Çıkma Hâli

―Ablatifin bu geniş mânâsiyle uzaklaşma ana fonksiyonu beraber kullanıldığı fiilin mânâsına uygun olarak tabiî çeşitli hususî ifadeler içinde görünür. Bu hususî, bu çeşitli kullanış fonksiyonları şu gibi ifadeler etrafında toplanır :

uzaklaşma, çıkma, yer, ayrılma, menşe, cins, terkip, başlama, mahrumiyet, yokluk, vasıta, zaman, sebep, tarz, ölçü, değer, kıymet, bedel, parça, kısım, karşılaştırma, korku, ürküntü, hoşlanma, hoşlanma, vazgeçme, âitlik, çeşit, vasıf, tercih, görüş, noktainazar v.s. v.s.. Bütün bu ve bunlara katılabilecek daha bir çok ifadeleri ablatifin uzaklaşma ana fonksiyonu etrafında toplanan, kesin olarak sınırlandırılmaları mümkün olmayan, gramer bakımından tam bir kaide ve ölçü değeri taşımayan, belirli bulunmayan, yanındaki fiile bağlı çok hususî fonksiyonlarıdır.

Türkçede bugün ablatif eki konsonant uyumuna bağlı olarak –dan, -den – tan, -ten şeklindedir‖ (Ergin, 2009, s. 235-236).

Muharrem Ergin’in ifade ettiği gibi bağlandığı fiile göre yüklendiği fonksiyon ve anlam özelliğinin kesin olarak sınırlandırılamaması ve belirli olmayan birçok farklı durumu ifade etmesi, hâl eklerinin yabancılara öğretiminde en büyük sorunlardan birini teĢkil etmektedir.

KT’de çıkma hâli ise Ģöyledir:

―Çıkma hâi, +Dan/+Don ekiyle ifade edilir. Tonluyla biten isimlere d‘li; tonsuzla biten isimlere ise t‘li şekiller eklenmektedir. /a/, /ı/, /u/ ünlüsü taşıyan isimlere +dan, +tan; /e/ ve /i/ ünlüsü taşıyan isimlere +den, +ten; /o/ ünlüsü taşıyanlara +don, +ton; /ö/ ve /ü/ ünlüsü taşıyanlara +dön, +tön ekleri getirilir. Ekin yuvarlak ünlülü varyantları, Kırgızcada dudak uyumuna bağlı olarak gelişmiştir: kılım-dan ―asırdan‖, şaar-dan ―şehirden‖, el-den ―halktan‖, til-den ―dilden‖, col-don ―yoldan‖, üy-dön ―evden‖, curt-tan ―yurttan‖… I. ve II. şahıs iyelik eklerinden sonra ekin /d/si, /n/ye dönmekte ve /n/, bazen düşmektedir: kolum-dan (>* kolum- nan) > koluman ―elimden‖, içiŋ-den (>* içiŋ-nen) > içiŋen ―içinden‖ gibi‖ (Kasapoğlu Çengel, 2005, s. 173).

7.2.1. Çıkma Hâlinde Morfolojik ve Fonetik Hatalar

Çıkma hâlinin yazımıyla ilgili en sık hata yapılan nokta, tamlamalardan sonra çıkma hâli ekinin –nan/-nen Ģeklinde yazılmasıdır. Uzun süreli bir hatadır.

Örn: ―Ben ev ödevlerinen çok yoruluyordum.‖ (Ben ev ödevlerinden çok yoruluyordum.)

―Yüzme havuzlarınan başka orada çok güzel kafeler varmış.‖ (Yüzme havuzlarından baĢka orada çok güzel kafeler varmıĢ.)

―Yabancılar bizim ülkenin temiz havasınan, dağlarınan, güler yüzlü ve cömert halkımızdan hoşlanmışlar.‖

(Yabancılar bizim ülkenin temiz havasından, dağlarından, güler yüzlü ve cömert halkımızdan hoĢlanmıĢlar.)

―Annemin elinen tutup okulun kapısınan girdim.‖ (Annemin elinden tutup okulun kapısından girdim.)

―Gelecek yılan beklediğim ve dilediğim şeyler var.‖ (Gelecek yıldan beklediğim ve dilediğim Ģeyler var.)

―Akşam yemeğinen sonra bir saat arkadaşlarımla geziyorum.‖ (AkĢam yemeğinden sonra bir saat arkadaĢlarımla geziyorum.) vb.

Bu hatadan baĢka öğrencilerin son sesi “t” olan kelimelerde de bazen hata yaptıkları görülmektedir. Çıkma hâli ekini –an / en Ģeklinde yazabilmekte ve söyleyebilmektedirler.

Örn: ―Ġnterneten bakacağım.‖ (Ġnternetten bakacağım.)

―Marketen ekmek aldım.‖ (Marketten ekmek aldım.)

―Saat dörden beşe kadar evi temizliyorum.‖ (Saat dörtten beĢe kadar evi temizliyorum.) vb.

7.2.2. Çıkma Hâlinin Unutulması

Bilindiği üzere çıkma hâli eki “önce” ve “eski” gibi kelimelerle kalıplaĢmıĢ olarak kullanılmakta ve bu kelimeler geçmiĢteki bir dönemi ifade eden zaman zarfları iĢlevine sahip olmaktadır. Öğrencilerin özellikle “önceden” ve “erkenden” kelimesi yerine önce / erken yazarak hata yaptığı örneklere rastlanmıĢtır.

Örn: ―Önce ben hiç seyahat etmedim.‖

(Önceden/Eskiden ben hiç seyahat etmedim.)

―Önce ailemle birlikte 30 Aralık‘ta hazırlanmaya başlıyorduk.‖ (Önceden ailemle birlikte 30 Aralık’ta hazırlanmaya baĢlıyorduk.)

―Sabah erken prens prensesi aramaya başlamış.‖ (Sabah erkenden prens prensesi aramaya baĢlamıĢ.) vb.

Bu hatanın giderilmesi için önce ve önceden kelimeleri arasındaki anlam farkı öğrencilere iyice sezdirilmelidir. Erken kelimesinde ise durum biraz daha karmaĢıktır. Bazı cümlelerde hem erken hem de erkenden kelimesi kullanılabilirken bazılarında sadece ikisinden biri uygun olabilmektedir. Örneğin; “Sabah erkenden kalktık / Sabah erken kalktık.” cümlesinde ikisi de kullanılabilir. Ancak yukarıda verdiğimiz hata örneğinde olduğu gibi farklı bir eylemin baĢladığı zamanı vurgularken erkenden kelimesi daha uygun olmaktadır.

7.2.3. Çıkma Hâlinin Gereksiz Kullanılması

Ana dilden kaynaklı olarak zaman ifadelerinden sonra çıkma hâli ekinin kullanılması söz konusudur. KT’de özellikle “sonra” zarfıyla birlikte çıkma hâli eki kullanılmaktadır. Bu durum Kırgız öğrencilerin bu hatayı çok sık yapmalarına sebep olmaktadır. Hem konuĢmada hem de yazımda çok sık yapılmakta olan bir bir hatadır. Gramer ve semantik açısından hiçbir problem ortaya çıkarmasa da ana dili TT olan kiĢilerin kulağını rahatsız eden bir durumdur.

Örn: ―Bir iki günden sonra Bişkek‘e geldim.‖ (Bir iki gün sonra BiĢkek’e geldim.)

―İki ya da dört günden sonra kızı alıp giderler.‖ (Ġki ya da dört gün sonra kızı alıp giderler.)

―Üç saatten sonra buluşacağız.‖ (Üç saat sonra buluĢacağız.) vb.

7.2.4. Çıkma Hâli Yerine Belirtme Hâlinin Kullanılması

Çıkma hâli yerine belirtme hâlinin kullanılması cümledeki yüklemle ilgili bir durumdur. Hangi fiilin hangi hâl ekiyle kullanılacağı fiilin anlamına bağlı olarak karıĢtırılabilmektedir.

Örn: ―Bu konuyu bahsetmeyebilirim.‖ (Bu konudan bahsetmeyebilirim.)

―Beş yıl sonra üniversiteyi mezun olabileceğiz.‖

Verdiğimiz örneklerdeki fiillere bakılacak olursa bahsetmek fiilini öğrencinin “söylemek / anlatmak” gibi, mezun olmak fiilini ise “bitirmek” gibi algıladığını söylemek mümkündür. Dolayısıyla Ģunu söyleyebiliriz; öğrencilerin hâl eklerinde kafalarının karıĢmasında eĢ/yakın anlamlı olup farklı hâl ekleriyle kullanılan fiillerin etkisi de söz konusudur.

7.2.5. Çıkma Hâli Yerine Ġlgi Hâlinin Kullanılması

TT’de belirsizlik zamiri olan biri / birisi kalıplaĢmıĢ olarak –dAn çıkma hâli ekiyle kullanılmaktadır. Örneğin; “AyĢe, sınıfın en çalıĢkan öğrencilerinden biridir.” gibi. Yapılan taramalar ve tecrübelerimiz, öğrencilerin büyük çoğunluğunun bu tip cümlelerde ana dillerinden olumsuz aktarım yaparak çıkma hâli eki yerine ilgi hâli eki kullandıklarını göstermektedir. Bu, herhangi bir gramer veya anlam bozukluğuna sebebiyet vermezken ana dili TT olanların kulağını rahatsız eden ve hem konuĢmada hem de yazımda meydana gelen bir durumdur.

Örn: ―Çocuklar için bu güzel bayramların biridir.‖ (Çocuklar için bu güzel bayramlardan biridir.)

―Spor hayatımızdaki en önemli Ģeylerin biridir.‖ (Spor hayatımızdaki en önemli Ģeylerden biridir.)

―Hayatımdaki en iyi günlerin biri oldu.‖ (Hayatımdaki en iyi günlerden biri oldu.)

―Benim için de yaz tatili en önemli olan Ģeylerdin biridir.‖ (Benim için de yaz tatili en önemli olan Ģeylerden biridir.)

―Türkiye‘yi görmek benim hayallerimin biridir.‖ (Türkiye’yi görmek benim hayallerimden biridir.) vb.