Bulunma Hâli

―Fiildeki oluş ve kılışın yerini bildiren durumdur. İlgili ada +DA eki getirilerek karşılanır: akıl+da, açık+ta, beşik+te, su+da, yol+da gibi.

Bu ek çeşitli kullanılış biçimleri dolayısıyla adı fiile zamanda bildirme, zarf tümleci oluşturma, içinde bulunma, aracı olma; yaş, miktar, derece bildirme vb. görev ve ifadelerle de bağlar‖ (Korkmaz, 2009, s. 23).

KT’deki bulunma hâli eki ile TT’deki bulunma hâli ekinin iĢlevsel açıdan farklı değildir. TT’de bilindiği üzere bulunma hâli ekinin “-da / de, -ta / te” olmak üzere dört varyantı vardır. KT’de ise bulunma hâli eki;

―Bulunma hâli, +DA/+DO ekiyle ifade edilir. Tonluyla biten isimlere +da/+de, +do /+dö; tonsuzla biten sözlere ise +ta/+te, +to/+tö ekleri gelir… Ekin, yuvarlak ünlülü şekilleri dudak uyumu gereği oluşmuştur:

Şaar-da ―şehirde‖… üyün-dö ―evinde‖, orok-to ―orakta‖…‖ (Kasapoğlu Çengel, 2005, s. 172).

7.1.1. Bulunma Hâli ile Ġlgili Morfolojik ve Fonetik Hatalar

KT’de bulunma hâli ekinin yuvarlak ünlülü Ģekillerinin bulunması alıĢkanlığa dayalı olumsuz aktarım yapılmasına sebep olmaktadır. Bu fonetik hatalar çok uzun süreli yapılan hatalar değildir. Daha çok konu ilk öğretildiğinde meydana gelen ve kısa zaman içinde düzelen hatalardır.

Örn: ―Benim yaz tatilim Kaşka-Terek köyündö geçti.‖

(Benim yaz tatilim KaĢka-Terek köyünde geçti.)

―Barskoon’do gölde yüzdüm.‖ (Barskoon’da gölde yüzdüm.)

―Saat ondo e-postama gelen mesajlarıma bakıyorum.‖ (Saat onda e-postama gelen mesajlarıma bakıyorum.) vb.

Ses uyumuyla ilgili yapılan hatalarda çokluk ekiyle birlikte öğretilen, ses uyumuna girmeyen “alıntı kelimeler”in de etkisi olduğu söylenebilir. Bu kelimeler öğrencilerde kafa karıĢıklığına sebep olabilmektedir.

Örn: ―O vakitta ineklerden annemle süt sağıyorduk.‖ (O vakitte ineklerden annemle süt sağıyorduk.)

―Aynı saattauyup aynı saatta kalkmak lazım.‖ (Aynı saatte uyup aynı saatta kalkmak lazım.)

―BiĢkek’de arkadaşlarımla buluştum ve gezdim.‖ (BiĢkek’te arkadaĢlarımla buluĢtum ve gezdim.)

―Benim kalbimda büyük bir yere sahip.‖ (Benim kalbimde büyük bir yere sahip.) vb.

7.1.2. Bulunma Hâli Yerine Çıkma Hâlinin Kullanılması

Öğrencilerin bazen bulunma hâli eki yerine çıkma hâli ekini kullandıkları tespit edilmiĢtir. Bu hatanın sebebinin, bazı fiillerle birlikte KT’de iki varyantın da kullanılması olduğu düĢünülmektedir. Nitekim öğrencilere bu hatayı neden yaptıkları sorulduğunda, ana dillerinde iki hâl ekini de kullandıklarını dile getirmektedirler.

Örn: ―Spora başladıktan üç ay sonra ben yarışmaya katıldım ve oradan birinci oldum.‖

(Spora baĢladıktan üç ay sonra ben yarıĢmaya katıldım ve orada birinci oldum.)

―İsfana, Batken bölgesinin Leylek ilçesinden yer almaktadır.‖ (Ġsfana, Batken bölgesinin Leylek ilçesinde yer almaktadır.)

―Sonra camiye varır ve oradan nikâh kıyarlar.‖ (Sonra camiye varır ve orada nikâh kıyarlar.)

―Evden yemek pişirip yiyebilirsiniz.‖ (Evde yemek piĢirip yiyebilirsiniz.)

―Oradan gençler dans ederler.‖ (Orada gençler dans ederler.)

―Delikanlı yoldan yaşlı adam ve kadınla karşılaşmış.‖ (Delikanlı yolda yaĢlı adam ve kadınla karĢılaĢmıĢ.)

―Yedi buçuktan sekize kadar yemekhaneden kahvaltı ediyorum.‖ (Yedi buçuktan sekize kadar yemekhanede kahvaltı ediyorum.)

―Onu kütüphaneden gördüm.‖ (Onu kütüphanede gördüm.) vb.

7.1.3. Bulunma Hâli Yerine Yönelme Hâlinin Kullanılması

Çok sık ve yaygın olmamakla birlikte, bulunma hâli yerine yönelme hâlinin kullanıldığı hatalı cümlelere de rastlanmıĢtır.

Örn: ―Hepimiz birlikte göle yüzdük.‖ (Hepimiz birlikte gölde yüzdük.)

―Su ılık oluyor, göle yüzüyorum.‖ (Su ılık oluyor, gölde yüzüyorum.) vb.

Yüzmek fiili ile ilgili yapılan hatanın sebebinin, KT’de suya girmek ya da göle girmek anlamında kullanılan “kölgö tüşöm” (Göle giriyorum/gireceğim.) sözünün olduğu düĢünülmektedir. KT’de Suya girmek anlamında tüşüü fiili kullanılmaktadır. Yönelme hâli ekiyle kullanıldığından öğrencilerin olumsuz aktarım yaptıkları düĢünülmektedir.

AĢağıda verilen hataların, unutma sebebiyle gerçekleĢtiği ya da hâl eklerinin birbirine karıĢtırılmasıyla meydana geldiği düĢünülmektedir. Çünkü bu cümlelerdeki hata, ne KT’den ne de Rusçadan kaynaklanmaktadır.

Örn: ―Ekmeği de kazana pişiriyorduk.‖ (Ekmeği de kazanda piĢiriyorduk.)

―Saat üçe uyandık sonra göle gittik.‖ (Saat üçte uyandık sonra göle gittik.)

―Şimdiki zamanın çocukları gününü eve geçiriyor.‖ (ġimdiki zamanın çocukları gününü evde geçiriyor.)

―Saat üçe eve geliyorum.‖ (Saat üçte eve geliyorum.) vb.

AĢağıda verilen hata örnekleri, yine ana dilden kaynaklanan hatalardır. Öğrenciler bazen zaman ifadesinden sonra 3. teklik Ģahıs iyelik eki (tamlanan eki) + yönelme hâli getirmektedirler. Olumsuz aktarım sebebiyle gerçekleĢen bir hatadır. Örneğin; künügö “her gün” anlamına gelen bir zarftır.

“künügö (КYНYГӨ) Her gün: ‗Düyşön, künügö erteñ menen ayıldı üymö-üy kıdırıp, bizdi mektepke alıp barıp cürdü.‘ –ÇA1. (Düyşön, her gün sabahları köyde ev ev dolaşarak bizi okula götürüyordu.)” (Arıkoğlu & vd., 2017, s. 1464).

Öğrencilerin, bu hatayı doğrudan ana dillerindeki yapıyı TT’ne aktararak yaptıkları görülmektedir.

Örn: ―Gününe 3 litre su içmemiz gerek.‖ (Günde 3 litre su içmemiz gerek.)

―Haftasına iki gün satranç oynarsanız beyninize çok faydalı olur.‖ (Haftada iki gün satranç oynarsanız beyninize çok faydalı olur.) vb.

7.1.4. Bulunma Hâlinin Gereksiz Kullanılması

Taranan materyallerde bulunma hâli ekinin gereksiz kullanıldığı örneklere de rastlanmıĢtır. Özellikle zaman ifadelerinden sonra bulunma hâli eki getirildiği gözlemlenmiĢtir. Bu hatanın yapılmasında ana dilin tesiri söz konusudur.

Örneğin; keçinde-akĢam, tündö-geceleyin, keede-bazen, kez-kezde-bazen (Kasapoğlu Çengel, 2005, s. 200).

Örn: ―Her sabahta saat yedide uyandık.‖ (Her sabah saat yedide uyandık.)

(Mesela sabah erken kalkıp koĢmak çok güzel.)

―Annemin hatırladığına göre onlar dedemle birlikte bazende şehre gelirlermiş.‖

(Annemin hatırladığına göre onlar dedemle birlikte bazen Ģehre gelirlermiĢ.) vb.

Yukarıdaki hata örneklerinden baĢka sıklıkla hata yapılan zaman zarfları Ģunlardır: Yazda, yazında, kışta, kışında. Bu gereksiz/yanlıĢ kullanım, ana dilden olumsuz aktarım yoluyla meydana gelmektedir. Zaman zarflarında gereksiz yere bulunma hâli ekinin kullanılmasının yanı sıra bazı sıfatlarla birlikte cümle içinde gereksiz kullanımına da rastlanmıĢtır.

Örn: ―Evde çok gürültülü.‖ (Ev çok gürültülü.)

―Bizim Ģehrimizde sizin şehrinizden daha kalabalık.‖ (Bizim Ģehrimiz sizin Ģehrinizden daha kalabalık.)

―Kütüphanede çalışma odasından daha gürültülü.‖ (Kütüphane çalıĢma odasından daha gürültülü.) vb.

Bulunma hâli ekiyle ilgili olarak, tarihlerin yazımında öğrencilerin bazen bu hâl ekini yazmayı unuttuklarını burada hatırlatalım. Bununla ilgili açıklama söz konusu baĢlık altında yapılmıĢtı.