Son bir kaç yüzyıl insanlık tarihinde son derece önemli gelişmelere şahitlik etmektedir. Tarih içinde bilim ve teknoloji alanında yaşanan değişikliklerle gelişen bazı sanayiler ekonomide gelişmelere ve yapılan yatırımlarda artışa neden olmuştur (Özgüler, 2002: 23). Bilgi ekonomisi, bu dönemde ortaya çıkan gelişme ve ilerleme sürecinin son aşamasını meydana getirmektedir Ekonomik yaşamda devrim yaratan evreler arasındaki süre gittikçe kısalmakta ve zamanımızda değişim ve ilerlemenin hızı artmaktadır (Aktan ve Vural, 2003). Şekil 1.3’ te geçmişten günümüze teknolojik gelişmede yaşanan gelişme süreci gösterilmektedir.
1. Dalga 2. Dalga 3. Dalga 4.Dalga 5.Dalga (1785-1845) (1845-1900) (1900-1950) (1950-1990) (1990-2020)
60 Yıl 55 Yıl 50 Yıl 40 Yıl 30 Yıl
Kaynak: Aktan ve Vural, 2003 "Bilgi Toplumu, Yeni Temel Teknolojiler ve Yeni Ekonomi"
Şekil 1.3: Yenilik Dalgası ile Oluşan Ekonomik Genişleme Dönemleri
1785 yılında başlayıp 60 yıl süren ilk aşama, Fransız devrimi ile sanayi devrimine karşılık gelmektedir. Bu aşamada, su ve buhar gücü yaygın olarak kullanılmış, tekstil ve demir sektörleri sanayileşmede başat rol üstlenmiştir (Aktan ve Vural, 2003b). Kömürün ve buharın sanayide kullanılmasıyla artan işgücü ihtiyacının karşılanması için kentler ve sanayi bölgelerine göç dalgası yaşanmıştır (Doğuç, 2006: 13).
Đkinci dalga buhar, demiryolu ve çelik alanında yapılan yeniliklerle şekillenen ve 55 yıllık bir dönemi kapsayan süreçtir (Özgüler, 2002: 23). Buhar gücünün deniz taşıtlarında kullanılmasıyla buharlı gemilerin yapılması ve ağır tonaj taşıma kapasitesi ile ticaretin hız kazanması bu dönemin yenilikleridir. Çelik endüstrisindeki gelişmelerin makine yapımına sağladığı katkılarla büyük fabrikaların sayısının artması; sermaye yoğun endüstri faaliyetlerinin hızlanması ve buharlı gemilerin ulaşıma yaptığı olumlu katkı sayesinde ticaret daha da gelişmiştir. Otomobilin 1885’de bulunması ve seri olarak üretilmesi ile kent yaşamındaki yerleşik yaşam zihniyeti farklılaşmıştır. Ulaşımın kolay yapılabilmesi insanların kentin daha uzak noktalarında yerleşebilmelerine ve buradan işlerine gitmelerine olanak sağlamıştır. Kömür bölgelerine yapılan göçler kalabalık kentsel oluşumu hızlandırarak şehirleri genişletmiştir (Doğuç, 2006: 13–14).
Su Gücü, Tekstil, Demir Buhar, Demiryolu, Çelik Elektrik, Đçten Yanmalı Motorlar Kimyasallar Petrol, Havacılık, Elektronik Yazılım, Fiber Optik, Genetik, Yarı Đletken
Üçüncü aşama 1900–1950 yılları arasındaki 50 yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Đki büyük savaşta sürdürülen mücadeleler sonucu içten yanmalı motorların, elektrik ve çeşitli kimyasal maddelerin günlük yaşama girmesiyle modern iktisadi ve sosyal yaşamın başlangıcını meydana getirmiştir (Aktan ve Vural, 2003b). Elektrik motorunun üretim bandına uygulanmasıyla, fabrikalarda seri üretim yapılabilir hale gelmiştir (Doğuç, 2006: 14).
Dördüncü dalganın yer aldığı 1950’li yıllarda başlayan dönemde vakum tüplerin bulunmasıyla yapılan ilk bilgisayar, daha sonra vakum tüplerin yerine geçen transistörün bulunmasıyla hız kazanan elektronik sanayi, ana yeniliklerden sayılır. Elektriğin şehirlerde yaygın olarak kullanılmasıyla dayanıklı tüketim mallarının üretimi temel endüstrilerden biri haline gelmiştir. Kimya ve Petrokimya alanındaki gelişmeler sanayide parça olarak çelik yerine plastik karbon fiber vb maddelerin kullanımını olanaklı hale getirmiştir. Uçak ulaşımının yaygınlaşması; telgraf, telefon, teleks, haberleşmenin yaygın kullanıldığı bu dönemde küreselleşmenin de etkisi ile çok uluslu şirketlerin oligopolistik rekabeti yaşanmıştır. Yeni endüstri bölgelerinin oluşması ile kentlerin yayılması hızlanmıştır (Doğuç, 2006: 14).
1950’li yıllarda başlayan ve 1990’lı yıllarda olgunluk dönemine erişen “elektronik çağı” yerini, yeni medya, dijital ağlar ve yeni temel teknolojilerin ürün ve üretim süreçlerinde esaslı bir role sahip olduğu “bilgi ekonomisi” aşamasına bırakmaktadır (Aktan ve Vural, 2003a). Ekonomide ve sosyal yapıda değişmelerin teknolojik dalgalanmalarla lider sektörlerin aracılığıyla yayıldığı anlaşılmaktadır (Özgüler, 2002: 23). Son yıllarda iş ve toplumsal yaşamın her alanında bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımında büyük bir artış meydana gelmektedir. Bu artış, bilgisayar ve iletişim maliyetlerinde meydana gelen azalmanın, tüketicilerin ihtiyaç ve gereksinimlerine cevap verilebilmesinin bir sonucudur. Bu eğilim çeşitli faktörlerden kaynaklanmaktadır (Aktan ve Vural, 2003b):
• Çip teknolojisinde görülen ilerlemeler,
• Kablolu ve kablosuz iletişim sistemleri ile nano teknoloji alanındaki ilerlemeler,
• Ürün, üretim süreçleri ve hizmetlerin dijitalleşmesi ve ortak standartların geliştirilmesi ve yazılım-donanım teknolojilerindeki ilerlemeler,
• Kopyalama, depolama, hafıza, tasarım, görüntü gibi destekleyici niteliğe sahip teknolojilerdeki hızlı gelişmeler,
• Uygun yazılımların üretilmesi ve geliştirilmesine yönelik yeni araçların üretilmesi,
• Đnternet ve teknolojisindeki büyük gelişmelerdir.
Bilgi ekonomisinin beş boyutu vardır. Birincisi, mal üretiminden hizmet sektörüne doğru bir değişimin yaşandığı ekonomi ile ilgilidir. Đkinci boyut; çalışma alanı içinde ortaya çıkar. Bu alanda gözlemlenen, yapılan işin türünde teknik ve profesyonel sınıfın üstünlüğü lehine bir değişmedir. Üçüncü boyut sanayi sonrası toplumun, toplum için gerekli yeniliklerin sağlanmasında ve politik kararların alınmasında kuramsal bilginin merkezi rol almasıdır. Dördüncü boyut teknoloji ve teknolojik değerlerin kontrolü anlamında geleceğe yöneliktir. Son boyut ise karar almayı ve yeni bir entelektüel teknolojinin yaratılmasını içerir (Meder, 2001: 73–74).
Çizelge 1.6: Bilgi Toplumunun Gelişimi Đçin Kriterler
Teknolojik Kriterler Bilgi teknolojileri anahtar güçtür. Evde, eğitimde, fabrikada bilişim teknolojilerinin yaygın bir kullanımı söz konusudur.
Sosyal Kriterler Bilgi hayat kalitesini çoğaltır. Yaygın enformasyon bilinci, yüksek nitelikli bilgiye son kullanıcı erişimi yaygındır.
Đktisadi Kriterler Bilgi, iktisadi faktörlerin anahtarıdır; kaynak, hizmet, mal, ürün ve istihdam gibi.
Siyasal Kriterler Bilginin serbestiyeti, uzlaşma ve katılımın artmasıyla karakterize edilen siyasal sürece yol açar.
Kültürel Kriterler Ulusal ve bireysel gelişmenin ilgi merkezindeki bilgi, değerinin yükselmesiyle, bilginin kültürel değerinin tanınması
Kaynak: Meder, 2001: 74.