmadığı ifade edilmiştir.
Kavallari ve ark (2009) tarafından yapılan “Evolution of Olive Oil Import Demand Structure in Nonproducing Countries: The Cases of Germany and the UK” başlıklı çalışmalarında son yıllarda zeytinyağı tüketimi büyük bir hızla artan Almanya ve İngiltere’de, zeytinyağı tüketimini etkileyen faktörler incelenmiştir. Araştırma bulgularına göre AB üyesi olmayan ancak Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerden Almanya ve İngiltere’ye yapılan zeytinyağı ihracatı üzerinde en önemli faktörler, bölgesel ticaret anlaşmaları (Barcelona anlaşması) ve doğrudan pazarlama stratejileridir.
Özkaya ve ark. (2010) tarafından hazırlanan “Türkiye Zeytinciliğinin Sorunları ve Çözüm Önerileri”
başlıklı çalışmada Türkiye’de zeytin ve zeytinyağı üretim ve dış ticaretinde yaşanan sorunlar ve ülkemizin zeytincilik sektöründe sahip olduğu hedefler ayrıntılı şekilde incelenmiştir. Türkiye’de bu sektörün geleneksel yapısından çıkıp modern uygulamalara yöneldiği belirtilerek, zeytin ve zeytinyağı pazarının gelişmesindeki en önemli faktörlerin teknolojide yaşanan gelişmeler, bölgeleriyle özdeşleşen ve markalaşan zeytin çeşitleri, butik zeytincilik, coğrafi işaretlemeler, tadım panelleri, lisanslı depoculuk çalışmaları olduğu ifade edilmiştir.
Günden ve ark. (2010), “The Turkish Olive Oil Sector’s Priorities Related To the Factors Affecting Domestic and International Competition” başlıklı makalelerinde 117 zeytinyağı üreticisi ve ihracatçısından anket yoluyla veri toplayarak yurtiçi ve yurtdışı pazarlarda rekabet açısından önemli
bulunun faktörleri ortaya koymuşlardır. Araştırma bulgularına göre hem yurtiçi hem yurtdışı pazarda rekabet açısından en önemli faktörler sırasıyla marka, gıda kalitesi ve güvenliği, fiyat, desteklerdir.
Uruç (2010), “Türkiye’de Zeytin ve Zeytinyağının Ekonometrik Analizi” başlıklı yüksek lisans tezinde dünyada ve Türkiye’de zeytin ve zeytinyağının üretim ve dış ticareti hakkında bilgi vererek, ekonomik modellemeler yardımıyla Türkiye’nin zeytin ve zeytinyağının üretim ve dış ticareti ile ilgili geleceğe yönelik tahminlerde bulunmuştur. Araştırma sonucunda, Türkiye’nin yakın gelecekte bu ürünlerin üretiminde ve ihracatında artış sağlayacağı, 2020 yılı itibariyle zeytin üretiminin 1 milyon 875 bin ton, zeytinyağı üretiminin 165 bin ton ve zeytinyağı ihracatının 80 bin ton olacağı tahmin edilmiştir. Ayrıca, Türkiye’nin zeytin üretiminde ve dış ticaretinde önemli sorunların bulunduğu ve miktar olarak artışın yanı sıra kalitede de iyileşme sağlanması gerektiği vurgulanmıştır.
3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal
Araştırmanın ana materyalini, araştırma bölgesinde zeytin üretiminin yoğun olduğu illerde (Hatay, Mersin, Osmaniye ve Adana) zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin üreticileri ve bu ürünlerin pazarlamasında faaliyet gösteren aracılarla yapılan anketler sonucunda elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Anket formları, benzer konularda yapılmış çalışmalardan faydalanılarak ve uzman kişilerin görüşleri alınarak araştırmanın amacına uygun olarak hazırlanmıştır. Ankette yer alan soruların uygunluğu ve yeterliliğini test edebilmek amacıyla pilot anket çalışması yapılmış, gerekli düzeltmeler sonucunda ankete son şekli verilmiştir. Üreticilerle, 1-15 Mart 2009 tarihleri arasında görüşme yapılmıştır. Bu tarihler arasında aracılarla ve işleme tesislerinin yetkilileriyle görüşme yapılması planlanmış, ancak hasat döneminin sona ermiş olmasından dolayı bu tesislerin üretim faaliyetine ara vermesi sebebiyle ilgili kişilere ulaşmada zorluk yaşanmıştır. Bu sebeple, aracılarla ve işleme tesislerinin yetkilileriyle 15-30 Kasım 2009 tarihleri arasında görüşme yapılarak alan çalışması tamamlanmıştır
Anket formları, üreticiler, aracılar ve işleme sanayinde faaliyet gösteren işletmeler (sofralık zeytin işletmeleri ve zeytinyağı üretim tesisleri) için ayrı ayrı hazırlanmıştır. Üretici anket formlarında;
üreticilerin üretim desenlerini, zeytin üretim tekniklerini (fide temini, gübreleme, ilaçlama, sulama, vb.), pazarlama yapılarını (ürünün satış şekli, ürünün pazarlandığı yerler, satış fiyatı, vb.), yaşadıkları sorunları ve gelecekte zeytin üretimiyle ilgili davranışlarını öğrenmeye yönelik sorulara yer verilmiştir. Aracılar ile yapılan görüşmelerde aracıların ürün alım ve satım faaliyetlerine ilişkin bilgiler üzerinde durulmuştur. İşleme sanayinde faaliyet gösteren işletmeler ile ilgili yapılan görüşmelerde bu işletmelerin faaliyet şekilleri ile ilgili bilgiler alınmasının yanı sıra SWOT analizine kaynak oluşturacak verilerin elde edilmesini sağlayacak sorular yöneltilmiştir.
Çalışma, konuyla ilgili ikincil verilerle de desteklenmiştir. Bu amaçla, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Hatay, Mersin, Osmaniye ve Adana İl ve İlçe Müdürlükleri, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Tarımsal Üretim ve Geliştirme Müdürlüğü (TÜGEM) Food and Agriculture Organization (FAO), International Olive Oil Council (IOOC) ve Ege İhracatçılar Birliği (EİB) istatistiksel verilerinden faydalanılmış, bu amaçla konuyla ilgili daha önce yapılan çalışmalardan da yararlanılmıştır.
3.2. Yöntem
3.2.1. Örnek Seçiminde Kullanılan Yöntem 3.2.1.1. Tarım İşletmelerinde Örnekleme
Araştırma alanı olarak, Türkiye zeytin üretiminin %19.50’sini (2006-2007 yılları ortalamasına göre) sağlayan Doğu Akdeniz Bölgesi seçilmiştir (TÜİK, 2011a). TÜİK tarafından yapılan sınıflandırmaya göre, Doğu Akdeniz Bölgesi; Hatay, Adana, Osmaniye, Mersin ve Kahramanmaraş illerini kapsamaktadır. Örnek kapsamına alınacak illerin ve ilçelerin seçimi, ağaç sayıları ve üretim miktarları dikkate alınarak “Gayeli Örnekleme Yöntemi” ile yapılmıştır. Bu şekilde, 2006-2007 yılları ortalamasına göre, Doğu Akdeniz Bölgesi zeytin ağaç varlığının %95.23’ünü, zeytin üretiminin ise
%97.47’sini sağlayan Hatay, Mersin, Osmaniye ve Adana illeri araştırma kapsamına alınmıştır.
Kahramanmaraş’ın payı ihmal edilebilecek düzeyde olduğundan araştırma kapsamı dışında bırakılmıştır.
Örnek kapsamına alınacak ilçeler, il üretimine katkılarının yanı sıra İl ve İlçe Tarım Müdürlükleri yetkililerinin görüşleri dikkate alınarak, üretim ve pazarlama açısından illeri temsil edecek şekilde seçilmiştir. Bu yöntemle, Hatay’da zeytin üretiminin %56.29’unu oluşturan Merkez, Altınözü ve İskenderun ilçeleri; Mersin’de üretimin %50.15’ini sağlayan Mut ve Tarsus ilçeleri; Adana’da üretimin %52.13’ünü sağlayan Ceyhan ve Yüreğir ilçeleri örneğe dahil edilmiştir. Osmaniye’de ise Merkez ilçe üretimin %45.28’ini sağladığından, sadece bu ilçenin seçilmesi yeterli görülmüştür. Bu şekilde, 4 ilden toplam 8 ilçe örneğe dahil edilmiştir. Köylerin seçiminde ise Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) verilerinden faydalanılarak seçilen ilçelerde, zeytin dikim alanlarının yoğun olduğu 18 köy
tespit edilmiş ve seçilen köylerde bulunan zeytin üreticilerinin listesi çalışmanın çerçeve listesini oluşturmuştur. Çerçeve listeye “Tabakalı Örnekleme Yöntemi” uygulanarak anket yapılacak üretici sayısı aşağıda belirtilen formül yardımıyla hesaplanmıştır (Çiçek ve Erkan, 1996).
Formülde;
n; örnek hacmi,
Nh; h. tabakanın birim sayısı, Sh; ; h. tabakanın standart sapması, N; toplam işletme sayısını,
D; d/Z’yi,
d; ortalamadan sapmayı,
Z; t-dağılım Tablosinde %95 güven düzeyine ait t değerini ifade etmektedir.
Buna göre, belirlenen 18 köyde, %95 güven aralığı ve ortalamadan %5 sapma ile örnek işletme sayısı 130 olarak bulunmuştur. Elde edilen örnek hacmi, tabakalara oransal olarak dağıtılmıştır. Örnek işletmelerin tabakalara dağıtımına ilişkin bilgiler Tablo 3.1’de verilmektedir.
Tablo 3.1. Örnek İşletmelerin Zeytin Dikim Alanı Genişlik Gruplarına Göre Dağılımı Sınıf
Sınırları (da)
Frekans
(Nh) Ortalama Standart
Sapma (Sh) nh*sh Varyans
(sh2) nh*sh2 Örnek Sayısı (ni)
1-10 641 6.30 2.73 1,747.57 7.43 4,764.43 48
11-30 729 18.66 5.64 4,111.96 31.82 23,193.76 55
31-60 350 52.22 18.18 6,363.00 330.51 115,679.34 27
Toplam 1720 22.83 26.55 12,222.54 369.76 143,637.54 130
Anketlerin, ilçelere dağılımı zeytin üretim miktarındaki, köylere dağılımı ise (resmi kayıtlarda üretim miktarına ilişkin veriler bulunmadığından) dikim alanlarındaki payları dikkate alınarak yapılmış ve Tablo 3.2’de gösterilmiştir. Bu kapsamda, Hatay ilinde 64, Mersin ilinde 43, Osmaniye ilinde 18 ve Adana’da 7 anket olmak üzere toplam 130 anket yapılmıştır.
3.2.1.2. Aracılarda Örnekleme
Zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin pazarlama kanallarında faaliyet gösteren aracıların faaliyet şekillerini ortaya koyabilmek amacıyla, bu kişilerden yüz yüze görüşme yoluyla veri elde edilmiş ve değerlendirilerek yorumlanmıştır. Anket yapılan aracıların seçimi, zeytin üreticileriyle ve işleme sanayinde faaliyet gösteren kişilerle yapılan görüşmeler sırasında elde edilen bilgiler doğrultusunda gayeli olarak yapılmış ve toplam 27 aracı ile görüşülmüştür. Bu aracılardan 18’i zeytin, 9’u zeytinyağı ticaretiyle uğraşmaktadır.
n =
( Σ Nh Sh )2 N2 D2 + Σ Nh (Sh)2
Tablo 3.2. Örnek İşletmelerin İllere ve İlçelere Göre Dağılımı
İller İlçeler Köyler Anket
Sayıları
Hatay
Altınözü
- Sarıbük - Yolağzı - Yiğityolu
32
Merkez - Yoncakaya
- Hanyolu 20
İskenderun - Madenli
- Derekuyu 12
Toplam 64
Mersin
Mut
- Yapıntı - Evren - Yeşilköy
34
Tarsus - Beylice
- Karadirlik 9
Toplam 43
Osmaniye Merkez - Akyar
- Kayalı 16
Toplam 16
Adana
Ceyhan - Gümürdülü
- Yellibel 4
Yüreğir - Baklalı
- Göztepe 3
Toplam 7
Genel Toplam 130
3.2.1.3. İşleme Sanayinde Örnekleme
Araştırma Bölgesi’nde zeytinyağı ve sofralık zeytin pazarlama organizasyonunu tam olarak ortaya koyabilmek amacıyla bu ürünleri işleyen tesislerle de görüşmeler yapılmıştır. Araştırma alanında bulunan zeytinyağı fabrikaları ve sofralık zeytin işleme tesisleri, İl Tarım Müdürlükleri Koruma Kontrol Şubesi kayıtlarından faydalanılarak belirlenmiştir. Örnek işletmeler ise İl Tarım Müdürlükleri’nden ilgili kişilerin ve üreticilerin verdiği bilgiler ışığında bölgeyi temsil edecek şekilde gayeli örnekleme yöntemi kullanılarak belirlenmiştir. Çalışmanın başlangıcında, işletme sayısı fazla ve bu işletmelerin homojen yapıda olmasından dolayı zeytinyağı fabrikalarının en az %25’i; işletme sayısının az ve bu işletmelerin heterojen yapıda olmasından dolayı sofralık zeytin işleme tesislerinin en az %50’si ile görüşülmesi hedeflenmiştir. Saha çalışmasının sonucunda, Hatay’da 20 adet, Mersin’de 7 adet ve Osmaniye’de 6 adet olmak üzere toplam 33 adet zeytinyağı fabrikası ile görüşme yapılmıştır (Tablo 3.3). Sofralık zeytin işletmeleri ile anket uygulamasında ise Hatay’da 3 adet ve Mersin’de 6 adet olmak üzere toplam 9 adet işletmeye ulaşılabilmiştir. Anket yapılan işletmeler, araştırma alanında faaliyet gösteren zeytinyağı fabrikalarının %28.45’ini, sofralık zeytin işletmelerinin
%60.00’ını oluşturmaktadır. Örnek işletmelerin illere dağılımında ise Hatay’daki işletmeler nispeten homojen olduklarından hedeflenenden daha az, Mersin ve Osmaniye’deki işletmeler ise nispeten heterojen olduklarından hedeflenenden daha fazla sayıda işletme ile görüşülmüştür. Adana’daki zeytin üretim miktarının düşük seviyede olması sebebiyle, bu ilde az sayıdaki (5 adet) zeytinyağı fabrikaları düşük kapasite ile düzensiz olarak faaliyet göstermektedir. Bu nedenle, araştırma kapsamı dışında bırakılmıştır.
Tablo 3.3. Anket Yapılan Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin İşleme Tesislerinin Dağılımı (2008) İller
Zeytinyağı İşleme Tesisleri Sofralık Zeytin İşletmeleri Toplam İşletme Sayısı Anket Sayısı Toplam İşletme Sayısı Anket Sayısı
Adet Oran (%) Adet Oran (%) Adet Oran (%) Adet Oran (%)
Hatay 86 74.14 20 60.61 5 33.33 3 33.33
Mersin 19 16.38 7 21.21 10 66.67 6 66.67
Osmaniye 11 9.48 6 18.18 0 0.00 0 0.00
Toplam 116 100.00 33 100.00 15 100.00 9 100.00
*Anket sayısının toplam işletme sayısına oranını göstermektedir.
Kaynak: TKB, 2009.
Bölge’de kayıt altında bulunan sofralık zeytin işletmelerinin yanı sıra çok sayıda küçük ölçekli, kendi imkânlarıyla ve ilkel metotlarla sofralık zeytin üretimi yapan işletmenin bulunduğu bilinmektedir.
Ancak bu işletmeler, kayıt altında bulunmamaları nedeniyle araştırma kapsamı dışında bırakılmıştır.
3.2.2. Verilerin Analizinde Kullanılan Yöntem
Pazarlama Organizasyonunun Etkinliğinin Değerlendirilmesinde Kullanılan Yöntem: Üreticiler, aracılar, zeytinyağı ve sofralık zeytin işleme tesislerinin yetkilileri ile yapılan yüz yüze görüşmeler sonucunda elde edilen veriler paket programlar vasıtasıyla değerlendirilmiş, frekans ve yüzdeler hesaplanarak irdelenmiştir.
Doğu Akdeniz Bölgesi’nde zeytin, zeytinyağı ve sofralık zeytin pazarlama organizasyonunda etkinliğin değerlendirilmesi amacıyla pazarlama hizmetlerinin yerine getirilişi ve pazarlama unsurlarından pazar saydamlığı, pazarlama marjı ve rekabet incelenmiştir. Pazarlama hizmetlerinin etkinliğinin tam olarak ortaya konulması için fonksiyonel ve kurumsal yaklaşımlardan faydalanılmıştır.
Fonksiyonel yaklaşım tarım ürünlerinin üreticiden tüketiciye akışı sırasında yapılan hizmetlere göre pazarlama organizasyonunun incelenmesidir. Pazarlama hizmetlerini 3 grupta toplamak mümkündür (İnan, 2006).
Değişim (mübadele) ile ilgili fonksiyonlar; satın alma ve satış gibi faaliyetlerdir. Satın alma ve satış fonksiyonları pazarlamanın yerine getirmesi beklenen en önemli faaliyetler olarak düşünülmektedir.
Fiziksel fonksiyonlar; işleme, depolama ve taşıma gibi teknik hizmetlerdir. Pazarlamanın etkin bir şekilde yerine getirilmesi için bu hizmetlere önem vermek gerekmektedir.
Pazarlamayı kolaylaştırıcı fonksiyonlar ise finansman, dereceleme ve standardizasyon ile reklam ve pazar haberlerini yayma hizmetleridir. Bu hizmetlerin yerine getirilmesi pazarlamanın etkinliğini yükseltmektedir.
Kurumsal yaklaşımda ise pazarlamada görev alan kişilerin ya da işletmelerin faaliyetleri incelenir.
Bunlar çeşitli aracılar ve aracı kurumlar ile tarım ürünlerini işleyen ve pazarlamada görev alan kuruluşlardır (İnan, 2006).
Araştırmada, Doğu Akdeniz Bölgesi’nde ele alınan ürünlerin;
Pazarlamasında yer alan aracıların (komisyoncu, tüccar, işleme tesisleri, perakendeci) faaliyette bulunma şekilleri,
Pazarlamada önemli görülen pazarlama hizmetleri ile (toplama, işleme, dağıtım, paketleme ve ambalajlama, taşıma, depolama, dereceleme ve standardizasyon)
Pazarlama unsurları (pazar saydamlığı, rekabet ve pazarlama marjı) incelenerek pazarlama organizasyonun etkinliği ortaya koyulmuştur.
