I- Zorunlu Bekletici Sorunun Söz Konusu Olduğu Durumlarda Etki
Asıl davaya bakan mahkeme, zorunlu bekletici sorunun söz konusu olduğu hâllerde beklenilen davada verilen karar ile bağlıdır. Dolayısıyla mahkeme elinde bulunan davayla ilgili olarak Anayasa Mahkemesine aykırılık itirazında bulunmuşsa ya da ortaya çıkan olumlu görev uyuşmazlığı neticesinde Uyuşmazlık Mahkemesine başvurmuşsa, artık Anayasa Mahkemesi ve Uyuşmazlık Mahkemesi kararı ile bağlı olup elindeki davayı da bu kararlara uygun şekilde sonuçlandırmak zorundadır. Mahkemenin Anayasa Mahkemesi veya Uyuşmazlık Mahkemesi kararı ile bağlı olduğuna ilişkin açık hükümler zaten bulunmaktadır (UMK m. 18/II ve AMK m. 40/V). Bu hükümler dışında kanunlarda zorunlu bekletici sorun olarak düzenlendiği açıkça belli olan (örneğin “dava ertelenir”, “diğer dava sonucu beklenir” veya “bu hâlde bekletici sorun yapılır” şeklinde emir kipi ile biten kanun hükümlerinin mevcut olduğu) hâllerde bekleme kararı alan mahkeme diğer organın kararıyla bağlıdır. Aksi takdirde bekletici soruna verilen zorunlu olma özelliğinin bir anlamı kalmamış olur.
Hukuk mahkemesinin vermiş olduğu bekletici sorun yapma kararı, kendi gördüğü dava açısından, Borçlar Kanunu'nda öngörülen zaman aşımını durduran nedenlerden değildir (BK m. 132). Ancak bunun tek istisnası UMK m. 18/I'dir. Bu maddeye göre Uyuşmazlık Mahkemesi tarafından bir karar verilinceye kadar davanın görülmesinin geri bırakıldığı hâllerde zaman aşımı süreleriyle diğer kanuni süreler veya hâkim tarafından verilen süreler, işin yeniden incelenmesine başlanacağı güne kadar durur.
II- İhtiyari Bekletici Sorunun Söz Konusu Olduğu Durumlarda Etki Bir görüşe göre ihtiyari bekletici sorunun söz konusu olduğu durumlarda beklenilen davada verilen hüküm, asıl davaya bakan mahkeme açısından kesin hüküm kudretinde olmayıp sadece “mantık kudreti” niteliğindedir. Bu nedenle asıl davaya bakan hâkimi, beklenilen davada verilen hükmün bağlamayacağı ileri sürülmüştür198
.
Diğer bir görüşe göre de hukuk mahkemesi başka mahkemede görülmekte olan davayı kendi davasına etkisi olacağını düşündüğü için beklediğinden, beklenilen davada verilen karar kendi bakmakta olduğu davayı etkiler199
. Bu nedenle beklenilen davada verilen karar asıl dava açısından kesin hüküm teşkil etmekteyse, kesin hükme ilişkin kurallar nedeniyle asıl davaya bakmakta olan mahkeme diğer mahkeme kararı ile bağlı olmalıdır200
.
İhtiyari bekletici sorunun söz konusu olduğu durumlarda beklenilen davada verilen kararın asıl mahkemede görülmekte olan davaya etkisinin ikili bir ayrım yapılarak açıklanması yerinde olacaktır.
1. Beklenilen Ceza Davasında Verilen Hükmün Asıl Davaya Etkisi
Hukuk mahkemesi ceza mahkemesi tarafından verilen mahkûmiyet kararı ile bağlı olup maddi olguyu tespit etmeyen beraat kararı ile bağlı değildir. Dolayısıyla her ne kadar ceza yargılamasının devam ettiği sırada hukuk mahkemesi ceza
198 Erem, s. 4.
199 Kuru/Arslan/Yılmaz, Medeni Usul 2011. 200 Pekcanıtez, Bekletici Sorun, s. 273.
mahkemesinde görülmekte olan davayı bekleme kararı almışsa da ceza yargılaması sonucu maddi olguyu tespit etmeyen nitelikteki (örneğin sanığa yüklenen suçun sanık tarafından işlendiğinin sabit olmaması, eylemin kanunda suç olarak tanımlanmamış olması gibi nedenlerle) bir beraat hükmünün ortaya çıkması durumunda hukuk mahkemesi bu kararla bağlı olmayacaktır. Bu nedenle kendi vereceği hükmün ceza davası hükmüyle uyumlu olması zorunluluğu bulunmamaktadır. Örneğin, sanık her ne kadar ceza davasından beraat etmişse de hukuk mahkemesi kendi bakmakta olduğu tazminat davasında davalı görünen aynı sanık aleyhine tazminata hükmedebilecektir. Ancak ceza yargılaması sonunda verilen hüküm maddi olgunun sanık tarafından işlendiğini ortaya koymaktaysa hukuk mahkemesi, sanığa atfedilen kusur oranı dışında, bu hükümle bağlı olacağından kendi davasını da bu hükme uygun bir şekilde bitirmek zorundadır.
2. Beklenilen Hukuk Davasında Verilen Hükmün Asıl Davaya Etkisi Asıl davaya bakmakta olan hukuk mahkemesi, takdir hakkını kullanarak, hukuk davasında görülmekte olan bir başka davayı bekleme kararı almışsa artık beklenilen davada verilen kararla kural olarak bağlıdır. Çünkü bekletici sorun yapma kararı, diğer mahkemede görülmekte olan davanın asıl dava ile bağlantılı olduğu gerekçesine dayanan bir karardır. Hukuk mahkemesi, her iki dava arasında bağlantı olduğu kanaatine ulaştıktan sonra, bağlantılı olan davada verilen hükmün kendi bakmakta olduğu dava açısından önemli olmadığını ileri süremeyecektir. Bununla birlikte bağlantılı davada verilen hüküm, hukuk mahkemesinin bakmakta olduğu dava açısından kesin hüküm veya kesin delil niteliği taşıyabilir.
Kısmi davanın açıldığı hallerde yargılama sırasında alacağın tamamının belirlenebilir hale geldiği anda davacı ya davasını ıslah edecektir ya da kalan kısmı yeni bir dava konusu yapacaktır201. Davacının kalan kısmı yeni bir dava konusu yapması halinde ilk açılan kısmi dava ile kalan kısım açısından sonradan açılan ek davanın birleştirilme imkânı, kısmi davanın kanun yolu denetiminde bulunması nedeniyle, ortadan kalkmışsa ek davaya bakan mahkemenin kısmi davayı bekletici sorun yapması gerekecektir. Kısmi davanın ek dava için bekletici sorun yapılması
hâlinde, kısmi davanın tamamen veya kısmen reddine karar verildiği durumlarda ek davanın da reddi gerekecektir202
. Kısmi dava hakkında verilen hüküm, kesinleştikten sonra, açılan ek dava açısından kesin delil teşkil eder (HMK m. 204/I). Bu nedenle ek davanın kesin delil niteliğine haiz kısmi davaya göre çözüme kavuşturulması gerekir203. Kesin hükmün taraflar arasındaki uyuşmazlığı geleceğe yönelik tamamen sona erdirmeye, hukuki barış ve güvenliği sağlamaya ilişkin amacı204
da bu hükmün bağlayıcılığını zorunlu kılmaktadır.
Her iki dava arasında bağlantı olduğu gerekçesiyle bekletici sorun yapma kararı alan bir mahkemenin beklenilen davada verilen ve bazı hallerde bakmakta olduğu dava açısından kesin delil teşkil eden karar sonrası, bu karar ile bağlı olmadığını ileri sürerek farklı yönde bir karar vermesi çelişki oluşturur. Bu nedenle mahkemenin bakmakta olduğu dava açısından, beklediği diğer davada verilen kararla bir anlamda bağlı olduğu sonucu çıkarılabilir.
202
Kuru, Usul, C. VI, s. 3265.
203 Kuru, Usul, C. VI, s. 3266.
204 Sunar, G. (2002), Medeni Usul Hukukunda Basit Yargılama Usulü, Doktora Tezi, Marmara
SONUÇ
Bekletici sorun yapma kararı, yargılamanın süresini olumsuz yönde, dava kapsamında yapılacak giderleri ise olumlu yönde etkileyebilmektedir. Bekletici sorun yapma kararının olumsuz etkilerini bertaraf etme görev ve yükümlülüğü kanunlarımızla asıl davayı çözmekle görevli hâkime verilmiştir. Hâkimin davaların uzamaması açısından üzerine düşen görev ve yükümlülüklerinin varlığı elbette inkâr edilemez. Ancak bekletici sorunun olumsuz etkilerinin tamamen bertaraf edilmesi kanun koyucunun yapacağı düzenlemelere de bağlıdır.
Hukukumuzda bekletici soruna ilişkin en büyük eksiklik bekletici sorun yapma kararlarına karşı herhangi bir kanun yolunun veya itiraz hakkının tanınmamış olmasıdır. Örnek alınan İsviçre Federal Usul Kanunu durdurma (bekletici sorun yapma) kararlarına karşı istinaf yolunu öngörmesine rağmen, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu bu yöndeki beklentileri karşılayamamıştır. 1971 tarihli Tasarı’da dahi bekletici sorun yapma kararlarına karşı kanun yolu öngörülmüşken 6100 sayılı Kanun’daki bu eksikliğin gerekçesi anlaşılamamıştır.
Usul ve kanuna aykırı olan veya keyfiyet içeren bekletici sorun yapma kararlarının önlenmesi amacıyla ihtiyati tedbir ve ihtiyati haciz kararlarına ilişkin olarak benimsenen denetim yollarının bekletici sorun yapma kararları açısından da benimsenmesi gerekmektedir. Buna göre, bekletici sorun yapma kararlarına karşı itiraz yolunun, itiraz başvurusu üzerine verilen kararlara karşı da kanun yolunun öngörülmesi gerekmektedir. Bununla birlikte bekletici sorun yapma kararlarına karşı kanun yoluna başvurulması halinde, bu tür incelemelerin öncelikli işlerden sayılmasını mümkün kılan Kanun hükmüne de ihtiyaç vardır. Bekletici sorun yapma talebinin reddi halinde hâkimin işten elini çekmesi veya hakkı yerine getirmekten kaçınması gibi bir eyleminin söz konusu olmadığı dikkate alındığında bekletici sorun yapma talebinin reddi halinde verilen kararlara karşı herhangi bir kanun yoluna başvuru imkânının tanınmaması makul görülebilir.
Asıl davayı çözmekle görevli hâkimin ayrıntılı bir inceleme sonrası bekletici sorun yapma talebini veya düşüncesini değerlendirmesi gerekmektedir. Bunu gerçekleştirmek amacıyla öncelikle hâkimin mümkünse beklenilmesi talep edilen dava dosyasını getirtip incelemesi uygun olacaktır. Dosyanın incelenmesiyle hâkim, bekletici sorun yapılması istenen hukuki soruna ilişkin neticenin bakmakta olduğu asıl davanın neticesine etkili olmayacağı kanısında ise bekletici sorun yapma talebini reddetmeli ve asıl davaya kaldığı yerden devam etmelidir. Yapılan inceleme neticesinde hâkim, bekletici sorun yapılması istenilen hukuki sorunu çözmekle kendisinin de görevli ve yetkili olduğu kanaatine varmışsa bekletici sorun yapma talebini reddederek ileri sürülen hukuki sorunu, ön sorun kabul edip öncelikle incelemelidir.
Asıl davanın davalısı tarafından bekletici sorunun davayı uzatmasına ilişkin etkisi dürüstlük kuralına aykırı olarak kullanılmak istenilebilir. Dürüstlük kuralına aykırı bir şekilde talepte bulunduğu sonradan ortaya çıkan taraf hakkında bekletici sorun yapma kararı verilmesi nedeniyle sebep olduğu tüm yargılama giderlerinin tarafa yükletilmesine imkân sağlayan HMK m. 327/I uygulanmalıdır.
Bahsedilen düzenlemelerin usul kanununda yer alması ve hâkimin ayrıntılı inceleme neticesinde kararını vermesi ve dürüstlük kuralına aykırı bir şekilde talepte bulunan tarafın HMK m. 327/I uyarınca cezalandırılması hâlinde bekletici sorun yapma kararının davayı uzatıcı etkisi bertaraf edilebilir, aynı hususa ilişkin fazladan masraf yapılması, emek ve zaman harcanması engellenerek usul ekonomisi açısından davalara katkı sağlanabilir ve hüküm uyuşmazlıkları önlenebilir.
KAYNAKÇA *
Alangoya, Yavuz : Medeni Usul Hukuku Esasları, İstanbul 2001.
Alangoya, Yavuz/ Yıldırım, Kamil/
Deren-Yıldırım, Nevhis : Hukuk Muhakemeleri Kanunu Tasarısı
Değerlendirme ve Öneriler, İstanbul Barosu 2006. (Alangoya/Yıldırım/Deren-Yıldırım,
Değerlendirme ve Öneriler).
Alangoya, Yavuz/ Yıldırım, Kamil/
Deren-Yıldırım, Nevhis : Medeni Usul Hukuku Esasları, İstanbul 2005.
Ansay, Sabri Şakir : Hukuk Yargılama Usulleri, B. 7, Ankara 1960.
Atasayan, Tacettin : Hukuk Muhakemeleri Usulü İçtihatlar Külliyatı, Ankara 1954, s.635.
Belgesay, M. Reşit : Hukuk Usulü Muhakemeleri Şerhi, C. I, B. 2, İstanbul 1939.
Berkin, Necmettin M. : Medeni Usul Hukuku Esasları, İstanbul 1969.
Bilge, Necip : Hakem Yargılamasında Uygulanacak Hukuk Kaideleri. Tahkim. IV. Ticaret ve Banka Hukuku
Haftası.29 Kasım-4 Aralık 1965, Bildiriler- Tartışmalar, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, Y. No: 58.
Bilge Necip/Önen Ergun : Medeni Yargılama Hukuku Dersleri, B. 3, Ankara 1978.
Böke, Veli : Kamulaştırma Kanunu ve Kamulaştırma Bedelinin Tespiti Davaları, B. 2, Ankara 2004.
Budak, Ali Cem : Karşılaştırmalı Hukuk Muhakemeleri Kanunu Tasarısı, B. 2, İstanbul 2009.
Çatalkaya, Cevdet/
Tarıkoğulları, Abdurrahman/
Özcan, M. Hamdi : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu, Ankara 1965.
Erdemir, İlter : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu Şerhi, B. 2, Ankara 1998.
Erdoğan, Celâl : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu, Ankara 1982.
Erem, Faruk : Ön Mesele Olarak Anayasa Aykırılık İddiası, Ankara 1962.
Ersoy, Rifat : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu, Ankara 1976.
Gençcan, Ömer Uğur : Miras Hukuku, Ankara 2008.
Gölcüklü, Feyyaz/
Gözübüyük, A. Şeref : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Ankara 1994.
Gözübüyük, Şeref : İdari Yargı, B. 2, Ankara 1973 (Gözübüyük, İdari Yargı).
Gözübüyük, Şeref : Yönetsel Yargı, B. 20, Ankara 2004.
Günday, Metin : İdare Hukuku, B. 7, Ankara 2003.
Güneyli, Yamaç : Tahkim Sözleşmesinin Yorumlanması
(erişim: http://www.tahkim.net/makaleler/tahkim- sozlesmesinin-yorumlanmasi, 04.10.2011).
Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunundan Hukuk Muhakemeleri Kanununa (Editör: T.C. Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdürlüğü), Ankara 2011.
İnal, Nihat : Hukuk Yargılama Usulü Yasası, C. 1-2, Ankara 2003.
İnceoğlu, Sibel : Adil Yargılanma Hakkı ve Yargı Etiği, Ankara 2007.
Kadıoğlu, Kâmil : Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, B. 2, Ankara 2005.
Kanadoğlu, O. Korkut : Anayasa Mahkemesi, İstanbul 2004.
Karafakih, İsmail Hakkı : Hukuk Muhakemeleri Usulü Esasları, Ankara 1952.
Karahacıoğlu, Ali Haydar : Ortaklığın Giderilmesi Davaları, Ankara 1989.
Karagöl, Ömer : Kamulaştırma Davalarında Bedel Tespit Esasları, Ankara 2009.
Kazancı Elektronik Hukuk Yayımcılığı, www.kazanci.com (Kazancı, başvuru tarihi).
Kılıç, Halil : Gayrimenkul Davaları, C. 1-2-3-4, Ankara 2007 (Kılıç, C. 1).
Kılıçoğlu, Ahmet : Borçlar Hukuku, B. 2, Ankara 2002.
Kıratlı, Metin : Anayasa Yargısında Somut Norm Denetimi: İtiraz Yolu, Ankara 1966.
Koca, Geylani : “Hukuk Muhakemeleri Kanunu” Tasarısı ve Yargılamanın Gecikmesi Sorununa Getirdiği
Çözümler, Terazi Hukuk Dergisi, S. 7, Mart 2007, s. 69-75.
Konuralp, Haluk : Medeni Usul Hukuku, Eskişehir 2006.
Kuru, Baki : Hukuk Muhakemeleri Usulü El Kitabı, İstanbul 1995.
Kuru, Baki : Hukuk Muhakemeleri Usulü, C. I, B. 6, İstanbul 2001.
Kuru, Baki : Hukuk Muhakemeleri Usulü, C. II, B. 6, İstanbul 2001 (Kuru, Usul, C. II).
Kuru, Baki : Hukuk Muhakemeleri Usulü, C. III, B. 6, İstanbul 2001 (Kuru, Usul, C. III).
Kuru, Baki : Hukuk Muhakemeleri Usulü, C. V, B. 6, İstanbul 2001 (Kuru, Usul, C. V).
Kuru, Baki : Hukuk Muhakemeleri Usulü, C. VI, B. 6, İstanbul 2001 (Kuru, Usul, C. VI).
Kuru, Baki : Hukuk Davalarında Yargılamanın Çabuklaştırılması İçin Alınması Gereken Tedbirler, Makaleler, Ankara 2006, s. 117-139 (Kuru, Makaleler).
Kuru, Baki/ Arslan, Ramazan/
Yılmaz, Ejder : İcra ve İflas Hukuku, B. 18, Ankara 2004.
Kuru, Baki/ Arslan, Ramazan/
Yılmaz, Ejder : Medeni Usul Hukuku Ders Kitabı, B. 14, Ankara 2002 (Kuru/Arslan/Yılmaz, Medeni Usul).
Kuru, Baki/ Arslan, Ramazan/
Yılmaz, Ejder : Medeni Usul Hukuku Ders Kitabı (6100 sayılı HMK’na Göre Yeniden Yazılmış, B. 22, Ankara 2011 (Kuru/Arslan/Yılmaz, Medeni Usul 2011).
Meşe Yazılım İçtihat ve Mevzuat Bankası (MEŞE, başvuru tarihi).
Musielak, Hans-Joachim : Grundkurs ZPO, München 2007.
Muşul, Timuçin : Tebligat Hukuku, B. 3, İstanbul 2010.
Önen, Ergun : Medeni Yargılama Hukuku, Ankara 1979.
Özbudun, Ergun : Türk Anayasa Hukuku, B. 7, Ankara 2002.
Pekcanıtez, Hakan : Medeni Usul Hukuku, Ankara 2000.
Pekcanıtez, Hakan : Bekletici Sorun, EÜHFD 1980/1, s. 249-275 (Pekcanıtez, Bekletici Sorun).
Pekcanıtez, Hakan/ Atalay, Oğuz/
Özekes, Muhammet : Medeni Usul Hukuku, B. 8, Ankara 2009 (Pekcanıtez/Atalay/Özekes, 2006).
Pekcanıtez, Hakan/ Atalay, Oğuz/
Özekes, Muhammet : Hukuk Muhakemeleri Kanunu Hükümlerine Göre Medeni Usul Hukuku, B. 11, Ankara 2011
(Pekcanıtez/Atalay/Özekes, 2011).
Postacıoğlu, İlhan : Medeni Usul Hukuku Dersleri, B. 6, İstanbul 1975.
Rosenberg, Leo/ Schwab, Karl Heinz/
Gottwald, Peter : Zivilprozessrecht, München 1993.
Schellhammer, Kurt : Zivilprozess, 9. B., Heidelberg 2001.
Schweizerische
Zivil-prozessordnung : İsviçre Federal Usul Kanunu.
Sinan, Ahmet Murat (2002) : Medeni Usul Hukukunda Bekletici Sorun, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Sunar, Gülcan (2002) : Medeni Usul Hukukunda Basit Yargılama Usulü, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul.
Tanrıver, Süha : Hukuk Uyuşmazlıkları Bağlamında Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları ve Özellikle
Arabuluculuk, Makalelerim (2006), Ankara 2007, s. 1-25.
Thomas, Hainz/
Putso, Hans : Zivilprozessordnung, München 2005.
Turan, Ahmet Uğur : Elatmanın Önlenmesi Davaları, Ankara 2009.
Tutumlu, Mehmet Akif : Bilimsel Görüşler ve Yargıtay Kararları Işığında Medeni Yargılama Hukukunda Delillerin İleri Sürülmesi, B. 4, Ankara 2005.
Türk Hukuk Lûgatı : Türk Hukuk Kurumu Editörlüğünde, Ankara 1944.
Ulukapı, Ömer : Medeni Usul Hukukunda Derdestlik ve Sonuçları, Yargıtay Dergisi, C. 21, S. 4, Ekim 1995, s. 395-445.
Ulusal Yargı Ağı Projesi : Hâkimin Mahkeme Ekranı-Genel İşlemler-Yargıtay Karar Arama (UYAP, başvuru tarihi).
Uyanış, Füsun (1994) : İlk İtirazların Hukuki Niteliği ve Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunundaki Düzenleniş Tarzı, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Uyar, Talih : Kambiyo Senetlerine İlişkin Suçların İcra Takibine Etkisi, Manisa Barosu Dergisi, 1984, S.11, s. 2-7.
Uygur, Turgut : Borçlar Kanunu, Ankara 1990.
Üstündağ, Saim : Medeni Yargılama Hukuku, C. I-II, B. 7, İstanbul 2000.
Yamantürk, Ayşe Nurşen : Uygulanabilir Tahkim Anlaşmalarının Kurulması (erişim:
http://www.tahkim.net/makaleler/uygulanabilir- tahkim-anlasmalarinin-kurulmasi, 04.10.2011).
Yıldırım, Bekir/
Başsorgun, Naci : Kamulaştırma, Kamulaştırmasız El Atma ve İmar Mevzuatından Doğan Bedel Davaları, Ankara 2007.
Yılmaz, Ejder : Hukuk Sözlüğü, B. 6, Ankara 2001.
Zevkliler, Aydın : Açıklamalı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, Ankara 2000.