İncelemiş olduğumuz defterde; borcun ikrârı, alınan borcun ödenmesi, vadeyle borç alınması, borç karşılığı rehn verme ya da borcuna karşılık mülk satışı gibi konulara ilişkin kayıtlar sıklıkla görülmektedir. Borç alındığına dair kayıtlarda “deynimdir, deynim vardır, lâzımü’l-edâ deynimdir” şeklinde ifadeler geçmektedir. Deyn sözlükte “ödünç almak, ödünç vermek, emir ve itaat altına almak, ceza veya mükâfatla mukabelede bulunmak” anlamına gelir.388
Sicilde 73 adet borç ikrarı ile ilgili kayıt bulunmaktadır.389 Borç ikrâr kayıtları çoğunlukla arapça yazılmıştır. Örneğin; “Akarra Mü’min bin ‘Îsâ bi-enne ‘aleyhi ve fî zimmetihi meblağ-ı hamsemi’e dirhem-i bahâ-i anbar Memiş Çelebi bin Pîrî Çelebi ikrâr-ı şer‘iye n hurrire fî’t-târîh el-mezkûr ‘inde’l-mezbûrîn. (3-12 Ağustos 1570).” Borç ikrârı kaydında, Mü’min bin ‘Îsâ, Memiş Çelebi bin Pîrî Çelebi’ye 500 dirhem anbar bahasında borç para vermiştir.
Bazı kayıtlarda “karz-ı hasenden borcumdur” şeklinde ifadeler geçmektedir. Karz-ı hasen, herhangi bir karşılık beklemeksizin verilen ödünç para anlamına gelmektedir.390 Sicilde bir zımminin borç aldığına dair bir kayıt bulunmaktadır. Hâcûk bin Vârtan adında zımmi, Hoca Mehmed’e 52 filori karz-ı hasenden borcu olduğunu ikrâr etmiştir.391
Karz-ı hasen kayıtları, vadeli borç verme veya rehin
385
KŞS 2 / 70-4, 106-3, 386 KŞS 2 / 137-6.
387 KŞS 2 / 163-5, 165-2, 197-3,
388 Mehmet Akif Aydın, “Deyn”, DİA, c.9, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1996, s.266. 389
Borç ikrarına dair kayıtlar için bkz. KŞS 2 / 40-1, 43-4, 47-3, 48-4, 49-5, 50-3, 51-2, 55-3, 58-4, 59-2, 59-4, 59-8, 60-5, 61-1, 67-7, 68-5, 69-2, 71-3, 75-8, 82-1, 85-3, 86-4, 86-6, 86-7, 88-3, 92- 6, 107-1, 109-4, 116-3, 116-5, 117-3, 118-2, 122-1, 122-3, 123-3, 124-5, 125-3, 126-2, 128-1, 128-5,129-2, 131-2,132-2, 133-4, 133-6, 134-7, 138-4, 140-3, 146-2, 154-6, 170-5, 193-4, 202-4, 213-2, 213-3, 213-4, 224-2, 224-3, 238-3, 292-2, 294-5, 294-6, 294-7, 296-3, 297-2, 297-3, 304- 5, 308-1, 308-6, 311-1, 311-4, 313-1, 321-5. 390 Özcan, s.73. 391 KŞS 2 / 125-3.
101
karşılığında borç verme usullerine göre azdır. Bu durum, insanlar arasında karşılıklı güvenin olmayışına ve mal sahiplerinin verdikleri ödünçlerin karşılıksız olması yerine birtakım faydalar elde etme amacından kaynaklanıyor olması muhtemeldir.
Borç karşılığında mülkünü veya değerli bir eşyanın rehin verildiği kayıtlar da bulunmaktadır. Örneğin, Seydi Gazi, Hammal Mahmûd’a 800 akça borç vermiştir. Verdiği borç para karşılığında Mahmud’un Topraklık Mahallesi’nde olan evlerini rehin almış, 80 akça kira bedeli ile evde ikamet etmesi kararlaştırılmış. Bir sene sonunda 880 akça teslim etmez ise ev, Seydi Gazi’nin mülkü olacaktır.392
Yine bir başka kayıtta Sinan Begli, 1000 akça borç karşılığında altın kuşak rehn vermiştir.393
Bazı kayıtlarda borcunu ödeyeceğine dair üç talak şart eden borçlulara rastlanmıştır. Dede adlı kişi, 1700 akça borcunu 20 güne dek ödeyeceğine dair talak-ı selaseye şart ettiğini tescil ettirmiştir.394
Karye-i Harun’dan Menteşe bin Ömer, Seydi bin Hamza’nın babasına ırgat olarak çalıştığını ve hakkı olan ücret karşılığında bir müd buğdaya sulh olduklarını bildirmiştir. Seydi, bir müd buğdayı Cuma günü akşamına dek getireceğine üç talak şart etmiştir. Söz verildiği gibi Cuma akşamı, eksiksiz, bir müd buğdayın teslim alındığı ileriki kayıtlarda tescil edilmiştir.395
Borç ilişkilerinde borcun bir kısmının ödendiği kalan kısmının ödeneceğine dair kayıtlara da rastlanmaktadır. Örneğin, Kasab Hacı, Mehmed bin Babalı’dan koyun bahasından aldığı 27 altın borcunun, on altınını şimdi verdiğini onüç altınını 150 gün vade ile ödeyeceğini tescil ettirmiştir.396
Borç ilişkilerinde çoğunlukla vade konulmaktadır. Ayrıca verilen borç, çoğunlukla kaftan, çuka, koyun, bağ, ev gibi değerli şeylerin yanında ilginç değerler de verilmiştir. Örneğin lahana, kitab, sim, çeşme, çiçek bahasından..gibi. Borç ikrâr kaydında Halil Dede, Hacı İbrahim’e havaleden 3000 akça ve kitab bahasından 300 akça toplam 3300 akça iki sene sonra ödeyeceğini tescil ettirmiştir.397
Bir başka kayıtta, kıtlık zamanında buğday
392 KŞS 2 / 107-1. 393 KŞS 2 / 170-6. 394 KŞS 2 / 308-8. 395 KŞS 2 / 288-3. 396 KŞS 2 / 60-3. 397 KŞS 2 / 123-3.
102
bahasından aldığı 170 akçanın altmış akçasını ödeyen İsmail, kalan 110 akçasını 150 güne dek ödeyeceğini bildirmiştir.398
Dikkat çeken belgeler arasında borcun kalan kısmından feragat edildiğine dair kayıtlara da rastlanmıştır. Mahmud bin Haliloğlu Bekir adlı kişi, bağ bahasından 200 akça borcu olan Zeyneb’in, borcunun 170 akçasını ödediğini, kalan 30 akçadan kendisinin ferâgat ettiğini bildirmiştir.399 Bir diğer kayıtta vazgeçilen meblağ daha fazladır. Güllü bint-i Nasûh’un vefat eden eşinin, Devlethan’a 2000 akça borcu olduğu ortaya çıkmıştır. Borcun 1400 akçası ödenmiş, kalan 600 akçasından Devlethan, ferâgat ettiğini, davasının olmayacağını belirtmiştir.400
Borç ilişkilerinde “borca kefil olma” incelenen kayıtlar arasında sıklıkla yer almaktadır. Örneğin, Ali bin Veli’nin, Musa Halife bin İbrahim’den aldığı 7248 akça borcunu dokuz gün içerisinde ödeme koşuluyla üç kefilin de ikrarıyla tescil edilmiştir.401
Dikkat çeken davalardan biri de borcuna karşılık hizmet etmenin taahhüd edilmesiyle ilgili davadır. Bu kayıtta, Pîrî bin Musa, Mübarek bin Abdullah tarafından bıçak ile vurulmuş ve felç olmuştur. Diyet davasında, Mübarek’e 20000 akça ceza kesilmiştir. Bu bedeli ödeyemediği anlaşılan Mübarek’e bu para, Hüdaverdi bin Osman tarafından, on yıl hizmet etmeyi taahhüd etmesi karşılığında verilmiştir.402
Borcun ödenmesine ilişkin kayıtlarda, vekil tayin ederek borcun ödendiği kayıtlara da rastlanmaktadır. Örneğin, Emrullah, Sunullah adlı kişiye 16 altın borcunu ödemesi için annesi Sitti’yi vekil etmiştir. Bir sonraki kayıtta, Sitti, oğlunun borcunu bir al at ile ödemiş, alacaklı Sunullah da bu ödeme şeklini kabul ettiğini tasdik etmiştir.403
Borcun ödenmesinde para havalesinin yapıldığına dair bir kayıtta ise Abdi bin Yahya’dan üç top keten bezi alan Masûme adlı kadın üç altın borçlanmıştır.
398 KŞS 2 / 320-5. 399 KŞS 2 / 53-1. 400 KŞS 2 / 120-2. 401 KŞS 2 / 85-7. 402 KŞS 2 / 105-2. 403 KŞS 2 / 72-6.
103
Masûme’nin Ümmü adlı kadından üç altın alacağı vardır. Masûme üç altın borcunu Ümmü’ye havale ederek Abdi’ye olan borcunu kapatmıştır.404