ULUSLARARASI DÜZENLEMELER
ABD’de 2001 yılı sonu itibariyle ortaya çıkan Enron skandalı ile baĢlayan ve ardından büyük ölçekli birçok iĢletmede meydana gelen muhasebe ve denetim skandalları, bilgi kullanıcılarının finansal tablolara duydukları güveni azaltmak suretiyle sermaye piyasalarının olumsuz yönde etkilenmesine neden olmuĢtur (Erserim, 2007: 47). Bu durum, söz konusu skandalların bir daha yaĢanmaması için gerek Ģirket yönetimlerine, gerekse bağımsız denetim yapan denetçilere, yeni görevler ve sorumluluklar getiren düzenlemeler yapılmasına yol açmıĢtır (Kayım, 2006: 155).
103
ABD baĢta olmak üzere, AB ülkeleri ile geliĢmiĢ finans ve sermaye piyasalarına sahip Kanada ve Japonya’daki bağımsız denetimin gözetimine yönelik yapılan düzenlemeler aĢağıda incelenmektedir.
3.2.1. Amerika BirleĢik Devletleri’nde Bağımsız Denetimin Gözetimine ĠliĢkin Düzenlemeler
Enron ile baĢlayan ve daha sonra Worldcom gibi büyük Ģirketlerde peĢ peĢe ortaya çıkan muhasebe ve bağımsız denetim skandalları sonucu baĢlayan süreçte, olumsuz bir Ģekilde etkilenen sermaye piyasalarına olan güvenin yeniden sağlanması amacıyla ABD’de yeni bir dönemin habercisi olan Sarbanes-Oxley Yasası (SOX) kabul edilerek yürürlüğe konulmuĢtur (Sayar, 2011b: 25).
SOX, doğrudan ve dolaylı olarak bağımsız denetçilerin, hilelerin ortaya çıkarılmasındaki sorumluluğuna iĢaret etmektedir. SOX yasasıyla, bağımsız denetçilerin hileleri ortaya çıkarmada yetersiz kaldıkları varsayımıyla hareket edilerek, bağımsız denetim standartlarının belirlenmesi, bağımsız denetim Ģirketlerinin yetkilendirilmesi ve denetime tabi tutulması amacıyla Halka Açık ġirket Muhasebe Gözetim Kurulu (Public Company Accounting Oversight Board-PCAOB) kurulmuĢtur. Böylece, bağımsız denetim yapan Ģirketlerin yapmıĢ oldukları bağımsız denetimlerin gözetimi, diğer bir bağımsız denetim Ģirketince değil, PCAOB tarafından yapılmaya baĢlanmıĢtır (Kandemir, 2010: 139).
PCAOB, faaliyetine baĢladığı 2003 yılından bu yana özellikle bağımsız denetim kuruluĢları nezdinde yoğun bir inceleme ve denetleme faaliyetinde bulunmuĢtur. Esasında PCAOB’un temel faaliyeti, kamunun sermaye piyasalarına olan güveninin yeniden sağlanmasına yönelik inceleme ve denetim yapmaktır. Amerikan yönetiminin PCAOB’dan beklediği ise, daha fazla sayıda bağımsız denetim kuruluĢunun sıkı bir Ģekilde gözetim altında tutulmasıdır. PCAOB’un görevleri üç temel unsur üzerine kurulmuĢtur. Bunlar (Sayar, 2011b: 25-26);
a) ABD’de halka açık Ģirketler nezdinde bağımsız denetim yapacak kuruluĢları yetkilendirmek ve söz konusu kuruluĢlara iliĢkin sicili tutmak,
104
b) PCAOB, SOX yasasından aldığı yetkiyle gerek mevcut bağımsız denetim standartlarını revize etmek, gerekse SOX yasasında bağımsız denetim uygulamalarının geliĢtirilmesi için öngörülen tedbirlerin alınabilmesini sağlamak amacıyla yeni standartları oluĢturmak,
c) Bağımsız denetim kuruluĢları nezdinde inceleme/kalite kontrol çalıĢmaları yürütmek ve cezai müeyyidelerin uygulanması gerektiği durumlarda soruĢturma adı altında faaliyet göstererek, sektörün zayıf ve risk içeren yönlerini tespit edip, faaliyetlerin daha kaliteli ve güvenilir yapılmasına katkıda bulunmaktır.
3.2.2. Avrupa Birliği Ülkelerinde Bağımsız Denetimin Gözetimine ĠliĢkin Düzenlemeler
Muhasebe raporları üzerinde yasal açıdan denetim yapan denetçilerin sorumlulukları ve mesleki standartlarıyla ilgili Avrupa Birliği (AB)’ne üye ülkelerde denetime iliĢkin düzenlemelerin sağlanması amacıyla 10 Nisan 1984 tarihinde 84/253/ECC Sayılı 8’inci Direktif kabul edilmiĢ ve kabul edilen bu direktif 1 Ocak 1990 tarihinde yürürlüğe konulmuĢtur (Sevim, Çetinoğlu ve Kurnaz, 2006: 50).
8’inci Direktif, bağımsız denetim kuruluĢlarının yetkilendirilmesi, bağımsız denetim faaliyetinde bulunan denetçilerin gözetim faaliyeti kapsamında sicilinin oluĢturulması, sürekli eğitim ve yeterlilik Ģartlarının izlenmesi vb. hususlar ile denetçilerin yapmıĢ oldukları denetimlerin kalite ve güvenilirliklerinin incelenmesi konularını ele almıĢtır (Sayar, 2011c: 25).
Direktif ile getirilen gözetim esasları, mevcut bağımsız denetim mesleğinin kendi kendini düzenleyici nitelikteki yapısına yüklenen fonksiyonları korumakla beraber, daha kaliteli ve güvenilir hizmet sunumu sağlayacak bir sistemin temellerini oluĢturmayı amaçlamaktadır. Bu amaçla, bağımsız denetim faaliyetine iliĢkin düzenleme ve gözetim mekanizması olarak, özellikle Ġngiltere’de bağımsız bir yetkili otorite olan Finansal Raporlama Komitesi (Financial Reporting Council-FRC)
105
bünyesinde 2003 yılında Profesyonel Gözetim Kurulu (Professional Oversight Board- POB) kurulmuĢtur (Sayar, 2011c: 26).
POB, bağımsız denetim mesleğinin etik ve mesleki standartlar çerçevesinde yürütülüp yürütülmediğinden sorumlu olan ve söz konusu hususa iliĢkin gözetim ve denetim faaliyetlerinde bulunarak, bağımsız denetimin kalite ve güvenilirliğini artırmak ve bu sayede kamu güvenini sağlamak amacıyla kurulmuĢ bağımsız bir yapıya sahiptir (Sayar, 2011c: 26).
Bağımsız denetimle ilgili hükümlerin yer aldığı 8’inci Direktifte 2006 yılında bir takım değiĢiklikler yapılmıĢtır. Yapılan bu değiĢiklikler sonucu 25 Nisan 2006 tarihinde kabul edilen direktifte, denetimde kamu gözetimi, kalite güvencesi, müĢteri bilgilerinin gizliliği, denetim komiteleri, denetim firmalarında Ģeffaflık, denetçilerin bağımsızlığı ve tarafsızlığı, UDS’lere uyum gibi konularda önemli yenilikler getirilmiĢtir. Söz konusu bu değiĢikliklerle, daha önce yaĢanan skandalların tekrar ortaya çıkmasının engellenmesi amaçlanmıĢtır (ÇalıĢkan, 2006: 58).
3.2.3. Japonya’da Bağımsız Denetimin Gözetimine ĠliĢkin Düzenlemeler
Japonya’da denetçilerin ve denetim firmalarının gözetimi ile ilgili olarak iki tür yapı bulunmaktadır. Bunlardan biri, Finansal Hizmetler Kurumu (Financial Services Agency-FSA); diğeri ise Sertifikalı Kamu Muhasebecileri ve Denetim Gözetim Kurulu (Certified Public Accountants and Auditing Oversight Board- CPAAOB)’dur. CPAAOB, Enron skandalından sonra Amerika’da kamu gözetim kurulunun oluĢturulmasını takiben Japonya piyasalarında tekrar kamu güvenini sağlamak amacıyla 2004 yılında kurulmuĢtur. Bu kurul, FSA tarafından kurulmuĢ bir yapı olup, devlet tarafından finanse edilmektedir (fsa.go.jp/en/refer/ data/20050527.pdf, 06.01.2013).
CPAAOB’nin görevi, denetim firmalarına karĢı disiplin faaliyetlerini uygulamak, denetim firmalarını yerinde teftiĢ etmek ve her bir denetim firmasının kalite kontrol sürecini incelemektir. FSA’nın rolü ise, CPAAOB’den gelen tavsiyelere istinaden denetim firmalarına karĢı disiplin faaliyetlerini yürütmektir (Inoue, 2008: 4).
106
3.2.4. Kanada’da Bağımsız Denetimin Gözetimine ĠliĢkin Düzenlemeler
Enron ve diğer kurumsal skandallarla birlikte Kanada piyasalarında da denetim sonuçlarına karĢı ciddi bir güven kaybı yaĢanmaya baĢlamıĢtır. Bu süreç doğrultusunda ülkedeki düzenleyici otoriteler Kanada Serbest Muhasebecileri ile birlikte bağımsız denetçilerin düzenlemiĢ oldukları raporların ve halka açık Ģirketlerin finansal tabloların güvenilirliği ve doğruluğu konusunda kamu güvenini tekrar sağlamak amacıyla 2003 yılında Kanada Kamu Gözetim Kurulu (The Canadian Public Accountability Board-CPAB)’nu kurmuĢtur. CPAB inceleme faaliyetlerini bünyesinde yer alan denetim birimleri aracılığıyla gerçekleĢtirmektedir. Bu birimlerden biri olan Ulusal Denetim Birimi, bağımsız denetimin etkinliğini artırmak üzere, CPAB tarafından oluĢturulmuĢ bir alt yürütme birimi Ģeklinde faaliyetlerini sürdürmektedir (Senal, 2011: 119).