B. XVI Yüzyılda Konya
2. Şehrin Genel Görünümü
Konya, İç Anadolu’nun güney kısmında yer alan, aynı ismi taşıyan geniş ovanın kuzey batı kenarında ve batıda Toros dağlarının etekleri yakınında kurulmuştur.76
Bulunduğu coğrafi konum itibariyle eski çağlardan beri yolların kavşak noktasında yer almıştır. Bu özellik, Anadolu Selçuklularına başkentlik edecek
73 Baykara, s.184. 74 Baykara, s.184. 75 Konyalı, s.89,92-93. 76 Darkot, s.842.
18
kadar önem taşırken, Osmanlı döneminde de önemli bir yerleşim merkezi olmasını sağlamıştır.77
Konya, seyyahların çok uğradığı merkezlerden biri olmuştur. Konya’ya bizzat gelmiş ve seyahatnamesinde Konya’dan bahsetmiş ilk seyyah “Marko Polo”dur. XIV.yüzyılda Pegolotti, İbn-i Batuta, Hamdullah Mustavfi gibi seyyahlar Konya’ya gelmişler ve izlenimlerini eserlerinde anlatmışlardır. XV. yüzyılda Bertrandon de la Broquiere, XVI. yüzyılda Radyuddin-el Gazzi, XVII.yüzyılda Evliya Çelebi, Konya’ya gelerek eserlerinde bilgiler veren seyyahlardan bazılarıdır.78
Mehmed İbn Ömerü’l-Aşık, 1597 tarihinde tamamlamış olduğu, gezdiği ve gördüğü yerleri anlattığı eserinde, “Konya, İbn Said’e göre, meşhur bir şehirdir. Cenup tarafında bir dağ vardır. Garbinde de gölle nihayet bulan bir nehir akar. Konya’nın bu dağ cihetinde üç fersaha yakın ve nehir tarafında sulanmakta olan bahçeleri pek çoktur…” şeklinde dönemin Konya’nın fiziki özelliklerini anlatmıştır.79
Evliya Çelebi Seyahatname’sinde “Kale dışında su taksimi için bir kubbe yapılmıştır. O kubbeden 366 çeşmeye su dağılıp şehrin câmi, mescid, han ve hamamlarına, ayân saraylarına hep buradan su gider. Kaynağı, Meram dağındadır. Ayrıca 2700 su kuyusu bulunur ki bostanlar sulanır. Bütün nebatlar bu şekilde yetişir…”80
şeklinde anlatımları bulunmaktadır. Konya’ya gelen hemen hemen tüm seyyahların dikkatini çeken en önemli husus, şehrin bağ ve bahçeleridir.
Özer Ergenç, “XVI. yüzyılda Ankara ve Konya” adlı eserinde, 18 Temmuz 1897 tarihinde Konya’ya seyahat yapan Ahmed Tevhîd’in seyahatnamesine ve bu seyahatnamedeki alıntılara yer vermiştir. Ahmed Tevhîd’in gezi notlarında Konya şu şekilde tarif edilmiştir: “Konya, vâsi ve dağınık bir şehirdir. Etrafında bulunan bağlar heman şehir ile ittisâl peydâ etmiş olduğundan mürtefi’ bir mahalden bakılacak olsa şehir, ovanın şimalinde yeşil bir çelengin kurdelâ mahallini ve civarındaki bağlar da
77 Ahmet Çaycı, “Osmanlı Seyyahlarının İzlenimleriyle Konya ve Çevresi”, Selçuk Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, sa. 21, s.115.
78 Mustafa Yıldırım, “Konya’da Erken Dönem Türk İslam Eserlerinden Örnekler”, S.Ü. İlahiyat
Fakültesi Dergisi, sa.9, s.266-267.
79 Ahmet Çaycı, Seyahatnamelerde Konya, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya, 2016, s.150.
19
çelengin muhitini teşkil ettiği görülür.” Bu tasvirin XVI. yüzyıl için de geçerli olabileceğini ifade eden Ergenç, tasvirde anlatıldığı gibi şehrin etrafındaki bağların, şehirli tarafından yerleşme mahalli olarak kullanılmaya başlandığını gösteren ve bu yüzyıla ait sicil kayıtlarının bulunduğunu belirtmiştir.81
2 numaralı şer’iye sicil defterinde, mülk satışları incelendiğinde, satışa sunulan mülkün bulunduğu yer tarif edilirken bağlar, en çok bahsi geçen yerlerdendir.
Sicildeki kayıtlarda Kumköprü, Hoca Fakih, Sille, Hoca Cihan, Meram ve Köyceğiz, bağların yoğunlukta olduğu yerlerdir. Buralar, defterdeki kayıtlardan anlaşılacağı üzere şehirliler tarafından yerleşme mahalli olarak kullanılmaya başlanmıştır. Mülk satış kayıtlarında şehrin içinde ve çevresinde bulunan pek çok bağ ve bahçeden söz edilmesi bunun en açık göstergesidir. Örneğin; “Bâyi’ Vâsıl bin Piryanus müşteriye Ordu beyne’l-bâyi’ el-mezbûr mebî’ü’l-kerem el-kâyin be- Havlu-ı Hocacihân şarken manastır bağı ve kıbleten Îvâd bağına ve şimâlen tarîk-i ‘âmma ve garben kezâlik eş-şehr mîr-i âb bağı ve kıbleten Îvâd bağına ve şarken Murâd bağına ve şimâlen Kiryasız bağına ve garben Şahkulu eş-şehîr be-müşâhasa ve cemî’ü’l-menzil kıbleten tarîk ve şarken tarîk ve şimâlen Totoros ve garben Düğüncü mülküne müntehî olan evi semen-i kadaruhu ahz ve (karalı) makbuz.”82
Bu kayıttan da anlaşılacağı üzere yerleşim mahalleri bağlar içerisine yayılmaya başlamıştır. Yine sicilde mülk satışına dair 209 kayıttan, 109 tanesi bağ satışı ile ilişkili olması bu durumu kanıtlar niteliktedir.
2.a. Konya Mahalleleri
Doğu Roma İmparatorluğu döneminde surlarla çevrili Konya, az nüfuslu iken, Türkler’in burayı fethetmesinden sonra gelişme göstermiştir. Selçuklular’ın, Konya’yı başkent yapması da bu büyümeyi hızlandırmıştır. Hatta bu dönemde, şehir, surların doğu ve güneyine doğru genişlemiş olup, yeni yerleşim yerleri ortaya çıkmıştır.83
Asıl karakterini Selçuklular zamanında kazanan Konya’da Alâeddin Tepesi sadece bir iç kale iken şehir giderek genişlemiş ve etrafı surlarla
81 Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2012, s.31. 82 KŞS 2 / 129-4.
20 çevrilmiştir.84
XIII. yüzyıla ait kaynaklarda, Konya’da iç kalede ve sur dışında yer alan on bir kadar mahallenin adına rastlanmıştır. Toplam mahalle sayısı ise kırk-elli arasında olduğu tespit edilmiştir.85
Konya, Osmanlı sınırları içine girdikten sonra daha da gelişmiş ve genişlemiş olup, Selçuk sûru özelliğindeki Alâeddin Tepesi hemen hemen şehrin ortasında kalmıştır.86
1518 tarihinde Kemal Paşa Zâde tarafından, Yavuz Sultan Selim adına yapılan Konya tahriri bu durumu kanıtlar niteliktedir. Yapılan tahrirde, Konya Mahalleleri ve bu mahallelerde bulunan erkek nüfus tespit edilmiştir. Yavuz Sultan Selim döneminde Konya’nın 79 mahallesi vardır.87
Özellikle Alâeddin Tepesi ile Kevele ve Meram etekleri arasındaki alanda; cami ve mescidleri, ticaretin yoğunlaştığı çarşıları, hanları, hamamları, eğitim kurumları, darüşşifası, imaretleri ve eğlence yerleriyle Konya, paşa sancağı ve beylerbeyilik haline gelmiştir.88
İncelemiş olduğumuz 1570-1582 tarihleri arasındaki Şer’iye sicil kayıtlarına göre mahalle isimleri ve toplam sayısı tespit edilmiştir. Yavuz ve III. Murad dönemlerine ait mahalle isimleri ile incelemiş olduğumuz sicilde adı geçen mahalleler, mukayese edilerek aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Tablo 2. 2 Numaralı KŞS Defterinde İsmi Geçen Mahalleler İle 1518,1584 Tahrirlerine Ait Mahalle İsimlerinin Mukayesesi.
1518 Tarihli Konya Tahriri89
2 Numaralı KŞS Defteri 1584 Tarihli Konya Tahriri90
Abdü’l-vâhid ‘Abdulvâhid Mahallesi ---
Abdülaziz ‘Abdul’azîz Mahallesi Abdülaziz
--- ‘Abdurreşîd Mahallesi91 ---
--- ‘Abîd Mahallesi92 ---
--- ‘Alîgâv Mahallesi93 ---
Ali Şerbetî ‘Alîşerbetî Mahallesi Ali Şerbetî
84 Ergenç, XVI. Yüzyılda Konya, s.54. 85 Baykara, s.185.
86
Ergenç, XVI. Yüzyılda Konya, s.54. 87 Konyalı, s.184-185.
88 Konyalı, s.105; Baykara, s.185. 89 Konyalı, s.184-185.
90
Konyalı, 186-189.
91 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 45-6, 48-4, 112-6, 112-7, 113-1. 92 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 272-2.
21
‘Attâriye ‘Attâriye Mahallesi ‘Attâriye
Ahmed Fakıh (Nezdi- Bâb-ı Aksaray) Aksaray kapısı
Ahmedfakih Mahallesi ---
--- Akıncı Mahallesi Mahalle-i Saray-ı Akıncı
Aksinle Aksinle Mahallesi Aksinle
--- --- Alaca Mescid
Arap Başı --- Arabbaşı nâm-ı diğer Pir
Sultan
--- Altunlu Çeşme
Mahallesi94
---
Aynedâr Aynedâr Mahallesi ---
Bağrıs Bağrı Mahallesi ---
Bey hekim Beghekim Mahallesi Beyhekim
Bınârî Bınârî Mahallesi ---
Bordabaşı Bordabaşı Mahallesi Borda
--- --- Cami-i Karaüyük
--- --- Cami-i Sinan Çelebi
(Harmancık)
Gülahistan Cüllâhistân Mahallesi Cüllahiyan
Çavuş Çavuş Mahallesi Çavuş
--- Çeşme Kapusu
Mahallesi95
--- Çifte Nerdüban Çiftenerdübân Mahallesi ---
Çirkab Çirkâb Mahallesi Çirkab
--- --- Çanlak
--- --- Çoban Abdal
Debbağlar Debbağlar Debbağlar
Dehi Huda Dih-i Hüdâ Mahallesi Der-i Huda
--- --- Değirmen Deresi (Meram
Vadisinde)
Dinkeş Dinkeş Mahallesi Dinkeş
Devle --- Devle --- Durakfakîh Mahallesi96 --- --- Dursunoğlu Mescidi Mahallesi97 ---
94 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 47-5, 134-1, 205-8, 218-8. 95 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 251-7.
22
Esenlü Esenlü Mahallesi Esenlü
--- --- Emin Kazgani
--- --- Fahrünnisa
--- Fakîhdede Mahallesi Fakîhdede
--- Ferhuniye Mahallesi Ferhuniye
Furkan Dede Furkan Dede Mahallesi Furkan Dede
Galebe Galebe Mahallesi Galebe
--- Gargakavağı Mahallesi98 ---
Gebran ---- Gebran
Gökbaş --- Göktaş
Güreşçi --- ---
--- Gülek Mahallesi99 ---
Habîbhoca Habîbhoca Mahallesi ---
Hacı Emir nâm-ı diğer Pîr Sultan
Hacıeymir Mahallesi Hacı Emrullah???
--- --- Hacı Memi
Hoca Bey --- ---
Hoca Ferruh --- Hoca Ferruh
--- --- Hoca Habib
Hoca Sahip --- Hoca Sahip
--- Hângâh Mahallesi100 ---
--- Hergele Mahallesi101 ---
--- Hocacihan Mahallesi102 ---
--- Hocafârûk Mahallesi103 ---
Hoca Hasan Hocahasan Mahallesi Hoca Hasan
--- Horsum’âlî Mahallesi104 ---
--- Hoşhân Mahallesi Hoşhan
İbn Affan --- ---
İbn Salih --- ---
İbn Şahin İbn Şahin Mahallesi İbn Şahin
97 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 43-1,71-1. 98
Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 145-2. 99 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 74-7. 100 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 107-3. 101 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 238-5, 239-1. 102
Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde bazen mevki adı olarak bazen de mahalle adı olarak geçmiştir. Bkz. KŞS 2 / 187-3.
103 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 43-3,59-2. 104 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 56-5.
23
İçkal’a İçkal’a Mahallesi İçkal’a
İhtiyâreddîn İhtiyâreddîn Mahallesi İhtiyâreddîn
İmâret İmâret Mahallesi İmâret
Kadı Alemşah --- Kadı Alemşah
--- Kal’acik Mahallesi Kaleci
Kadıasker --- ---
Kalenderhâne Kalenderhâne Mahallesi Kalenderhâne
--- Kallecerb Mahallesi Karye-i Cerp
Karaarslan Karaarslan Mahallesi ---
Karaca --- Karaca
Karakurd Karakurd Mahallesi Karakurd
Karaüyük --- Kara üyük
Kasâbsinân Kasâbsinân Mahallesi Kasâpsinân
--- Kayalu Mescid
Mahallesi105
---
İbn Gazgani??? Kazgan Mahallesi ---
Kemâlgarîb Kemâlgarîb Mahallesi ---
--- --- Kaymak Ahmed
--- --- Kerim Dede
--- --- Kurdoğlu
--- Kösekâdı Mahallesi106 ---
--- Kurugöl mahallesi Kurugöl
--- Külük Mahallesi Külük Kürkçü Kürkçü Mahallesi Kürkçü --- Lâlapîrî Mahallesi Lâlpâşâ??? --- --- Latif Çelebi Mahmud Dede Mahallesi107 Medrese nam-ı diğer
Hanikah
Medrese Mahallesi ---
--- Mercân Mahallesi108 ---
--- --- Mescid-i Hacı Veli
Mihmandar Mihmandar Mahallesi Mihmandar
Muhtar --- Muhtar
105
Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 172-3. 106 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 145-5. 107 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 252-11. 108 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 106-2.
24
Muin Mu’în Mahallesi Muin
Mücellid --- Mücellid
--- --- Müştak (Meram
Yakınlarında) Öyle Banladı Öylebanladı Mahallesi Öyle Banladı
--- Pîrâbî Mahallesi Pirebi
--- --- Pinari
Pürçüklü Pürçüklü Mahallesi Pürçüklü
--- Sadırlar Mahallesi Sadırlar
Sakahane Sakâhâne Mahallesi Sakahane
--- Sarıoğlu Mahallesi109 ---
Sebehhon??? Seb’ahân Mahallesi Sebahan
Seydi Veli Seydîverî (Seydî Velî)??? Mahallesi
Seydi Veli
--- Sırçalu Mahallesi110 ---
Sungur nam-ı diğer Tuti Sungur Mahallesi (Tûtî) Sungur nam-ı diğer Tuti Şâdîbeg Mahallesi111
Şeker Fürûş Şekerfürûş Mahallesi ---
Şemseddin --- Şemseddin
Şems-i Tebrizi --- Şems-i Tebrizi
--- Şerbetçi Pîrahmed
Mahallesi112
---
--- Şerefeddîn Mahallesi113 ---
Şerefşirin Şerefşirin Mahallesi Şerefşirin
--- Şeyh Ahmed Mahallesi114 ---
Şeyh Bekir --- Şeyh Bekir
Şeyh Hasan-i Rûmî --- ---
--- --- Şeyh Osman-ı Rûmî
Şeyh Rasul Şeyh Resûl Mahallesi Şeyh Rasul
--- Şeyhalaman Mahallesi115 ---
--- Şeyhbegi Mahallesi116 ---
109 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 244-1. 110
Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 88-1,217-10, 241-1, 252-9, 266-3, 270-4, 273-4, 322-6.
111 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 218-12. 112 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 235-1. 113
Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 245-7, 248-1, 266-3, 195-6. 114 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 45-7, 80-6, 179-7.
115 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 257-3. 116 Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 132-5.
25
Şeyh Sadreddin Şeyhsadreddîn Mahallesi Şeyh Sadreddin
--- Şeyhvefâ Mahallesi Şeyhvefa
Şükran Şükran Mahallesi Şükran
--- Tanalar Mahallesi Tarhana ???
Veled-i Tavuk Tavuk Mahallesi
--- Topraklık Mahallesi117 ---
Türbe-i Celaliye Türbe-i Celaliye Mahallesi
Türbe-i Celaliye Türk Ali nâm-ı diğer,
Senk tıraş Türk’alî Mahallesi Türk Ali nâm-ı diğer, Senk tıraş
--- Yeni Mahalle (cedîd) Cedid Mahalle (Der kurb-i
Nişantaş
Zevle Zevle Mahallesi Zevle
--- --- Zaviye-i Pir Mehmed Paşa
Yavuz tarafından yaptırılan tahrir sonucunda verilen mahalle isimleri ile sicilde adı geçen mahalleler mukayese edildiğinde; 1518 tahririnde ismi geçtiği halde incelenen sicilde adı geçmeyen mahalleler, büyüyen veya gelişen mahallelere dahil oldukları için kullanılmamış olabilir. Yine 1518 tahririnde ismi geçmeyen fakat 2 Numaralı Şer’iye sicilinde ve 1584 tarihli tahrirde ismi geçen Akıncı, Hoşhan,
Kal’acik118 , Karye-i Cerb119 , Kurugöl, Külük,
Lâlâpîrî, Pîrebî (Pîrabî), Sadırlar, Şeyh Vefâ, Tanalar, Cedid120 mahalleleri 1518 tahririnden sonra kurulmuş olabilir.
117
Bu isim, 2 Numaralı Şer‘iye sicilinde tespit edilmiştir. KŞS 2 / 97-6, 107-1, 110-1, 235-6, 252-10, 272-1.
118 İbrahim Hakkı Konyalı, “Konya Tarihi” adlı eserinde 1518 tahririnde tespit edilen mahalle adları içerisinde “Kaleci” olarak vermiş olduğu mahalle isminde yazım hatası yapmış olması muhtemeldir. Kaleci mahallesi sicilde geçen Kal‘acık mahallesi olabilir.
119 2 Numaralı Şer‘iye Sicilinde “Karye-i Cerb Mahallesi” olarak geçen mahalle ismini Özer Ergenç Kale-i Cerb olarak vermiştir.
26
2.b. Dinsel Ve Sosyal Yapılar
Osmanlı şehirlerinin kuruluş ve gelişmesinde, İslam ve Orta Asya şehir yerleşim planlarının izleri bulunmaktadır. İslam şehirlerinin temel özelliği şehrin merkezine yerleşen cuma câmi‘isi ve câmi‘inin hemen yanında kendisine bağlı olan devamlı pazar yeri yani çarşıdır. Türk-İslam Şehirleri ise üç elemandan meydana gelmektedir; içinde, aristokratların yaşadığı ve zanaâtlerin toplandığı şahristan veya asıl şehir; şahristanın içinde, sarayla idarî bölümlerin bulunduğu içkale, şahristana bitişik olarak ticarî faaliyetlerin yürütüldüğü rabad, bazen birûn olarak adlandırılan yer. Selçuklu döneminde, Anadolu şehirlerinde, şehrin merkezinde büyük câmi‘i ve saraylar yer alırken, çarşı ve mahalleler de dış şehirde kapılara doğru uzanmaktadır.121
Bu iki şehir tipine ait özelliklerin büyük bir kısmı Osmanlı şehirlerinin fiziksel yapılarında da bulunmaktadır. Osmanlı döneminde, eski Türk şehirlerinin plânı daha zenginleşmiş, eski yapı ve elemanlarının yanına yenileri eklenmiştir.122
Osmanlı şehirlerini diğer İslâm şehirlerinden üstün kılan özellik ise şehirlerin imaretler123
yoluyla geliştirilmesidir. Şehirlerde kurulan yeni mahallelerin gelişiminde imaretlerin büyük etkisi vardır.
Bir câmi‘i etrafında toplanmış olan medrese, hastahane, hamam, kervansaray gibi dinî ve sosyal yardım müesseseleri ve bu müesseselerde görev yapan memur ve hizmetlilere yapılacak ödemeler için devamlı gelir sağlamak amacıyla inşa edilen hân ve çarşılar, fırın, değirmen, boyahâne, şem’hân gibi tesisler imaretler yoluyla kurulmuştur. Genellikle sultanlar veya bazı devlet adamları tarafından kurulmuş olan bu tesislerin, inşa ve masrafları, sultan veya vezir tarafından kendi hazinesinden temin edilmiştir. Devamlı gelir sağlaması için ise devlete ait toprakların gelir vergileri kullanılmıştır.124
İmaretler, çoğu Osmanlı şehirlerinde büyük ve kalabalık semtlerin oluşmasını sağlamıştır. Çünkü câmi‘i, kervansaray, hamam ve aşevleri
121
Doğan Kuban, “Anadolu-Türk Şehri Tarihî Gelişmesi Sosyal ve Fizikî Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler”, Vakıflar Dergisi, sa. VII, İstanbul, 1968, s.55-56; Özer Ergenç, XVI. Yüzyılda Konya, s.55.
122 Ergenç,XVI. Yüzyılda Konya, s.55-56. 123
Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İ.Ü. İktisad Fakültesi Mecmuası, c. 23, sa.1-2, s.239; Ergenç, XVI. Yüzyılda Konya, s.56.
27
bütün hizmetleri karşılayan yapılar olduğu için çevrelerine nüfus toplamıştır.125
Osmanlı devrinde, Kıbrıs fethinden sonra, önemi artan bir yol üzerinde bulunan küçük bir köy önem kazanmıştır. Bu sebeple II. Selim, buraya bir câmi‘i, bir imaret, bir han, bir hamam, 39 dükkân ve iki değirmen yaptırmış ve 84 köyün gelirini bu yapılanlara vakfetmiştir. Buraya yerleşenleri vergiden muaf tutmuştur. Bu köye yerleşenler arasında göçebeler, başka köy ve şehirlerden gelenler dahi olmuştur.126
İncelemiş olduğumuz şer‘iye sicil defterinde Konya’da imaret sayısının oldukça fazla olduğu görülmüştür. İmaretler ve imaret vakıflarına ait gelir kalemlerinde dükkan kira bedelleri, köylere ait mahsuller kayıt altına alınmıştır. Örneğin, Sultâniye ‘İmâreti Evkâfı’na ait kayıtta Karye-i Müşekki’ye ait iki buğday bir arpa olmak üzere 600 galle mahsulün Sultâniye ‘İmâreti Vakfı mütevellisi Muslî Çelebi’ye teslim edildiği sicil olunmuştur.127
İbrahîm Beg ‘İmareti evkafına ait kayıtta ise Aksarây’a tabi’ Sarıatlu, Sursudu ve Alayuntlu karyelerine ait mahsulün 12 sehminden 8 sehmi debbâğ, bostân ve diğer vakfa, kalan mahsûl ise İbrahîm Beg ‘İmâreti Vakfı mütevellisi Hasan Çelebi bin Hayreddîn Efendi’ye 5000 akça değer verildiği yazılmıştır.128
2 numaralı şer‘iye sicilinde adı geçen imaret, zaviye ve imaret tesislerinin giderlerini karşılayan vakıfların isimleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Sicilde imaret vakıflarına ait gelir kalemleri, mütevelli tayinleri, tamir izin beratları gibi bilgiler yer almaktadır. Para Vakıfları da bu tabloya dahil edilmiş olup para vakıfları ile ilgili açıklama daha sonra yapılacaktır.
Tablo 3. 2 Numaralı KŞS Defterinde İsmi Geçen İmaret ve İmaret Vakıfları.
Sicilde İsmi geçen İmaret ve İmaret Vakıfları
İbrahîm Beg ‘İmâreti Vakfı Pîrâbî Sultân Zâviyesi Sinan Seydi Zaviyesi Vakfı Şâh Kulu Zâviyesi
Devlet Hatun Evkâfı ‘Alî Ağa Zâviyesi
Pîrî Pâşâ Zâviyesi Hâcı Hamza Zâviyesi
Seyh Safâ Vakfı Mahmûd Dede Zâviyesi
Şeyh Hocendî Zâviyesi Ebû İshak Kâtimî Zâviyesi Şeyh Sadreddîn Konevî Vakfı Kokandır(?) Zâviyesi
125
Ergenç, XVI. Yüzyılda Konya, s.56. 126 Kuban, s.63.
127 KŞS 2 / 182-2. 128 KŞS 2 / 183-3.
28
Şeyh Vefâ Zâviyesi Nasûh Beg Dârü’l-huffâzı ve
Mu’allimhânesi Evkâfı Sultân Alâ’eddîn Câmi‘i Evkâfı İmâret-İ Şerîf Evkâfı Ahmed Çelebi Çeşmesi Evkâfı Türbe-i Celâliye Vakfı Mevlânâ ‘İmâreti Vakfı Evkâf-ı Dârü’ş-şifâ-i Konya Kemâl Garîb Mescidi Evkâfı ‘Âbid Çelebi evkâfı
Kâdı ‘İzzeddîn Câmi‘i Evkâfı Sinân Ağa Dârü’l-huffâzı Evkâfı Evkâf-ı Çeşme-i Sırçalı Evkâf-ı Câmi‘-i Hatîb.
Evkâf-ı ‘Arab Dede Evkâf-ı Bardakçılar Câmi‘i
Kara İbrahîm Mescidi Evkâfı Sakyatan Câmi‘i Vakfı Hâcı Kara Hamza Vakfı Evkâf-ı Çeşme-i Yatakçı Evkâf-ı Çeşme-i Ahmed Çelebi. Evkâf-ı ‘Îsâ Çelebi
‘Ulvî Mescidi Vakfı Vakf-ı Hoca Dursun
Evkâf-ı Hızırşâh Çelebi Evkâf-ı Demür Kapu
Kâdı Hürremşâh Evkâfı Sultâniye Evkâfı
Evkâf-ı ‘İmâret-i Cedîd Evkâf-ı Hûndî Hatun Evkâf-ı Câmi‘i Ebû’l-fazl Evkâf-ı Medrese-i Seyfiye Evkâf-ı Medrese-i Şeref Mes’ûd Evkâf-ı Nefîse Hatun Evkâf-ı Medrese-i Molla Evkâf-ı Sultân Hatun
Evkâf-ı Câmi‘i Emîr Ferhûniye Evkâfı
Hürrem Subaşı Vakfı Hâssâ Yûsuf Evkâfı
Evkâf-ı Çeşme-i Hâcı İlyâs Medrese-i Tâc-ı Vezîr Vakfı
Mescid-i Tûtî vakfı Hoca Sultan Vakfı
Âhî Vakfı Kapan Vakfı
Asafhânî Vakfı Hoca Dursun Vakfı
Sarnıç-ı Lâle Vakfı Fâtıma Hatun Vakfı
Demür Kapı vakfı Çeşme-i Hâcı Emrullah Vakfı
Hatunşâh Çesmesi Vakfı ‘Ayşe Hatun Vakfı
Zeyneb Hatun Vakfı Dâvud Ağa Vakfı
Pervâne Dede Vakfı Hızırşâh Çelebi Vakfı
Mâhpâşâ Hatun Vakfı Şâkirdîn Hatun Vakfı
Merhûm ‘Alî Pâşâ. Vakfı Temür Dede Vakfı
Cüzhan, hatib, devrhan, ser-mahfel, müezzin tayinleri ile ilgili beratlar, tamir için izin belgeleri ve câmi‘ilerin giderlerinin karşılanması amacıyla kurulan vakıfların mahsûl listelerinde câmi‘i ve mescid isimlerine sık sık rastlamaktayız.
29
Sicilde çeşitli belgelerden tespit ettiğimiz câmi‘i ve mescid isimleri tabloda gösterilmiştir.
Tablo 4. 2 Numaralı KŞS Defterinde İsmi Geçen Câmi‘i ve Mescidler.
Câmi‘i ve Mescidler
Kapan Mescidi Sultân Şehinşâh Mescidi
Mescid-i Dudu Kesterye Mescidi
Ebû’l-fazl Câmi‘i ‘Abdul’azîz Mescidi
Lâlapîrî Mahallesi’nde Ken’anoğlu Ahmed Mescidi
Kâdı ‘İzzeddîn Câmi‘i
Debbâğhâne Mescidi Hâcı ‘İzzeddîn Câmi‘i
Kara İbrahîm Mescidi ‘Arab Dede Câmi‘i
Sakyatan Câmi‘i Şeyh Ahmed Mescidi
Bâb-ı Aksaray Mescidi Ferhûniye Mescidi
‘Ulvî Mescidi Mescid-i Devlet Hatun
Mescid-i Ahmed Fakîh Mescid-i Tûtî
Mescid-i Şeyh Sadreddîn Mescid-i Çiftenerdübân
Mescid-i Tolancı Câmi‘i Emîr
Diğîn Câmi‘i Sultân ‘Alâ’eddîn Câmi‘i
Kâsım Halîfe Câmi‘i Belvîrân Câmi‘i
Sultân Câmi‘i ‘Anber Re’is Câmi‘i
Şerefeddîn Câmi‘i Türbe-i Celâliye Câmi‘i
Sâhib Atâ Câmi‘i Karye-i Hatîb Câmi‘i
Belvîrân Nâhiyesi Armus Karyesi
Câmi‘i Hatîb Câmi‘i
Bardakçılar Câmi‘i
2.c. İktisadî Durum
Bir toplumun ekonomik bünyesi ve faaliyetleri, başlıca üç ana bölüme ayrılır: tarım, sanayi ve ticaret. Tarım kesimi, bütünüyle kırsal bölgeleri ilgilendirir. Bunun için, eğer bir yerleşim yerindeki insanlar ihtiyaçlarını kendileri elde etmeye kalkışmayıp, işbölümüne tabi olarak tarım dışı mal ve hizmet üretiyor ve bunları pazarda satışa sunuyorlarsa, o yere kasaba veya şehir denir. Bu tür yerleşim yerleri, beslenmesini sağlamak için de etrafındaki kırsal bölgeye bağlıdır.129 Konya ve diğer
30
bazı Osmanlı şehirleri için bu tanım geçerli olmayacaktır. Çünkü çoğu Osmanlı şehirlerinin etrafında meyve, bağ, bostan, bahçe ziraatının yanında hububat tarımı dahi yapılmaktadır.130
Osmanlı şehirleri kendi tüketimleri için, tarımsal olmayan bir kısım örgütler kurmuştur. Bir sanat kolunda ihtisaslaşan bu örgütlere esnaf teşkilatı adı verilir. Bu