Büyük Orta Asya Projesi

183 tekeline son vermesi fikri, Şubat 1995’te Rusya üzerinden değil, Türkiye üzerinden geçecek boru hatlarını destekleme kararı ile⁴⁹BTC’nin uygulamaya konulmasıyla hayata geçti. Bunun öncesinde ise yeni, Hazar Havzası'nın gelişimi konusundaki özel/baş danışmanlık görevi tayın edilmiş, bu görevi Richard Morningstar üstlenmiştir. Diğer ifadeyle, SSCB’nin dağılmasına rağmen, enerji konusunda üstün konumunu sürdürmeye devam eden Rusya’ya itiraz eden ABD, diğer alanlarda da olduğu gibi yükselen gücü dengelemeye çalışmaktadır.

ABD hükümetinin bölge ülkelerindeki enerji ve ticari konulara önem vermesi, 1999’dan beri bölgede Amerikan Ticaret Odası temsilciliklerinin açılması ile kendini göstermiştir.

İlki Kazakistan’da faaliyete başlayan Ticaret odası, 2005’te Özbekistan’da ve Kırgızistan’da, 2008’de de Tacikistan’da açılmıştır. Bu temsilciliklerin açılmasına duyulan ihtiyaç, Bişkek’teki Amerikan Büyükelçiliği ticari temsilcisi Asel Suleymanova’ya göre, bölge ülkelerinde faaliyet gösteren Amerikan şirketlerinin dağınık faaliyetlerinden doğmuştur.⁵⁰ Diğer görevlerinden biri de bulunduğu ülkelere yatırım çekmek için iş ortamı ile ilgili çok yönlü (ticari, hukuki) bilgi vermektir.

184 Mart 2005’te Frederick Starr⁵² tarafından sunulan bu proje, eski SSCB cumhuriyetleri olan Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan’ın yanı sıra Afganistan’ı da kapsamaktadır. Bölgedeki ABD çıkar ve önceliklerini sıralayan bu proje, aslında ABD’nin Afganistan’daki askeri görevini yerine getirdikten sonra yapması gereken orta ve uzun vadeli hedeflerini su yüzüne çıkararak bölgedeki varlığı için yeni bir zemin arayışı olarak da nitelendirilebilir. Zira enerji üretici Orta Asya ülkeleri ile enerji tüketici Güney Asya ülkeleri arasında Afganistan bir köprü vazifesini göreceği ileriye süren bu proje sayesinde ABD, bölge koordinatörü rolü üstlenmektedir. Zira projeyi sunan Starra’a göre, ABD’nin bölge koordinasyonu konusundaki yetersizliği, hem bölge ülkelerinin kendi aralarında gereksiz rekabete yol açmakta, hem de bu ülkelerin Rusya ve diğer güçlere karşı elini/denge gücünü zayıflatmaktadır.⁵³Starr, Rusya ve Çin’in de projede yer alabileceğini dile getirse de ABD’nin bölgede güçlenmesi gerektiğine işaret etmektedir.

Bu projenin tam düşünüldüğü şekliyle olmasa⁵⁴ da ABD idaresi tarafından hayata geçirilme isteği, 2006’nın başında Dışişlerinde yapılan idari değişiklikleri ile Nisan 2006’da Afganistan’da düzenlenen konferans ile belli olmuştur. ABD Dışişlerinde yapılan reform sonucunda Orta Asya, Avrupa ve Avrasya Bürosundan Güney Asya Bürosu yetkisine aktarıldı. Ocak 2006’da bu reformu açıklayan dönemin Dışişleri Bakanı Condoleeza Rice, “Bakanlığımızda yaptığımız değişiklerle SSCB döneminde Avrupa Bürosunda yer alan Orta Asya ülkelerini Afganistan, Hindistan ve Pakistan’ı kapsayan Güney Asya Bürosuna aktardık” demişti. ABD’li yetkililere göre, söz konusu değişiklik

Aşimbayev M., (der.), Kazakhstan i SŞA: Sostoyanie i Perspektivı Dvustoronnego Sotrudnichestva.

Materialı Mejdunarodnoy Konferencii, Almatı, İMEP, 2006, s.44-5.

52Frederick Starr, A Greater Central Asia Partnership’ for Afghanistan and Its Neighbors, Silk Road Paper, Central Asia - Caucasus Institute, 2005.

53Starr, a.g.e., s. 12.

54Örneğin Starr’ın önerdiği bölgesel danışmanlık niteliğinde “Orta Asya İşbirliği ve Kalkınma Ortaklığı”

forumu/örgütü yerine “Orta Asya Altyapı Entegrasyon İnisiyatifini” öngörüldü. Starr’ın projesi ile ABD Dışişileri uygulaması arasındaki farklılıklar için bkz: Atacan Yazmuradov, “Bol'shaja Juzhnaja Azija:

Novyj Regional'nyj Podhod SShA k Central'noj i Juzhnoj Azii – Evoljucija i Prichiny Pojavlenija (Büyük Güney Asya: ABD’nin Yeni Orta ve Güney Asya Yaklaşımı-Evrimi ve Ortaya Çıkma Nedenleri)”

Central'naja Azija i Kavkaz, Sayı: 4 (46), 2006, s. 93-107.

185 bölgenin entegrasyonunu kolaylaştıracaktır.⁵⁵ABD’nin 2006 UGS belgesinde “ABD dış politikasının sürekli önceliği (enduring priority)” olarak belirlenen Orta Asya bölgesi

“Güney ve Orta Asya” bölümünde yer almaktadır.⁵⁶

1-2 Nisan 2006 tarihinde Afganistan’ın başkenti Kabil’de Kazakistan Dışişleri Bakanının da katıldığı “Büyük Orta Asya’da İşbirliği, Ticaret ve Kalkınma” adlı toplantı (Partnership, Trade, and Development in Greater Central Asia) düzenlendi.

Konferansta konuşan ABD`nin Güney ve Orta Asya ile ilişkilerden sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı Richard Boucher, ABD’nin bölgede “uzun vadeli ve ciddi planlarının”

bulunduğunu dile getirmiş ve bunun ispatı olarak da Dışişleri Bakanının Orta Asya gezisi ile ABD Başkanının Afganistan, Hindistan, Pakistan gezilerini hatırlatmıştır.⁵⁷

ABD’nin “bölge ülkelerinin iki büyük güç arasında sıkışıp kalmaması için” bölgede bulunduğuna dikkat çeken Boucher, buradaki tip boruhattları ve ticaret yollarının yerine güney güzergahlarının geliştirilmesinin önemini vurgulamıştır. Kazak bozkırlarından Hint okyanusa kadar enerji, ulaşım, ticaret konusunda azami hareketlilik sayesinde durumun değişeceğini belirten yetkili, bu proje sayesinde denizlere kapalı bölge ülkelerinin enerji ve ticaret pazarına ulaşmasını sağlayan güney enerji ve ulaşım koridorunun oluşturulmasını hedeflediklerini belirtmiştir.⁵⁸ Boucher, konuya ilişkin ABD’nin tutumu şöyle dile getirmiştir.

“…Afganistan’daki çalışmalarımızın amaçlardan biri burada istikrar sağlamaktır. Afganistan, Güney ve Orta Asya arasında bir kanal ve merkez haline gelebilir, böylece enerji güneye doğru akabilir. Fikir ve malın kuzeye akışı olabilir. İnsanlar ileri geri hareket edebilir. Fikri etkiler ileri geri hareket edebilir. Ve artık Orta Asya ülkeleri Çin ve Rusya iki büyük güç arasında sıkışmış

55Vince Crawley, “Central Asia Now "Arc of Opportunity," Not "Crisis," Rice Says”, 6 Ocak 2006,

<http://www.america.gov/st/washfile-english/2006/January/20060106145107mvyelwarc0.2283594.html>

56National Security Strategy of the United States, The White House, 16 Mart 2006, s. 40.

57Richard A. Boucher’in konuşması için bkz. “Remarks at the conference “Partnership, Trade, and Development in Greater Central Asia” Kabul, Afghanistan, 1-2 Nisan 2006,

<http://www.silkroadstudies.org/new/inside/forum/trade_kabul_boucher.html>

58Boucher, a.g.e.

186 olmazlar, onların güney ve kuzeye yolları olduğu gibi doğu ve batıya da çıkışları olabilir..”⁵⁹

Türkmenistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan’dan geçmesi planlanan Transafgan doğal gaz boruhattı⁶⁰ ile 10 Mayıs 2006’da İslamabad’ta Türkmenistan-Afganistan-Pakistan elektrik hattı konusunda yapılan anlaşmalar bu projeyi somut hale getirecek girişimler olarak değerlendirilebilir.

Özetlemek gerekirse, Hindistan, Pakistan’ı da kapsayan söz konusu proje enerji ve güvenlik endişeleriyle birlikte jeopolitik niteliktedir. Zira ABD’nin Hindistan’ı yanına çekmesi bölgede Çin’i dengelemek için yaptığı bir hamledir. Zira 1995’e kadar genel olarak Türkiye, Japonya gibi müttefikler aracılığıyla politikalara yönelen ABD, Asya kıtasında da Çin’e karşı Hindistan’a destek vermeye başlamıştır. Zira Afganistan’ın yanı sıra Hindistan ve Pakistan 2005’ten beri ileride ayrıntılı ele alacağımız ŞİÖ’nun gözlemci üyeleridir.