YÜKSEK LİSANS DOKTORA Toplam
(+) (-) (+) (-) (+) % BSTH1 159 36 48 4 207 83 BSTH2 189 6 51 1 240 97 BSTH3 193 2 52 - 245 99 BSTH4 181 14 49 3 230 93 BSTH5 145 50 48 6 193 78
Tablo 6’ya göre tezlerde en çok gerçekleşen hareket Bulguları Be-
lirtme (BSTH3) hareketidir. En az yer alan hareket ise Bölümün Yapısını Belirtme (BSTH5) olarak belirlenmiştir. Bölümün Yapısını Belirtme ha-
reketi 193 tezde görülürken 56 tezde bölüm tanıtımına doğrudan yer ve- rilmemiştir. Buna karşın Bulguları Yorumlama (BSTH3) en az 1 adımın gerçekleştirmesi nedeniyle tezlerin 245’inde işaretlenmiştir.
Bulgular, Tartışma ve Sonuç bölümünün 1. hareketi 3; 3. hareketi 7 ve
4. hareketi 2 adımdan oluşmaktadır. Bölümün 2. hareketi olan Bulguları
Belirtme adımlara ayrılmamaktadır. Tezlerin neredeyse tamamında hare-
ketlerin işaretlenmesine karşın hareketleri oluşturan adımlar tek tek in- celendiğinde farklı sonuçlar ortaya çıktığı görülmektedir. Tablo 7 adım- ların yer aldığı tez sayısı ve yüzdeleri göstermektedir.
Tablo 7: Bulgular, tartışma ve sonuç bölümüne ilişkin adımların tezlerde yer alması BULGULAR, TARTIŞMA VE SONUÇ ADIMLARININ YER ALDIĞI TEZ SA-
YISI
YÜKSEK LİSANS DOKTORA TOPLAM
(+) (-) (+) (-) (+) % A1 128 67 45 7 173 70 A2 48 147 15 37 63 25 A3 75 120 22 30 97 39 BTSH1 A1 156 39 50 2 206 83 A2 90 57 30 20 120 49 A3 26 169 11 41 37 15 A4 123 72 40 12 163 66 A5 120 75 32 20 152 62 A6 181 14 48 4 229 93 BTSH3 A7 15 180 5 47 20 8 A1 179 16 50 2 181 73 BTSH4 A2 76 119 32 20 108 44
Tablo 7’ye göre en sık görülen adım Bulguları değerlendirme (BTSH3A1), en az görülen adım ise Çalışmanın Sınırlılıklarını Belirleme (BTSH3A7) adımıdır. İncelenen tezlerde tüm adımların yer aldığı bir çalışma bulunmamaktadır.
Bu bölümde tezlerin 67’sinde bulgular bölümünde tezin yöntemine ilişkin adımlara tekrar yer verilmiştir. Aşağıdaki örnekte yöntem bölü-
münde yer alan çalışma grubuna ilişkin bilgiler bulgular bölümünde tek- rar edilmektedir:
“Gazi Üniversitesi Türkçe Öğrenim Uygulama ve Araştırma Merkezi (TÖMER) olarak belirlenen bu araştırmanın örnekleminde 22’si kız, 38’i erkek olmak üzere, 60 öğrencinin ölçeği çalışmaya dâhil edilmiştir.” (T159).
İncelenen tezlerde en az gerçekleşen adımlardan biri Bulguları
Alanyazın İle Karşılaştırma (BTSH3A2), bir diğeri ise Bulgulardaki Farklılıkları Açıklama (BTSH3A3)’dır. Çalışmaların %49’u bulguları
geçmiş çalışmalarla karşılaştırırken bunlardan yalnızca %15’i bulgular arasındaki farklılıkların nedenlerini açıklamıştır. %85’i ise aşağıdaki ör- nekte olduğu gibi farklılıkla ilgili nedenleri belirten açıklamalara yer vermemiştir:
“Bahsi gecen çalışmalar bu araştırmadaki bulguları destekler nitelikte değildir.” (T83)
Bu bölümde en az görülen adım olan Çalışmanın Sınırlılıklarını Be-
lirtme (BTSH3A7) adımı yalnızca 20 tezde aşağıdaki örnekte görüldüğü
gibi kodlanmıştır:
“Ancak bu araştırma her ne kadar konuşma dili unsurlarını geniş kap- samlı incelese ve tasnif etse de evren ve örneklemdeki kısıtlılıklar yazılı anlatım çalışmalarında görülen konuşma dili unsurlarının tespitinde ve genel hükümler vermede tam anlamıyla yeterli olamayacaktır.” (T59).
Yüksek Lisans ve Doktora Tezlerinin Karşılaştırılmasına İlişkin Bulgular
Yüksek lisans ve doktora tezleri düzenleniş biçimleri sözbilimsel ha- reket ve adımların özellikleri açısından incelendiğinde Giriş, Yöntem,
Bulgular, Sonuç ve Tartışma bölümlerinde en az ve en fazla gerçekleşen
adımlar düzeyinde çeşitli farklılıklar göstermektedir. Buna göre yüksek lisans ve doktora tezlerinde en az yer açılan adımlar aşağıdaki gibidir:
Tablo 8: Yüksek lisans ve doktora düzeyinde en az gerçekleşen adımlar Tez Sayısı(%) Yüksek Lisans Düzeyinde En
Az Gerçekleşen Adımlar Doktora Düzeyinde En Az Gerçekleşen Adımlar YL DR Bir Araştırma Geleneğini Sür-
dürme (GH1A1-D)
Bir Araştırma Geleneğini Sürdürme (GH1A1-
D) 36 (%18) 6 (%12)
Veri Toplama İşlemlerini Ge-
rekçelendirme (YH4A2) Örnekleme Yöntemini ve Ölçütünü Belirtme (YH2A3) 92 (%47) 38 (%73) Çalışmanın Sınırlılıklarını Be-
lirtme (BTSH3A7)
Çalışmanın Sınırlılıklarını
Belirtme (BTSH3A7) 15 (%8) 5 (%10)
Tablo 8’e göre yüksek lisans ve doktora düzeyinde en az gerçekleşen adım her iki düzeyde de Bir Araştırma Geleneğini Sürdürme (GH1A1-D; YL: %18, DR: %6) adımıdır. Her iki grupta da aynı adımın en az yer verilen adım olması bilimsel metinlerin giriş bölümünü oluşturmada ben- zer sorunların devam ettiğini göstermektedir. Yöntem bölümünde en az gerçekleşen adım yüksek lisans tezlerinde Veri Toplama İşlemlerini Ge-
rekçelendirme (YH4A2); doktora tezlerinde ise Örnekleme Yöntemini ve Ölçütünü Belirtme (YH2A3) adımlarıdır. Bulgular, Tartışma ve Sonuç
bölümlerinde ise Çalışmanın Sınırlılıklarını Belirtme (BTSH3A7; YL: %15, DR, %5) adımı en az gerçekleşen adım olarak işaretlenmiştir. Bu da yüksek lisans düzeyindeki adıma ilişkin sorunların doktora düzeyinde de devam ettiğini göstermektedir. Tablo 9 lisansüstü tezlerde en çok ger- çekleşen adımları göstermektedir:
Tablo 9: Yüksek lisans ve doktora düzeyinde en çok gerçekleşen adımlar Tez Sayısı (%) Yüksek Lisans Düze-
yinde En Çok Gerçekle- şen Adımlar
Doktora Düzeyinde En Çok
Gerçekleşen Adımlar YL DR
Konu ile İlgili Genelle- meler Yapma ve Kuramsal Bilgi Verme (GH1A2)
-Önem belirtme (GH1A1), -Önceki Araştırmaları İnceleme (GH1A4)
-Amaçları Belirtme (GH3A1-A) -Araştırma Konusunu Sunma (GH3A1-B) 195 (%98) (%100)52 Evren/Örneklemin Bü- yüklüğünü Belirtme (YH2A1) Evren/Örneklemin Büyüklüğünü Belirtme (YH2A1) (%97)189 (%100)52 Bulguları Özetleme (BTSH3A6) Bulguları Değerlendirme (BTSH3A1)
Genel Öneriler Sunma (BTSH4A1)
181
Tablo 9 incelendiğinde giriş bölümünde en çok gerçekleşen adımlar yüksek lisans tezlerinde Konu ile Ilgili Genellemeler Yapma ve Kuramsal
Bilgi Verme (%98), doktora tezlerinde ise Önem Belirtme, Önceki Araş- tırmaları İnceleme, Amaçları Belirtme ve Araştırma Konusunu Sunma
(%100) olmuştur. Bu adımlar yüksek lisans tezlerinin tamamına yakı- nında; doktora tezlerinin ise tamamında işaretlenen adımlardır. Yöntem bölümünde Evren/Örneklemin Büyüklüğünü Belirtme (YL: %97; DR: %100) her iki düzeyde de en çok yer verilen adım olmuştur. Bulguları
Özetleme adımı en çok yüksek lisans tezlerinde; Bulguları Değerlen- dirme ve Genel Öneriler Sunma adımı ise en çok doktora tezlerinde gö-
rülmüştür. Yüksek lisans ve doktora tezlerinin Giriş, Yöntem, Bulgular,
Tartışma ve Sonuç bölümlerindeki Sözbilimsel Hareket ve Adımların
gerçekleştirilme düzeyleri aşağıdaki tabloda bir arada verilmiştir:
Tablo 10: Giriş, yöntem, bulgular, tartışma ve sonuç hareketlerinin yük-
sek lisans ve doktora tezlerine göre gerçekleştirilme düzeyi
YL DR % HAREKET/ADIM (+) (-) (+) (-) YL DR GH1A1 183 12 52 - 93 100 GH1A2 195 - 51 1 100 98 GH1A3 152 43 46 6 78 88 GH1A4 181 14 52 - 93 100 GH2A1-A - 195 - 52 - - GH2A1-B 136 59 43 9 70 82 GH2A1-C - 195 - 52 - - GH2A1-D 36 159 6 46 18 11 A+B+C+D 138 46 70 88 GH3A1-A 193 2 52 - 98 100 GH3A1-B 190 5 52 - 97 100 GH3A2 43 152 27 25 22 51 GH3A3-A 63 132 28 24 32 54 G İR İŞ B Ö L Ü M Ü H A R E K E T V E A D IM L A R I GH3A3-B 119 76 33 19 61 36 YH1 182 13 52 - 93 100 YH2A1 189 6 52 - 97 100 YH2A2 176 19 49 3 90 94 YH2A3 122 73 38 14 63 73 YH2A4 110 85 40 12 56 77 Y Ö N T E M B Ö L Ü M Ü H A R E K E T V E A D IM L A R I YH3A1 182 13 49 3 93 98
YH3A2 176 19 48 4 90 77 YH3A3 151 44 46 6 77 88 YH4A1 104 91 39 13 53 75 YH4A2 92 103 39 13 47 75 YH5A1 172 23 50 2 88 96 YH5A2 118 77 43 9 60 83 YH6 115 80 40 12 59 77 BTSH1A1 128 67 45 7 65 86 BTSH1A2 48 147 15 37 25 29 BTSH1A3 75 120 22 30 38 42 BSTH2 189 6 51 1 97 98 BTSH3A1 156 39 50 2 80 96 BTSH3A2 90 57 30 20 46 58 BTSH3A3 26 169 11 41 13 21 BTSH3A4 123 72 40 12 63 77 BTSH3A5 120 75 32 20 62 62 BTSH3A6 129 16 50 2 72 96 BTSH3A7 15 180 5 47 7 9 BTSH4A1 129 16 50 2 72 96 BTSH4A2 76 119 32 20 39 61 B U L G U L A R T A R T IŞ M A SO N U Ç B Ö L Ü M Ü H A R E K E T V E A D IM L A R I BSTH5 145 50 48 6 74 92 TOPLAM 14/36
Tablo 10’a göre tezlerde hareket ve adımların gerçekleştirilme düzeyi yüksek lisans ve doktora tezlerine göre farklılık göstermektedir. Hareke- tin ayırıcı birimleri olan adımlar düzeyinde gerçekleşme oranı yüksek lisans ve doktora tezlerinde farklılık göstermektedir. Yüksek lisans tez- leri yalnızca Giriş bölümünde Konu ile ilgili genellemeler yapma ve ku-
ramsal bilgi verme, bir araştırma geleneğini sürdürme adımlarında dok-
tora tezlerinden daha fazla gerçekleştirilmiştir. Bulguları açıklama adımı yüksek lisans ve doktora tezlerinde eşit düzeyde yer alırken diğer tüm adımların doktora düzeyinde gerçekleştirilme düzeyi yüksek lisans düze- yine göre daha fazladır.
Sonuç ve Tartışma
Lisansüstü tezlerin bilimsel metin yapısına uygunluğunun incelendiği bu araştırmada 247 lisansüstü çalışma sözbilimsel hareket ve adımlar listesine göre değerlendirilmiştir.
Bilimsel metinlerin düz ve tek anlamlı olması, çok anlamlılığa yol açmaması, konu ve amacının yüzey yapıda açık seçik belirtilmesi gibi özelliklere sahip olması beklenmektedir (Uzun, 2002). Bu doğrultuda örneklemi oluşturan lisansüstü tezlerin Giriş, Yöntem, Bulgular, Tartışma
ve Sonuç bölümleri incelendiğinde metinlerin biçimsel ve söylemsel ola-
rak düzenlenişleri arasında farklılık olduğu sonucuna ulaşılmıştır. En az bir adımın gerçekleştirilmesinin hareketin tamamlanması için yeterli gö- rüldüğünden incelenen lisansüstü tezlerin metinleştirme açısından kabul edilebilir düzeyde olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Buna karşın bilimsel metinlere uygunluğu açısından bir takım sorunlarla karşılaşılmaktadır.
İncelenen tezlerde hareket ve adımların bir sıralılık göstermeden ve aynı zamanda ilgili başlıklar dışında da işaretlenebildiği görülmüştür. Hareket ve adımların bir sıralılık göstermemesi enstitülerin lisansüstü çalışmalar için oluşturduğu tez yazım kılavuzlarındaki farklılıktan ve tezlerin uzunluğundan kaynaklandığı düşünülmektedir. İncelenen tez- lerde tüm hareket ve adımların yer aldığı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bunun yanı sıra hareket ve adımların bazıları (karşı iddia geliştirme, bir soru ortaya koyma) hiçbir lisansüstü tezde yer almamakta; bir kısmı ör- tük biçimde yer almakta (terimleri tanımlama, %42; araştırma eksikliğini belirtme, %31; araştırma modeli hakkında bilgi verme, %28); bir kısmı ise ilgili alan dışında kodlanmaktadır (veri çözümleme teknikleri, %22; uygulama/betimleme işlemlerini belirtme, %47). Tüm bölümlerde en az gerçekleşen adımlar arasında verilerin gerekçelendirilmesi ve bölümün
yapısını belirtme ile ilgili adımlar olduğu belirlenmiştir.
Araştırmaya konu olan tezlerin Giriş bölümlerinin araştırmada yer alan terimleri, kuramsal bilgiyi, araştırma eksikliğini belirtmeyi, araştır- manın konusunu sunmayı çoğunlukla aynı başlıklar altında incelediğin- den Yöntem, Bulgular, Tartışma ve Sonuç bölümlerine göre daha karma- şık bir metin yapısına sahip olduğu görülmüştür. Ayrıca tezlerin giriş
bölümlerinde tezin yapısını belirtmeye yönelik açıklamaların pek çok çalışmada görülmediği belirlenmiştir.
Tezlerin Yöntem bölümünde ise en az gerçekleştirilen işlem gerekçe- lendirme işlemidir. Bu bölümlerin çoğunda verilerin toplanma (%53), çözümleme (%65) ve örneklemin oluşturulma aşamalarına (%61) ilişkin gerekçeler belirtilmemiş, bilgiler doğrudan sunulmuştur.
Tezlerin Bulgular, Tartışma ve Sonuç bölümlerinde çalışmaların 78’inde bulgulara sonuç bölümünde yer verilmiş ve sonuç bölümü başlığı işaretlenmemiştir. Bu bölümde çoğunlukla çalışmanın beklenen sonuçları üzerinde durulmuş, alanyazın karşılaştırmalarında benzer ve tutarlı so- nuçları olan araştırmaları örnek gösterme eğilimi olduğu görülmüştür. Araştırma bulguları farklı olan çalışmalara daha az değinilmiş ve bulgu- lar arasındaki farklılık nedenleri açıklanmamıştır. Burada bir başka dik- kat çeken durum ise bulgularla ilgili açıklamalara yeterince yer verilme- mesidir. 95 tezde bulguların sunulduğu ancak bulgularla ilgili açıklama- ların yapılmadığı tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra bulgular bölümünde yöntem adımlarının; sonuç bölümünde ise bulgular adımlarının tekrar edildiği görülmüştür.
Hareketin ayırıcı birimleri olan adımlar düzeyinde gerçekleşme oranı yüksek lisans ve doktora tezlerinde farklılık göstermektedir. İki düzeyin karşılaştırılması sonucunda doktora tezlerinin Giriş bölümünde 1 adım (GH1D); Bulgular, Tartışma ve Sonuç bölümünde 1 adım (BTSH3A5) dışındaki tüm adımlarda yüksek lisans tezlerinden daha çok bilimsel metne özgü özelliklere göre gerçekleştiği görülmüştür.
Alanyazındaki diğer çalışmalarla karşılaştırıldığında benzer bulgulara ulaşıldığı görülmektedir. Kan’ın (2014; 2016) çalışmasında Giriş, Yön-
tem, Bulgular, Tartışma ve Sonuç bölümlerine ilişkin tezin yapısını be-
lirtme, gerekçelendirme, bulgulardaki farklılıkları sunma adımlarının en az gerçekleşen adımlar olması bu çalışmanın bulgularıyla örtüşmektedir. Buna karşın, bu çalışmadan farklı olarak Bulguları Özetleme adımı da en az gerçekleştirilen adımlar arasında yer almaktadır. Bu çalışmanın bul- gularına göre ise ilgili adım %93 oranında gerçekleşmiştir. Bunun ne- deni, çalışmaya doktora tezlerinin de dahil edilmesi olarak düşünülmek-
tedir. Karadağ (2009) çalışmasında çalışmanın önemi, evren ve örnek- lemi, veri toplama araçlarına ilişkin bilgilerin “yetersiz” olduğunu be- lirtmiş ve Bulgular ve Sonuç bölümlerini birbiriyle uyumsuzluğu, bulgu- larla ilgili yeterli açıklamaların olmaması, sonuçların bulguların tekrarı şeklinde yazılması sonucuna ulaşmıştır. Fidan (2008) araştırma yazıları- nın giriş bölümlerini incelemiş ve bu çalışmada olduğu gibi Alan Be-
lirtme ve Yer Tutma hareketlerinin en çok görülen hareketler olduğunu
saptamıştır. Alanyazındaki çalışmalarla pek çok bulgunun örtüşmesi bi- limsel metin üretimi konusunda var olan sorunun devam ettiğini göster- mektedir.
Bu çalışma Türkçe eğitimi alanında yapılan lisansüstü tezlerle sınır- landırılmıştır. Diğer alanlardaki yüksek lisans ve doktora tezleri, maka- leler gibi farklı türde bilimsel metinler incelenebilir; bu araştırmanın ve alanyazındaki başka araştırmaların bulgularıyla karşılaştırılabilir. Bunun yanı sıra farklı alanlarda Türkçe yazılan lisansüstü tezler sözbilimsel dü- zenlemeleri açısından karşılaştırmalı olarak incelenebilir. Yüksek lisans ve doktora tezleri dilsel özellikleri açısından değerlendirilebilir ve iki düzey arasındaki farklılıklar betimlenebilir.
Kaynakça
Bhatia, V. K. (2013). Analysing genre: language use in professional settings. New York: Routledge.
Candlin, N.C. & Hyland, K. (2014). Writing texts, processes and practices. New York: Routledge.
Fidan, Ö. (2008). Türkiye’de dilbilim alanında öğrenciler tarafından yazılan araştırma yazılarının giriş bölümlerinde türe özgü yapılanmalar. Yayımlanmamış doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Hyland, K. (2005). Metadiscourse: exploring interaction in writting. London: Continuum International Publishing.
Hyland, K. (2006). English for academic purposes: an advanced resource book. New York: Routledge.
Hyland, K. (2009). Academic discourse. English in a global context. London: Continuum International Publishing.
İnce Özyıldırım, I. (2001). Tür çözümlemesi: yönelimler, yöntem ve sınırlamalar. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 18(2), 67-78.
İnce Özyıldırım, I. (2010). Tür çözümlemesi: Türkçe metin incelemeleri ve karşılaştırmalar. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
Kan, M. O. (2014). Sözbilimsel yapı temelli bir metindilbilim çözümlemesi: Türkçe eğitimi alanındaki yüksek lisans tezlerinin sözbilimsel yapı özellikleri.
Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Kan, M. O. ve Uzun, G. L. (2014). Türkçe eğitimi alanındaki yüksek lisans tezlerinin bulgular, tartışma, sonuç bölümlerine ilişkin sözbilimsel yapı özellikleri. Anadili Eğitimi Dergisi, 2 (3), 1-19.
Kan, M. O. ve Uzun, G. L. (2016). Türkçe eğitimi alanındaki yüksek lisans tezlerinin yöntem bölümlerine ilişkin sözbilimsel yapı özellikleri. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12(1), 331-343.
Karadağ, E. (2009). Türkiye’de eğitim bilimleri alanında yapılmış doktora tezlerinin tematik ve metodolojik açıdan incelenmesi: bir durum çalışması. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
Karasar, N. (2008). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel Yayıncılık. Swales, J. M. (1990). Genre analysis: English in academic and research settings.
Cambridge: Cambridge University Press.
Swales, J. M. & Feak, C. B. (1994). Academic writing for graduate students. Ann Arbor: The University of Michagen Press.
Uzun, L. (2002). Dilbilim alanında Türkçe yazılan araştırma yazılarında metin dünyasına ilişkin düzenlemeler. E. Huber ve L. Uzun (Ed.) içinde, Türkçede bilgi yapısı ve bilimsel metinler (ss. 203-224). Essen: Die Blaue Eule.
Ek-1: Sözbilimsel Hareket ve Adımlar Listesi Giriş