Cilt Sanatı Süsleme Özellikleri

Anadolu Selçuklu cilt sanatında, süslemede kullanılan motif ve kompozisyon grupları hiç bir bozulma olmadan günümüz cilt uygulayıcıları tarafından da kabul edilerek kullanılmaya devam edilmektedir. Konya’da cilt sanatını devam ettiren Ahmet Saim Arıtan, Anadolu Selçuklu cilt sanatında kullanılan bu süslemeleri altı gruba ayırmıştır. Bunlar sırası ile:

7.7.1. Geometrik Süsleme: Başlangıcı ve sonu belli olmayan, son derece

karışık gibi görünen, ama tam bir düzen ve ahenk gösteren bu yıldız sistemleri, her şeyin üstünde olan ilahî iradenin, Allah'ın sonsuzluğunun bir ifadesidir.

Anadolu Selçuklu ciltlerinde geometrik süsleme; iki başlık altında incelenebilmektedir.

Bunlar:

2. Ciltlerin muhtelif yerlerinde süsleme olarak (Arıtan, 2002: 936).

7.7.1.1. Zemini Tamamen Kaplayan Yıldız Ağları Olarak Geometrik Süsleme: Bu süsleme tarzında; bir yıldızın ve onun uzantısının bütün kapağı

doldurduğu görülür. Daha çok dış kapaklarda, nadiren iç kapaklarda uygulanmıştır. Zemini tamamen kaplayan süslemede;

a - Tek merkezli 6-8 kollu yıldızlı, b - Çok merkezli 8 kollu yıldızlı, c - Tek merkezli 10 kollu yıldızlı, d - Çok merkezli 10 kollu yıldızlı, e - Tek merkezli 12 kollu yıldızlı,

f - Çok merkezli 12 kollu yıldızlı çeşitleri görülmektedir(Arıtan, 2002: 936).

7.7.1.2. Ciltlerin Muhtelif Yerlerinde Kullanılan Geometrik Tezyinat: Bu şekildeki uygulamada geometrik süsleme; şemse, mikleb, sertab vs. gibi

yerlerde kullanılmıştır. Bu süsleme tarzının da; yuvarlak, 5 kollu yıldızlı, 6 kapalı kollu yıldızlı, 6 kollu yıldızlı (Mühr-i Süleyman'lı), 8 kollu yıldızlı, 10 kollu yıldızlı, 12 kollu yıldızlı, oval, sekizgen, dikdörtgen, bal peteği gibi altıgen şeklinde uygulamaları mevcuttur. (Arıtan, 2002: 936).

7.7.2. Rûmî Süsleme: “Başlangıcından günümüze kadar taş, çini, ahşap, kumaş

ve kitap sanatları gibi bütün süsleme dallarının vazgeçilmez bir parçası olmuş, özellikle de Anadolu Selçukluları tarafından geliştirilerek, “Anadolulu” demek olan “Rûmî” adını almıştır”(Arıtan, 2002: 938).

Sonuç olarak şu söylenebilir. Diğer motif gruplarında olduğu gibi Rumili kompozisyonların temelinde de geometrik düzenlemeler bulunmaktadır.

Kaynağını Orta Asya Türk sanatındaki hayvan figürlerinden alan rûmî, Anadolu Selçuklu cilt süslemelerinde aşağıdaki şekillerde kullanılmıştır.

7.7.2.1. Zemini Tamamen Kaplayan Rûmîler: Bunlar ciltlerin dış ve iç

kullanılmıştır. Dış kapaklar tamamen, iri ve daha çok müsenna rûmîler ile kaplanırken, iç kapaklarda kıvrım dal ve yuvarlak formlar (hatlar) üzerinde uygulandığı gibi, merkezdeki dört kollu müsenna rûmîler devamı olarak da uygulanmıştır. Mikleblerde ise, zemini tamamen kaplayan rumi kullanılmıştır(Arıtan, 2002: 937).

7.9.2.2. Ciltlerin Muhtelif Yerlerinde Kullanılan Rûmîler: Bu

şekildeki uygulamalarda, form ve karakter olarak bir benzerlik görülürse de, kompozisyonda bulunduğu yerlerdeki bazen birinci, bazen ikinci ve daha sonra derecedeki konumları açısından önemlidir. Böyle uygulanan rûmîler:

1- Zencereklerde çok küçük formlarda, 2- Şemse merkezinde,

3- Dört kollu yıldız etrafında teşekkül eden sekiz kollu yıldızlar içinde, 4- Kapak içlerinde sekiz kollu dış bükey yıldız etrafında,

5- Baklava dilimleri arasında ve armudîler içinde, 6- İçi tepelikli dilimli kartuşlar içinde,

7- Çarpık dört kollu yıldızlar ve etrafındaki dikdörtgenler içinde,

8- Yuvarlaklar ve aralarında bulunan muhtelif şekiller üzerinde görülmektedir (Arıtan, 2002: 937).

7.7.3. Bitkisel Süsleme: Anadolu Selçuklu ciltlerinde, geometrik ve rümî

süslemeye göre daha az kullanılan bitkisel süslemeye hatâyî de denilmektedir. Orta Asya'dan gelen ve Çin sanatının etkisi altında geliştiği için hatâyî adını alan bu süsleme tarzı genellikle çiçek ve goncaları ele alır. Çoğu kez asılları belli olmayacak derecede stilize edilerek, süsleme alanlarının hepsinde kullanılan hatayî motifi, Anadolu Selçuklularında oldukça sade bir tarzda kullanılmıştır. Bitkisel süsleme ciltlerde daha çok kapak içlerinde kullanılmış olup şemse ve miklebler de görülmektedir (Arıtan, 2002: 937).

7.7.4. Yazı Süsleme: Yazılı süsleme Anadolu Selçuklu devri cilt sanatında

7.7.4.1. Kullanılış Yerine Göre:

1. Şemse içi ve dışında, 2. Bordür (zencirek)lerde, 3. Köşebentlerde,

4. Sertab'ta, 5. Kapak içlerinde.

7.7.4.2. Kullanış Şekline Göre:

l- İmza Şeklinde: Bu uygulamada imzalar, küçük yuvarlaklar içinde, iri yuvarlaklar içinde ve diğer geometrik şekillerde kullanılmıştır.

2- Düz şekilde

3- Aynı yazının tekrarı şeklinde uygulanmıştır(Arıtan, 2002: 937).

7.7.5. Geçme ve Girift Örgülü Süsleme: Anadolu Selçuklu ciltlerinde çok

görülen bir süsleme çeşididir. Geçme ve girift örgü motifi birbirine çok benzer görünse de, “geçme” yi cilt kapaklarında ana süslemenin içi veya aralarını doldurma amaçlı kullanılan bir dolgu tezyinatı, “örgü” yü ise ona nispetle daha ölçülü, kurallı olan bir süsleme unsuru olarak kabul edilebilir. Geçmeler ve örgüler süslemede farklı yerlerde kullanıldığı için gruplara ayrılmıştır (Arıtan, 2002: 938).

Geçmeler cilt kapağında; zeminde, şemse zemininde, bordürde, zencerekte ve mikleb'de kullanılmaktadır. Yapılış tekniğine göre; zemin veya ana tezyinatın ortasındaki kare, yuvarlak, üçgen gibi merkezlerin etrafında ve tek başına uygulanmaktadır. Geçmelerin; yatay, dik ve çapraz birbirini kesen şekillerden oluşan, sarmalı, üç iplik, iki iplik, dört kollu yıldızın varyantları gibi tipleri de görülmektedir. Örgüler de bir cilt kapağında kullanım şekillerine göre; köşebentlerde, zencerek ortalarında, şemse içlerinde ve geometrik yıldızlar arasında kullanılmaktadır. Yapılış tekniğine göre ise; tek çizgili, çift hatlı ve çift hatlı içleri taramalı olarak kullanılmıştır. Ayrıca, örgülerin 2 sıralı, 3 sıralı, 4 sıralı, 5 sıralı, müstakil motif şeklinde tipleri de bulunmaktadır (Arıtan, 2002: 938).

7.7.6. Muhtelif Süslemeler: Bunlar; noktalamalar, post-Sâmarrâlı süsleme,

balık pulu, gamalı haç, rüzgar gülü (çark-ı felek), zencîr-i saadet, saadet sembolü, hilal, muhtelif dilimli gülce, zig-zag ve baklava dilimi, fırfır, tam daire ve çeyrek güneş (istiridye-münhani)dir (Arıtan, 2002: 938).