Bina Tasarımında Performans YaklaĢımı

Performans, ISO13’nun 6241-1984 sayılı ―Binalarda Performans Standartları‖ isimli standardında ―bir ürünün kullanımıyla iliĢkili davranıĢ‖ı olarak tanımlanmıĢtır. Burada ürün bütün bir bina anlamına geleceği gibi binanın bir parçası da olabilmektedir.

Preiser ve ark. (1988) binalarda performans kavramının 1960’larda Eberhard14 tarafından geliĢtirildiğini; mimarlık mesleğinde kullanılmasının 1970’lerin sonunda gerçekleĢtiğini ifade etmiĢlerdir. CIB-ASTM-RILEM15

ortaklığında 1972’de ilki yapılan ―Binalarda Performans Konsepti ve Uygulamaları‖ isimli konferanslar serisi16 binalarda performans yaklaĢımının yayılmasını sağlayan çalıĢmalar olmuĢlardır. Bu konferanslar serisinin ikicisi 1982’de Lizbon/Portekiz’de, üçüncüsü ise ISO’nun da katılımıyla 1996’da Haifa/Ġsrail’de yapılmıĢtır. Gibson (1982) tarafından CIB için hazırlanan ―Binalarda Performans YaklaĢımına Dayalı ÇalıĢma‖ isimli rapor binalarda performans yaklaĢımının en temel tanımını Ģu Ģekilde vermektedir:

13 ISO – International Organization for Standardization (Uluslar arası Standart Organizasyonu) 14 Eberhard, J.P., 1968, The Performance Concept: A Study of its Application to Building, National Bureau of Standards, Washington, USA, 3-34.

15

CIB – CIB organizasyonu 1953 yılında kurulmuĢ ve Fransızca ―Conseil International du Bâtiment‖ kelimelerinin kısaltması olarak bu isim verilmiĢtir. Bu ismin anlamı ―Bina için Uluslar arası Konsey‖ dir. Bu kuruluĢun ismi 1998’de ―International Council for Research and Innovation in Building and Construction‖ (Bina ve Yapımda AraĢtırma ve Yenilik için Uluslar arası Konsey) olarak değiĢtirilse de CIB kısaltma ismini korumaktadır.

ASTM – American Society for Testing and Materials (Amerikan Malzemeler ve Test Topluluğu) RILEM – International Union of Labaratories and Experts in Construction Materials, Systems and Structures (Yapı Malzemeleri, Sistemleri ve Strüktürleri üzerine Uluslar arası Laboratuarlar ve Uzmanlar Birliği)

16

Foster, B.E., (ed), 1972-a, Performance Concept in Buildings, Proceedings of the Joint RILEM- ASTM-CIB Symposium, NBS Special Publication No. 361, Vol.1, US Government Printing Office, Washington DC.

Foster, B.E., (ed), 1972-b, Performance Concept in Buildings, Proceedings of the Joint RILEM- ASTM-CIB Symposium, NBS Special Publication No. 361, Vol.2, US Government Printing Office, Washington DC.

Laboratorio Nacional de Engenharia Civil, 1982-a, Performance Concept in Building, Proceedings of the ASTM/CIB/RILEM Symposium Vol. 1, LNEC, Lisbon.

Laboratorio Nacional de Engenharia Civil, 1982-b, Performance Concept in Building, Proceedings of the ASTM/CIB/RILEM Symposium Vol. 2, LNEC, Lisbon.

Becker, R., Paciuk, M., (ed), 1996-a, Applications of the Performance Concept in Building, Proceedings of the 3rd CIB-ASTM-ISO-RILEM International Symposium Vol. 1, National Building Research Institute, Haifa.

Becker, R., Paciuk, M., (ed), 1996-b, Applications of the Performance Concept in Building, Proceedings of the 3rd CIB-ASTM-ISO-RILEM International Symposium Vol. 2, National Building Research Institute, Haifa.

―Performans yaklaşımı, yöntemden ziyade sonuç üzerine düşünme ve çalışma

pratiğidir. Bir binanın nasıl yapılması gerektiği değil neleri içermesi gerektiğini gösteren bir yaklaşımdır‖.

Bu tanım binalarda performans yaklaĢımıyla ilgili ilk ve en temel tanımdır ve güncel birçok çalıĢmada17

da bu tanıma yer verildiğinden halen geçerliliğini korumaktadır. Bu temel tanıma istinaden binalarda performans ifadesiyle ilgili ilk kayıt olarak milattan önce 1700’lü yıllarda yaĢamıĢ olan Kral Hammurabi’nin kanunlarına atıf yapılmaktadır. Bugün Paris Louvre müzesinde sergilenmekte olan obelisklerde 229. Madde’de Ģöyle yazmaktadır.

“bir inşaatçı herhangi biri için bir bina inşa eder ve bu binayı uygun bir biçimde yapmazsa ve onun inşa ettiği bina yıkılıp sahibini öldürürse, binayı inşa eden öldürülür”.

Bu ifadede binanın yapım biçimi, malzemesi, kalınlığı, boyutları vb. hiçbir bilgi yer almamasına karĢın binanın istenen sonucu vermesi gerektiği açıkça ifade edilmektedir. Bu maddenin içeriği performans yaklaĢımı tanımında verilen yöntemden ziyade sonuç bakımından düĢünme ve çalıĢma pratiği tanımına uygundur.

Çok genel çerçeve çizen bu tanımları açıklamak için Foliente (2000) kurallı yaklaĢımla bir karĢılaĢtırma yaparak bir binanın yangın güvenliği için Ģu örneği vermektedir:

Kurallı yaklaĢım binanın strüktüründe kullanılacak malzemelerin yangın dayanımı için nelerden yapılabileceğini veya nelerden yapılamayacağını söylerken; performans yaklaĢımı binanın strüktürünün insanların güvenli bir Ģekilde binayı terk etmelerini sağlayacak Ģekilde yapılmasını söylemektedir. Ama hangi malzemelerin kullanılması gerektiğiyle ilgili bir açıklama içermemektedir.

Bu örnek Foliente (2000)’nin aynı çalıĢmasında söylediği kodlarla ve standartlarla ilgili değiĢim için yeterli fakat performans yaklaĢımı için kapsamı yetersiz bir örnektir. Bu çalıĢmasında Foliente, geçmiĢte bina kodlarının ve standartlarının

17 Meacham ve ark. (2005), Sexton ve Barrett (2005), Becker (2008), PeBBu Final Reports (2005), Harputlugil (2009), Hopfe (2009), Hammond ve ark. (2005).

kurallı kriterlere sahip olduğunu ama son yıllarda dünya çapında kodların ve standartların performans tabanlı olarak geliĢtirildiğini ifade etmiĢtir. Foilente’nin yangın güvenliği örneği bina standartlarının performans tabanlı olarak nasıl olması gerektiğiyle ilgili yol gösterici bir tanımlama olarak gösterilebilir.

Gibson (1982) tarafından hazırlanan raporda binalarda performans yaklaĢımının tanımının yanında performansın kullanımı ve kullanıcıları ile ilgili bazı sınıflamalar yapılmıĢtır. Bu sınıflamalar; performans yaklaĢımında binalar ve bina mekanları, performans yaklaĢımının uygulama alanları, performans yaklaĢımının katılımcıları ve katılım düzeyleri ve performans belgeleridir. Ġlk sınıflamada çizelge 2.7.’de görüldüğü gibi bina, sistem ve mekan olarak parçalara ayrılmıĢtır. Bu parçaların her birine performans yaklaĢımının uygulanabileceği vurgulanmıĢtır.

Çizelge 2.7. Performans yaklaĢımında bina ve bina mekanları sınıflandırması (Gibson 1982) Binalar ve bina mekanları

Bina sistemi Bina mekanları

Bina ve bina sistemleri Alt-sistemler

Elemanlar BileĢenler Genel ürünler Malzemeler

Binalar arasındaki mekanlar Binalar içindeki açık alanlar Odalar

Ġkincil mekanlar (depolar vb.)

Servis mekanları (asansör Ģaft, kanal vb.)

Performans yaklaĢımı bu rapora göre çizelge 2.8.’de görülen alanlarda uygulanabilmektedir. Bu tez bina tasarım süreci konusunu ele aldığından bu uygulama alanlarından ―tek bir projenin tasarımı ve yapımı‖ uygulama alanı içine girmektedir.

. Çizelge 2.8. Performans yaklaĢımı uygulama alanları (Gibson 1982) Uygulama alanları

Tek bir projenin tasarımı ve yapımı Bina programının tasarımı ve yapımı

Bina ürünlerinin geliĢtirilmesi ve pazarlanması Tasarım rehberinin hazırlanması ve oluĢturulması

Denetleme, onaylama veya belgeleme vasıtasıyla bina üretiminin kalite kontrolü

Sirmen (1997) ise binalarda performans yaklaĢımının kullanma olanaklarını çizelge 2.9.’da görüldüğü gibi Gibson (1982)’a göre daha geniĢ bir perspektiften ele almıĢtır. Szigeti ve Davis (2005) ise performans yaklaĢımını var olan veya yeni uygulanacak projelere, kiralanmıĢ veya sahip olunan ürünlere, ürünün yaĢam döngüsü

süresince herhangi bir zamanda uygulanabildiğini söylemektedir. Bütün bir süreçte veya sürecin belli bir kısmında uygulanabilen bir yaklaĢım olarak tanımlamıĢlardır.

Çizelge 2.9. Binalarda performans yaklaĢımının kullanma olanakları (Sirmen 1997) Var olan ürünler arasında seçim yapma

Ürün geliĢtirme Planlama ve tasarım Yapı simgeleme StandartlaĢtırma

Ġhale bedelinin düzenlenmesi Ürün üzerine bilgi sağlama Karar verme

Yapımda endüstrileĢmeyi kolaylaĢtırma DüĢük maliyetli inĢaatların geliĢtirilmesi Ġnsan-çevre iliĢkilerinin iyileĢtirilmesi

Gibson (1982)’ın raporundaki performans yaklaĢımının katılımcıları ve katılım derece ve tipleri ile ilgili sınıflandırma ise çizelge 2.10.’da görülmektedir. Bu çizelgede görülen katılımcı tipleri binalarda performans yaklaĢımı ve performans tabanlı bina ile ilgili daha sonraki yıllarda yapılan çalıĢmalarda paydaĢlar‖ (stakeholder) olarak adlandırılmıĢ ve bu tiplerin farklı sınıflandırmaları yapılmıĢtır. Bu sınıflandırmalarla ilgili ayrıntılı bilgi performans tabanlı bina tasarımı bölümünde (bkz. Bölüm 2.3) tasarım sürecinin paydaĢları olarak anlatılmıĢtır.

Çizelge 2.10. Performans yaklaĢımının katılımcıları ve katılım derece ve tipleri (Gibson 1982)

Katılımcı tipleri Katılım derece ve tipleri

Toplum Bina kullanıcıları MüĢteriler Tasarımcılar ĠnĢa edenler Üreticiler Sigortacılar Sürekli katılım Aralıklı katılım Tek seferlik katılım

Gibson (1982)’ın raporunda son olarak da binalarda performans yaklaĢımında kullanılacak olan belgelerle ilgili çizelge 2.11.’de görülen sınıflama yapılmıĢtır. Bu sınıflamada görülen standartlar ve bina yönetmelikleri, performans tabanlı bina tasarımındaki paydaĢlar içerisinde yer aldığından bu tez çalıĢması kapsamında sadece belge olarak ele alınmayıp tasarım sürecindeki rolleri ifade edilmiĢtir.

Çizelge 2.11. Performans yaklaĢımında kullanılan belgeler (Gibson 1982) Belge tipleri

Kontrol listesi

Performans gereksinmelerinin genel listesi Tasarım bilgisi ve katkıları

Performans özellikleri Bina yönetmelikleri Standartlar

Ürün kaynakları SözleĢme belgeleri

Raporda binalarda performans yaklaĢımın uygulanmasının aĢağıdaki bilgilere bağlı olduğu ifade edilmiĢtir.

1. Kullanıcı (Bina sahibi, müteahhit ve kamuyu da içeren geniĢ kullanıcı profili)

gereksinmeleri.

2. Kullanıcı gereksinmelerini karĢılayacak olan bina veya bina bileĢenlerinin

bağlamı.

3. Kullanım davranıĢının değerlendirilmesi için tahmin edici metotlar (bina ve bina parçalarının performans modellemesi).

1970’lerde baĢlayan binalarda performans yaklaĢımının kabul edilmesindeki sebepleri Preiser ve ark.(1988) Ģöyle sıralamıĢtır: objektifliğin artması, ölçmenin açıklığı, geliĢen iletiĢim, yeniliğe teĢvik, tasarım alternatiflerinin çoğalması, karar vermede yardım ve profesyonelliğin artmasıdır. Bu avantajların bina endüstrisi ve mimarlık mesleği için önemli olduğunu vurgulayan Preiser ve ark. daha fazla bina çeĢidi için performans tabanlı değerler kullanıldıkça ve kriterleri geliĢtirildikçe mimarlık uygulamalarının seviyesinin yükseleceğini de belirtilmiĢtir. Becker (1999) ise performans yaklaĢımın uluslar arası alanda kabul gördüğünü ama pratikte uygulamaya geçilemediğini ifade etmiĢtir. Bina sürecine sistematik bir Ģekilde uygulanan performans yaklaĢımının, binanın fonksiyonuna ve kullanıcı aktivitelerine uygun olmasını ve aĢağıdaki özellikleri barındırması gerektiğini ifade etmiĢtir.

• Termal, akustik ve görsel konfor • Sağlıklı iç koĢullar

• Enerji ve çevre korunumu

• Sıradan ve sıra dıĢı yüklere karĢı korunaklı ( beklenen ömrü boyunca) • Yangına dayanıklı ve güvenli terk etmeye olanak veren

• Nem, buğulanma ve mantarlaĢma gibi etkilere imkan vermeyen • Hırsızlığa ve yaygın mekanik hasarlara dayanıklı

• Hasta bina sendromu semptomları taĢımayan • Bakımı kolay ve yeni isteklere uyumlu

Becker, binanın servis ömrü boyunca taĢıması gereken özellikler olarak tanımladığı bu özelliklerle ilgili geliĢtirilmiĢ çok sayıda araç ve program olduğunu söylemektedir. Bina üzerinde performans değerlendirmesi yapan bu araçların ve programların arasında genelde bir bağlantı olmadığını vurgulamıĢtır. Sonuçta performansla bütünleĢik tasarım için geliĢtirilecek bilgisayar yardımlı bir çerçevenin, performans yaklaĢımının binalarda uygulanmasını kolaylaĢtıracağını ifade etmiĢtir. Becker geliĢtirilmesi gereken bu programı;

“tasarım evresinin başlangıç ve bitiş evrelerinin olduğu kadar detaylandırma aşamasını da içeren, bireysel tasarım alışkanlıkları ve stillerine olanak veren, daha da önemlisi güvenlik, sağlık, konfor, kullanışlılık, bakım, dayanıklılık, korunum, yapılabilirlik ve yaşam döngüsü maliyeti gibi kavramlar için performans değerlendirmesi yapabilen, tasarlanan binanın dinamik bir modelinin yapılabileceği kullanıcı arayüzü içeren, farklı alternatiflerin performanslarının karşılaştırabileceği ve tercih edilen çözümün bütün detaylandırmasına olanak veren bir çerçeve”

olarak tanımlanmıĢtır. Fakat Becker (1999)’in tanımladığı bu program binalarda performans yaklaĢımının uygulanması ve yaygınlaĢması için ütopik bir çerçeve olarak kalmıĢtır. Bu çalıĢmaya benzer bir Ģekilde CIB 1998 yılında performans tabanlı yapıyla ilgili kodların ve standartların geliĢmesi ile ilgili ilerikçi (proactive) bir program (Foliente ve ark. 1998) hazırlatmıĢtır. Bu programın konuyla ilgili araĢtırmacıların ve uygulamacıların birlikteliğinin geliĢmesi, bilgi alıĢveriĢinin sağlanması ve bilginin yaygınlaĢması ve araĢtırılması için kolaylaĢtırıcı bir etki olacağı öngörülmüĢtür. Foliente ve ark. (1998) çok boyutlu olarak ifade ettikleri performans yaklaĢımı ve binalarda uygulanmasını Ģekil 2.13.’de görüldüğü gibi bütünleĢik bir konseptte ifade etmiĢlerdir. Bu konsepte göre bina süreci, tasarım evresi öncesinde ―baĢlama‖ ve ―programlama‖ olarak iki evreye ayrılmıĢtır. Kullanıcı ihtiyaçlarının belirlenmesi ve hedeflenen performans tespiti bu iki evrenin arasında yapılmaktadır. Tasarım evresinde hedeflenen performans için tasarım yapılmakta ve kullanım evresinde de bina performansı değerlendirilmektedir. Bu süreç ilerlerken bilgi/teknoloji bu süreçten

bağımsız bir eksende ilerlemekte; bina ise bir ürün olarak süreç ve bilgi/teknoloji eksenli bir değer olarak tek elemandan bütün bir bina düzeyine yükselmektedir.

ġekil 2.13. Performans konseptinin farklı boyutları ve binalara uygulaması (Foliente ve diğ. 1998)

ÇalıĢmada ayrıca Ģekil 2.14’de görülen performans matrisi oluĢturulmuĢ ve bu matrisin hedef beyanatları ve kriter değerleri için kullanılmasının uygun olacağı önerilmiĢtir. Foliente ve ark. (1998) binayı parçalardan ve niteliklerden (özellikler) oluĢan bir performans matrisi olarak tanımlamıĢlardır.

ÜRÜNLER/PARÇALAR BÜTÜN BĠNA MEKAN Fonksiyonel Mekan Bina DıĢı Mekan STRÜKTÜR Alt-yapı Üst-yapı DIġ DUVARLAR Toprak altı Toprak Üstü DüĢey Yatay Eğimli ĠÇ DUVARLAR DüĢey Yatay Eğimli SERVĠSLER Tesisat (Su ve atık)

Isıtma, Havalandırma ve Ġklimlendirme Yakıt sistemi Elektrik sistemi HaberleĢme sistemi Mekanik taĢıma Güvenlik ve koruma Donatım N ĠT E L ĠK L E R G Ü V E N L ĠK Y apı sa l Y angı n K az a ( K ul la nı m G üve nl iği Y A ġ A N A B ĠL ĠR L ĠL ĠK Y apı sa l K ul la nı Ģl ılı k I sı l kon for Sı zdı rm az lık ( H ava ve S u) H ava K al it es i A kus ti k A ydı nl at m a E ri Ģi m K or um a Y oğu nl aĢ m a Sa ğl ık ve H ijye n Fonks iyon el li k A da pt as yon E st et ik S Ü R D Ü R Ü L E B ĠL ĠR L ĠK K or una bi li rl il ik D aya nı kl ılı k E kon om ik Sökül ebi lir lik Ç evr es el D os tluk

ġekil 2.14. Bina performans matrisi (Foliente ve diğ. 1998)

ġekil 2.14.’deki bina matrisinde görünmeyen 3. boyutun bina tipleri (yaĢama, ticari, endüstriyel vb.) olduğu ifade edilmiĢtir. Ġdeal olanın her bina tipi için matriste yer alan her hücre ve hücreler grubu için fonksiyonel ve performans beyanatlarının ve performans kriterlerinin ulaĢılabilir olması ve matrise dahil edilmesi olarak belirtmiĢtir.