Christaller Merkezi yerler teorisi

Merkezi yerler teorisi Alman coğrafyacı Walter Christaller tarafından oluşturulmuştur. Christaller Güney Almanya’da bulunan yerleşme ve merkezlerini incelemiş ve bu yerleşmelerin düzenli dağılımını gözlemlemiştir. Bu gözlemi belirli bir yöntem ile ortaya koyarak teori oluşturmuştur. Bu konuda yaptığı çalışmayı 1933 yılında “Güney Almanya’da Merkezi Yerler” adı ile yayınlamıştır (Dinler, 2008).

Christaller ilk aşamada aklına takılan sorular ile yola çıkmıştır. Yerleşmelerin büyüklüklerinin nasıl değiştiğini, aralarındaki ilişkilerin nasıl olduğunu, şehirlerin büyüklüğünü ve dağılışını nasıl bir istatistik içerisinde olduğunu merak etmiştir (Tümertekin ve Özgüç, 2006).

Sorular ile birlikte Christaller haritalar üzerinde de işlem yapmıştır. Genel anlamda Almanya’da yer alan aynı büyüklükteki şehirleri düz bir hat ile birleştirmiş, daha sonra ulaşım bağlantılarını inceleyerek aynı büyüklükteki şehirlerarasında mesafeleri incelemiştir. Yapılan incelemelerin ardından birbiri ile yaklaşık eşit büyüklükte bulunan şehirleri birleştiren hatların üçgen, çoğu zaman da eşkenar üçgen

14

oluşturduğunu görmüştür. Bu üçgenlerin de bir araya gelerek altıgen yapıyı oluşturduğunu belirtmiştir. Bu incelemeyi Güney Almanya’da bulunan bütün yerleşmeler kapsamında- toplam 2825 yerleşme- yapmıştır. Bu incelemelere göre Güney Almanya'da 7 kademe merkez bulunmaktadır (Bkz: Şekil 2.2) (Tümertekin ve Özgüç, 2006).

Şekil 2.2: Güney Almanya yerleşme merkezlerinin kademelenmesi3 Haritada yer alan merkez kodlarının tanımları ise Çizelge 2.1’deki gibidir;

Çizelge 2.1: Yerleşme merkezlerinin özellikleri4

Güney Almanya'da bulunan bu sistem 7 kademe merkezi kapsamaktadır. En üst kademede ülkesel merkez, en alt kademede ise küçük kasaba bulunmaktadır (Christaller,1933). Güney Almanya yerleşim sisteminde ana merkezleri birbirine

3_{Christaller, 1933}

4_{Tümertekin ve Özgüç, 2006}

Kademe Kod Tip

1 M Küçük Kasaba 2 A Büyük Kasaba 3 K Küçük Şehir 4 B İlçe Merkezi 5 G İl Merkezi 6 P Eyalet Merkezi 7 L Ülkesel Merkez

15

bağlayan temel akslar, bu temel aksların dışında alt merkezleri de birbirine bağlayan akslar bulunmaktadır, bu akslar ile tüm kademeler birbirine bağlanmaktadır.

Christaller yaptığı çalışma neticesinde, gerçek dünyayı basitleştirerek teoriye aktarmıştır. Bu süreçte çeşitli kabuller ortaya koymuştur.

Merkezi yerler teorisinde yer alan varsayımlar, neo klasik kuramlar kapsamındaki varsayımlar ile paraleldir. Christaller genel anlamda bu varsayımlara şunu da eklemiştir (Atalık, 2011);

Merkezler arasında kademelenme vardır. Üst kademe merkezler, alt kademe merkezlerin sağladığı ürün/ hizmet ile birlikte etki alanı daha geniş olan ürün/ hizmet sağlarlar. Alt kademe merkezler ise üst kademe merkezlerin sağladığı hizmetlerin tamamını sağlayamazlar, bu nedenle üst kademe merkezlerin etkisi altındadır

Merkezi yerler kuramının temeli, diğer alanlarda bulunmayan ürün ve hizmetlerin merkezlerde bulunması ve bu merkezlerden temin edilmesidir. Bu nedenle tüketiciler ihtiyaçları doğrultusunda merkeze giderler, bu durum merkezin yerleşmede bir etki alanı oluşturmasına sebep olmuştur. Bu şekilde merkezler oluşurken merkezler arası hiyerarşi de söz konusu olmuştur. Merkezin kademesi, merkezin sahip olduğu fonksiyonlara bağlıdır. Üst kademe merkezler, alt kademe merkezlerin sunduğu hizmetlerin tamamı ve bunun dışında da farklı hizmetler sunmaktadır, bu kapsamda alt kademe merkezler, üst kademe merkezlerin etki alanında kalmaktadır (Hottes, 1983).

Teoride yerleşim organizasyonunu ortaya koyan Christaller gözlemlerinden yararlanarak en alt kademe merkezlerin etki alanının yarıçapı 4 km olan bir sistem olarak belirlemiştir, nitekim 4 km değeri bir insanın bir saat içerisinde yürüyebileceği bir mesafedir. Christaller’ın aynı kademedeki yerleşmelerin eş kenar üçgenler oluşturduğunu gözlemleyerek, teorisinde yerleşmeleri eş kenar üçgenlerin uç noktalarına koymuştur. Bu durumda eş iki merkez arasındaki mesafe, merkezlerden birinin etki alanının yarıçapı (4 km) değerinin √3 katı olan 7 km’dir (Bkz: Şekil 2.3) (Dinler, 2008).

16

Şekil 2.3: Christaller'a göre yerleşme merkezleri arasındaki uzaklık5

Şekilde görüldüğü gibi b1 ve b2 merkezleri en alt kademe yerleşme merkezleridir. A1,A2 ve A3 ise b1- b2’den bir üst kademe merkezlerdir, aynı zamanda b1 ve b2 merkez özelliklerini de göstermektedirler. En alt kademe merkezler olan b1 ve b2 merkezlerinin etki alanları 4 km yarıçapındadır ve b1 ile b2 arasındaki mesafe 7 km değerindedir. İkinci derecede kademe olan A1,A2 ve A3 merkezleri arasındaki uzaklık ise A1 ile b2 arasında olan uzaklığın, 7 km, √3 katı olan 12 km’dir, sistem bu şekilde daha üst kademelerde devam etmektedir. Bir alt kademe merkezler arasındaki mesafenin √3 katı bir üst mesafedeki merkezler arasındaki mesafeye denk gelmektedir.

Christaller’ın ortaya koyduğu teori kapsamında Güney Almanya’da gözlemlediği 7 kademeli yapı şematize edildiğinde Şekil 2.4’teki sistem ortaya çıkmaktadır;

5_{Christaller, 1933verisinden oluşturulmuştur}

17

Şekil 2.4: Merkezi yerler kuramı, 7 kademeli şematik yapı6

Gözlem ve gözlem neticesinde ortaya çıkan şema kapsamında Christaller, yerleşmeler ve merkezler hakkında niceliksel bilgiler ortaya koymuştur (Bkz: Çizelge 2.2).

Çizelge 2.2: Yerleşme merkezlerinin kademelenmesi, nüfus ve uzaklık değerleri 7

Merkezler arası uzaklık, merkez kademesi arttıkça artmaktadır (√3kat). Bu durumda merkez etki alanı, merkez kademesi arttıkça ortalama 3 kat artmaktadır. Bu durum

6 _{Tez çalışması kapsamında hazırlanmıştır} 7_{Christaller, 1933}

Merkez

Kademesi Merkez Tipi

Merkezler Arası Uzaklık (km) Merkez Nüfusu Merkez Etki Alanı (km²) Alanın Toplam Nüfusu Merkez Yerlerin Sayısı 1 Küçük Kasaba 7 1.000 45 3.000 486 2 Büyük Kasaba 12 2.000 135 11.000 162 3 Küçük Şehir 21 4.000 400 35.000 54 4 İlçe Merkezi 36 10.000 1.200 100.000 18 5 İl Merkezi 62 30.000 3.600 250.000 6 6 Eyalet Merkezi 108 100.000 10.800 1,000,000 2 7 Ülkesel Merkez 186 500.000 32.400 3.500.000 1

18

alanın toplam nüfusu için de geçerlidir. Bu nedenle nüfus eşit bir şekilde dağılmıştır. Nitekim Christaller teorisinde nüfusun dengeli dağıldığını kabul etmiştir.

Christaller tüketici ihtiyaçlarının optimum olarak hangi merkezden karşılanacağı sorusuna yönelmiştir. Merkezler hem kendi bulundukları yerleşime hem de bağlantılı bulunduğu diğer yerleşimlere hizmet etmektedir. Ancak burada bağlantılı olduğu yerleşmelerin ne kadarına hizmet edeceği sorusu ortaya çıkmaktadır. Bu duruma yönelik merkezlerin sunduğu hizmet türlerine göre bir çalışma yapmış ve bunu “k- value” (k kuralı) olarak tespit etmiştir. 3 farklı k kuralı bulunmaktadır (Dicken ve Llyod, 1990);

K3 alışveriş kuralı K4 ulaşım kuralı8 K7 yönetim kuralı9

K3 Alışveriş kuralı

Yerleşim sistemi incelendiğinde alt kademe merkez ve yerleşim alanı, bu merkezden bir üst kademe olan toplam 3 merkezin etkisi altında olduğu görülmektedir, nitekim alt kademe merkez, üst kademe merkezlerinden 3 tanesinin kesişim noktasında bulunmaktadır (Bkz: Şekil 2.5). Bu sistem, alanda dengeli olarak dağılmış tüketicilerin ihtiyaçlarını en uygun şekilde karşılayan bir yapıya sahiptir, çünkü tüketiciler ihtiyaçlarını en yakın merkezden karşılamaktadır. Christallerk3 kuralını alışveriş kuralı (marketing principle) olarak tanımlamaktadır (Dicken ve Llyod, 1990). Yerleşme sisteminde K3 yapısının alışveriş fonksiyonu ile ilişkilendirilmesinin nedeni, bu fonksiyonun tüketiciler için en sık ihtiyaç olması ve bu ihtiyacın karşılanması için tüketicilere en yakın- ulaşım maliyetinin en az- olduğu noktada merkezin bulunmasıdır.

8 _{Bkz. Ek A}

19

Şekil 2.5: K3 alışveriş kuralı 10

Şekil 2.5'ten de görüldüğü gibi üst kademe merkez alışveriş kuralına göre kendi yerleşim alanı ile komşu olduğu 6 alt kademe yerleşmenin de 1/ 3 bölümüne hizmet etmektedir, şekildeki taralı alan hizmet alanını göstermektedir. Bu durumda;

K=1 + 6.1/3=3

K3 kuralı ile ortaya çıkan yapı, merkezi yerler sisteminin genel yapısını oluşturmaktadır. Üst kademe merkezlerin etki alanları alışveriş kuralına göre belirlenmiştir.