Büyük Türkçe Sözlük

Büyük Türkçe Sözlük, D. Mehmet Doğan tarafından ilk olarak 1981 yılında hazırlanmaya baĢlanmıĢtır. ÇalıĢma kapsamında, sözlüğün 2014 yılında Yazar Yayınları tarafından yayınlanan yedinci kez geniĢletilmiĢ olan 25. baskısı incelenmiĢtir. Sözlük 1912 sayfadan oluĢmaktadır.

D. Mehmet Doğan‟ın sözlüklere olan ilgisi, küçük yaĢta baĢlamıĢtır. Bir Lügat Bulamadım isimli kitabında Doğan, sözlüklerle iliĢkisini Ģöyle anlatmıĢtır: “Macera yazarın, daha orta mektep talebesiyken, Dil Kurumu inĢaatında çalıĢan bir hısımının hediye ettiği bir sözlükle baĢlıyor. Küçük öğrenciye önce çok büyük, hatta muazzam ve mükemmel görünen bu sözlük zamanla hem küçük, hem kifayetsiz hem de kusurlu görünmeye baĢlıyor. Yazar bu hususta kesin kanaate ulaĢtıktan sonra gerçek bir sözlük arayıĢına giriyor. Bulamadığı sözlüğü kendisi hazırlamaya karar veriyor.” (Doğan, 2011: 11).

Doğan‟ın uzun yıllar emek vererek oluĢturduğu Büyük Türkçe Sözlük, ilk olarak 1981 yılında yayınlanmıĢtır. Sözlüğün yayınlanması için gerekli olan maddi kaynak, daha sözlüğün hazırlık çalıĢmaları devam ederken baĢlatılan abone kampanyası sayesinde oluĢturulmuĢtur. Henüz ortada olmayan bir sözlük için bin kadar alıcı, o günkü normal fiyatından daha az bir karĢılık ödeyerek çıkacak olan

sözlüğü beklemeye baĢlamıĢlardır. Kısa sürede yoğun ilgi gören sözlük, yeni baskılar yaparken Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu tarafından, 1982 yılında orta dereceli okul öğrencileri ve öğretmenlerine tavsiye edilmiĢtir. Ġlk sözlük, büyük boy 1088 sayfadan oluĢurken, içinde 40 binden fazla kelime ve 10 binden fazla deyim yer almıĢtır. Doğan, sözlüğün ilk baskısının yedi ayda tükendiğini belirtmiĢtir. Zamanla ortaya çıkan diğer Türkçe sözlüklerle karıĢtırılmaması için sözlüğün 2001 yılında yapılan 15. baskısında sözlüğün isminin önüne,“Doğan” ibaresi eklenerek bundan sonraki baskılarda, Doğan Büyük Türkçe Sözlük ismi kullanılmıĢtır.

SunuĢ kısmıyla birlikte 1912 sayfadan oluĢan sözlüğün son baskısında, 110 binden fazla kelime ve deyime yer verilmiĢtir. Bunlarla birlikte 500‟den fazla yazar, Ģair, ilim ve fikir adamından seçilmiĢ on binlerce açıklayıcı örneğe yer verilmiĢtir. Açıklamalar kısmında, sözlükte kelime ve deyimlerin nasıl ele alındığı hakkında bilgi verildiği gibi çeĢitli noktalarda açıklamalar yapılarak sözlükten daha verimli bir Ģekilde yararlanılmasına yardımcı olunmuĢtur. Kısaltmalar kısmında, yapılan kısaltmaların açıklaması yapılırken,“Örnek Metin Alınan ġair ve Yazarlar” baĢlıklı bölümde ise, sözlükte metinlerinden örnekler sunulan yazar ve Ģairlerin, isimleri ve metinlerinin kaçıncı sayfada yer aldığı belirtilmiĢtir.

D. Mehmet Doğan, neden böyle bir sözlük hazırlamak için yola çıktığını sözlüğün ilk baskısında kaleme aldığı, diğer baskılarda da kullanılan SunuĢ yazısında Ģu Ģekilde açıklamıĢtır: “Asırlardır konuĢula konuĢula, yazıla yazıla varlığını sürdüren Türkçe XX. asırda en az on asırdır akıp gittiği yatağından çıkmaya zorlanmıĢtır. Devletin çeĢitli Ģekillerde dile müdahalesi meselenin daha da karmaĢık hale gelmesine sebep olmuĢtur. Bir anlaĢma vasıtası olması gereken dil, zaman zaman küçük bir aydın azınlığın argosu haline gelerek halkla anlaĢma yollarını tıkamıĢtır. Aydınların millî kültür mirasından yüz çevirmesi, sadeleĢme hareketini dilin yapısını aĢırı derecede zorlayıcı boyutlara ulaĢtırmıĢtır. Geçen zamanlar içinde, resmî makamların zorlaması, radyo ve televizyon gibi kitle haberleĢme vasıtalarının bu yolda kullanılması ile dil devrimi yönünde hayli mesafe alınmıĢtır. Sonuçta dilimiz bazı Arapça ve Farsça unsurlardan arınmıĢ, ancak dil üzerindeki bu zorlayıcı tutum çok yönlü ve uzun vadede kültür varlığımızı sarsıcı neticeler doğurmuĢtur. Bir dizi dil, kültür, eğitim, edebiyat ve haberleĢme meselesinin ortaya çıkmasında belli

baĢlı rol oynamıĢtır. DüĢüncenin boy verdiği toprak olan dil, sağlam bir zemin teĢkil etme vasfını kaybettiğinden istikrarlı bir fikrî geliĢme imkânsız hâle gelmiĢtir. Fikir hayatı dildeki değiĢmenin doğurduğu psikolojik tedirginlik sonucu yazarların kelimeciliğe takılıp kalmaları yüzünden kısırlaĢmıĢtır. Yeni dil derinliği olmayan, sembolik ifade imkânları daralmıĢ, duyuĢ ve hassasiyet anlatabilmekten uzak haliyle kendisi bir fikrî mesele durumuna düĢmüĢtür. Bu değiĢimin gerçekleĢtiği devrede dil devrimi fikrine sahip olanlar nasıl köklü bir bilgi ve kültür birikimine dayanmak lüzumunu hissetmemiĢlerse de, dil devrimine karĢı çıkanlarda tezlerini ekseriya köklü araĢtırmalara ve çalıĢmalara dayandıramamıĢlardır. Bu yüzden dil konusundaki tartıĢmalar çoğu zaman kör dövüĢü seviyesinde kalmıĢtır. Sözlük böyle bir noktada faydalı olmak gayretlerinin bir sonucu olarak hazırlandı.” Ülkemizde XIX. asrın sonu ile XX. yüzyılın baĢında çok canlı bir sözlük yayımı faaliyetini olduğunu belirtir. Türkçenin zengin kelime kadrosunu toparlayabilecek bir sözlük geleneğinin teĢekkülünü sağlayacak çaptaki bu çalıĢmalar daha sonraki cebrî değiĢiklikler yüzünden kesintiye uğradığına dikkat çeken Doğan, Harf Ġnkılâbı ve dil devriminin ardından, sözlüksüz ve gramersiz geçen bir devreden sonra dil üzerindeki sınırlayıcı görüĢleri yansıtan çalıĢmalara rastlandığını ifade eder. Hâlen elde bulunan sözlüklerde doğrularla yanlıĢlar, kaideye uygun olanlarla uydurma ve kaide dıĢı olanlar bir arada bulunduğunun altını çizen Doğan, çoğu sözlüğün Türkçenin zengin kelime kadrosunu daraltarak uydurmacılığı yaygınlaĢtırmaya hizmet ettiğini, kavram kargaĢası meydana gelmesine sebep olduğunu dile getirir. Doğan, kendi hazırladığı sözlüğün, bütün bunlara ve sürüp giden kavram kargaĢasına çözüm getirmek için hazırlandığını belirtir. (Doğan, 2014: 8).

Sözlüğün yeni baskısı için kaleme aldığı, Yedinci YayınlanıĢ baĢlıklı yazısında Doğan, Büyük Türkçe Sözlük‟ün Türkiye‟de sözlük alanının tanziminde tayin edici bir rolünün olduğunu, bu rolün Türk Dil Kurumu‟nun sözlük çalıĢmalarında değiĢime gitmesine neden olduğunu belirtmiĢtir. Doğan, “Son birkaç yıl içinde Cumhuriyet döneminin resmî/yarı resmî sözlüğü yenileyip geniĢleterek yayınlandı. BaĢlı baĢına bu örnek dahi, 1945‟te ortaya konulan daraltılmıĢ teklif/telkin sözlüğü anlayıĢının terk edilmek zorunda kalındığını açıkça göstermektedir. Artık az sayıda „Öztürkçe‟ (uydurma) kelime ile yetinme veya övünme zihniyeti tarihe gömülmüĢtür.

Dikkati çeken bir baĢka husus da, Kurum sözlüğünün uzun zamandır iki cilt olarak yayınlanma düĢüncesinden vazgeçilmesi, Büyük Türkçe Sözlük gibi tek cilt olarak sunulmasıdır. Bu baskıda Ģekil yönünden de Büyük Türkçe Sözlük örneğinin ne ölçüde tesirli olduğu dikkatlerden kaçmamalıdır.Büyük Türkçe Sözlük zengin söz varlığı ve ideolojik tutumları etkisizleĢtiren muhtevasıyla ilgi gördüğü kadar, kolaylıkla tahmin edilebileceği gibi düĢmanca tavırlara da maruz kaldı.Büyük Türkçe Sözlük karĢıtı tavırlar ve kampanyalar onun önem ve değerini tescillediği gibi okunurluğunu da arttırdı. Diyebiliriz ki, Büyük Türkçe Sözlük sadece müracaat edilen değil, aynı zamanda muarızları tarafından da okunan dikkate alınan bir sözlüktür.” (Doğan, 2014: 5).

Büyük Türkçe Sözlük günümüzde Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan Türkçe Sözlük ile birlikte en çok ilgi gören sözlükler arasındadır. Bir tarafta sadece bu iĢlerle ilgilenen büyük bir kurum varken Doğan‟ın sözlüğü, kiĢisel çabasının ve yılların emeği ile oluĢmuĢtur. Doğan, halen sözlüğü daha da geniĢletmeye, yenilikler yapmaya gayret etmektedir.