3. MUHTEMEL SENARYOLAR
3.3. Bölge ülkelerinin konu ile ilgili tavırları ve Türkiye’nin dış
15 Temmuz darbe girişiminden sonra Türk hükümetinin bölgedeki krizlere ve bölgeye yönelik dış politikasında bir değişim olup olmayacağı konusu öncelikle merak edilen konulardan birisidir. Türk hükümeti, darbe girişiminden önce Suriye krizindeki pozisyonunu, ABD’nin PYD’yi bir müttefik olarak görmesine rağmen, hükümetin terör örgütü PKK’nin Suriye kolu olarak gördüğünün ısrarla ifade edilmesi ve krizin çözümünde elinin zayıflaması konusunda kırılgan bir konuma sahipti. Ancak darbe teşebbüsüyle birlikte gücünü ve desteğini arttıran Erdoğan, Suriye krizinin çözümü yolunda yapılması gerekebilecek siyasi hareketleri herhangi
bir siyasi bedel ödemeden yapacak konuma erişmiştir.238
Darbe girişiminden sonra Türkiye’nin Suriye konusunda kendi içine kapanacağını ve süreçte askeri ve siyasi görevi üstelenemeyeceğini iddia eden Demirtaş, Türkiye’nin Suriye’deki emellerinden vazgeçmesi gerektiğini söylemektedir. Demirtaş’a göre Suriye için diplomatik çözüm masası kurulduğunda
Türk diplomatları bu masada yer bulamayacaktır.239 Kanaatimizce, Türkiye’deki
aktif ve hatta müdahaleci dış politikaya bakıldığında, Türkiye’nin Suriye’deki emellerinden ve buradaki aktivitelerinden vazgeçmesi şu anda olanaksız görülmektedir. Ancak, diplomatik çözüm masası kurulduğunda Türkiye’nin masada olup olmayacağı sorusuna da Türkiye’nin müdahaleciliğinden elde edeceği kazanımlara göre, zaman içinde cevap bulunabilecektir. Bilimsel açıdan bu konuda önceden güçlü bir kanaat ileri sürmek mümkün görülmemektedir.
Suriye sorununun çözümü konusunda Rusya’nın ve Batı ülkelerinin Türkiye’ye bakışı önemlidir. Bu konuda her ne kadar Türkiye’nin müdahaleci dış politikası bölge ülkeleri tarafından yakından takip edilse de çözüme giden yolda Türkiye’nin Rusya ile yakınlaşması ve Batı ile geliştireceği ilişki biçimi belirleyici olacaktır. Türkiye ile Rusya arasındaki yakınlaşmaya bir de bu açıdan bakmak gerekmektedir.
238 Onar, a.g.e.
Bir başka deyişle Türkiye-Rusya yakınlaşması, Ortadoğu’da ve özellikle Suriye krizinde çözüm getirebilecek midir? Kaynak bu soruya şu şekilde cevap vermektedir:
“Ortadoğu’nun yeniden tasarlanması, Suriye’de ve Irak’taki gelişmeler konusunda zaten Türkiye ile Batı, özellikle de Amerika arasında ciddi bir uyumsuzluk söz konusu. Tabi Batı ile bu sıkıntılar varken Rusya ile de bölgenin durumuna ilişkin bir anlaşmamız olmadığını unutmamak gerekiyor. Rusya bölgenin tasarımına yönelik bizim kafamızda olanlara destek verecek güçte mi veya bunu
destekleyecek mi bunu bilmiyoruz”.240
Darbeden sonra bölge ülkelerinin ve özellikle Rusya’nın, Suriye krizinin çözümü konusunda Türkiye’ye destek olup olamayacaklarının belirgin olmadığı ifade edilmektedir. Aynı yorumda, Rusya ile bölgenin geleceği konusunda ortak karar almak gerekeceğini, bunun kolay olmayabileceği ve Batı ile ilişkilerin
tamamen göz ardı edilmemesi gerektiği ifade edilmektedir.241
15 Temmuz darbe teşebbüsünden sonra Türkiye ile İran arasındaki ilişkilerin daha da geliştiği ifade edilmektedir. İran’ın 15 Temmuz darbe girişiminin henüz gerçekleştiği sırada darbecilere karşı acil kınama mesajı yayınladığını hatırlamak gerekir. Bu durum, İran’ın bu vesileyle Türkiye’ye yakınlaşma çabasının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Bu iyileşmenin Suriye krizinin çözümüne katkı sağlamasının şüpheli olduğu değerlendirmesi yapılmıştır. Çünkü, İran’ın IŞİD ile mücadelede kendi inisiyatifiyle hareket etmeye devem edeceğini ve özetle bölgede
aktif koalisyon güçlerinden bağımsız hareket edeceğini vurgulamaktadır.242
Dolayısıyla Türkiye’nin İran ile yakınlaşmasının bölgesel problemlerin çözümünde ortak hareket edecekleri anlamına gelmediği kanaati ortaya çıkmaktadır.
Türkiye-İsrail arasındaki ilişkilerin 7 yıllık uzun bir aradan sonra restore edildiği söylenebilir. Erdoğan’ın darbe girişimini çok ustaca püskürtmesi, İsrail ile ilişkilerindeki normalleşmeyi herhangi bir oy ve destek kaybı olmaksızın
240 “Yrd. Doç. Dr. Bahadır Kaynak:…”, a.g.e.
241 “Yrd. Doç. Dr. Bahadır Kaynak:…”, a.g.e.
gerçekleştirmesine zemin hazırlamıştır.243 Darbe’den sonra Türkiye-İsrail arasındaki uzlaşma sürecinin dondurulduğu ne ileriye ne de geriye doğru bir adım atılmadığı ifade edilmiştir. Ancak Türkiye’deki bazı siyasilerin, AB ve ABD’yi darbeye geç tepki vermekle veya müdahil olmakla suçlamasına rağmen, İsrail’e yönelik hiçbir suçlama ve ithamda bulunmamaları da ilişkilerin seyri açısından olumlu
karşılanmıştır.244 Dolayısıyla İsrail ile belirli bir düzeye kadar normalleştirilen
ilişkilerin daha da ileriye götürülmesinin önü açık bulunmaktadır. Ancak Yossin Melman, Middle Esat Eye Gazetesine yaptığı yorumunda, Türkiye ve İsrail arasındaki ilişkiler, daha önceki yıllarda MOSSAD ve MIT arasındaki istihbarat paylaşımı gibi stratejik yakınlık ve ilişkilerde “altın çağ” denebilecek döneme dönülemeyeceği öngörüsünde bulunmaktadır. Zira 1950’li yıllardan başlayan stratejik ilişkiler, iki ülkenin istihbarat paylaşımı, terörle mücadele gibi çok önemli
konularda iş birliğini içermekteydi.245 Melman’in yorumundan Türkiye ile İsrail
arasındaki ilişkilerin yakın dönemde (Mavi Marmara ile birlikte) çok fazla yara aldığı ve artık “altın çağ”a dönüşünün mümkün olmayacağı sonucu çıkartılabilir.
Türkiye’nin İsrail ile ilişkilerini tamamen restore ettiği iddia edilmektedir. Hatta ABD Başkan Yardımcısı Joe Biden’in bölgedeki ilişkilerin normale dönmesiyle beraber İsrail’in bulduğu yeni doğal gaz rezervlerinde gerçekleştireceği üretimi boru hattı ile Türkiye’ye taşımasının her iki taraf için faydalı olacağı ifade edilmiştir. İsrail ile Türkiye arasında Mavi Marmara vakasının kurbanlarına verilecek tazminat vb. konularda sağlanan anlaşma yürürlüğe konmasına rağmen, İsrail’in endişeleri bitmiş değildir. Çünkü İsrail, Türkiye’nin hala HAMAS ile arasına mesafe koymadığını ve ilişkilerini sınırlandırmadığını, ayrıca HAMAS’ın Türkiye topraklarındaki aktivitelerine son vermediğini baz alarak, ilişkilerinde temkinli
davranmaya devam etmektedir.246 Belki de ilişkilerin eski “altın çağ”ına dönmesini
engelleyen en önemli unsurlardan birisi, İslamcılığını inkâr etmeyen bir hükümetin, HAMAS ile ilişkilerini sürdürmesidir.
243 Onar, a.g.e.
244 Melman, Yossi, “The coup effect: What happens next for the Israeli-Turkish détente”, Middle East Eye, 11.08.2016, http://www.middleeasteye.net/columns/turkey-israel-post-coup-rapprochement-breakdown-gaza-erdogan-mit-mossad-kurds-sabak-iran-trident-alliance-753102566
245 Melman, a.g.e.
Darbe teşebbüsünden sonra Türkiye ile güçlü müttefiklik ilişkisini devam ettiren ülkeler şüphesiz Türk dış politika yapıcılarının işlerini kolaylaştırmaktadır. Bu dönemde müttefiklerden biraz daha fazla bağlılık istenmektedir. Örneğin, Azerbaycan hükümetinin Gülen ile röportaj yapmaya cesaret eden ANS televizyonunun önce geçici olarak kapatılması sonradan mahkeme kararı ile lisansını iptal etmesi müttefiklerden beklenen fedakârlıkların gerçekleştirilmesine örnek
olarak gösterilebilir.247 Pakistan ve bazı Afrika ülkelerinin de 15 Temmuz’dan sonra
Türk hükümetinin Gülen hareketinin bitirilmesi konusunda daha fazla yardımcı olma eğilimi içinde oldukları göze çarpmaktadır.
247 “Azerbaycan’daki FETÖ kanalının lisansı iptal”, Dünya bülteni net, 02.08.2016, http://www.dunyabulteni.net/kafkaslar/372750/azerbaycandaki-feto-kanalinin-lisansi-iptal
SONUÇ
15 Temmuz darbe girişimi olması muhtemel bir sonuç muydu? Yoksa Türk Halkı ve Türkiye'yi yönetenleri şaşırtan beklenmedik bir olay mıydı? Görünen ve anlaşılan o ki; her ikisi de.
15 Temmuz darbe kalkışmasını gerçekleştiren "Fethullahçı Terör Örgütü" üyelerinin yurt içi ve yurt dışı yapılanmalarının tarihsel başlangıcı yıllar öncesine dayanmaktadır. Türkiye'yi ele geçirme konusunda uzun vadeli planlar yaparak yavaş ve temkinli adımlarla sözde amaçlarına doğru yürümeye çalıştıkları anlaşılmaktadır. Zaman zaman sorgulanmış olsa da genellikle cemaat yapılanması başta günümüz iktidar partisiyle ve geçmişteki koalisyon hükümetlerini oluşturan partilerle eğitim odaklı ve muhafazakar milliyetçi çizgisiyle iyi geçinmiş ve bu hükümetlerin imkan ve fırsatlarından büyük ölçüde faydalandığı görülmektedir. Gerçek yüzlerini gizlemeyi başarmışlardır.
Başlangıçtan itibaren ‘cemaat’ adıyla ortaya çıkan bu terör örgütünün toplumsal tabanının fazla olmadığı açık olmakla birlikte, her defasında muhatap olduğu hükümetleri büyük bir oy potansiyeline sahip olduğuna bir şekilde inandırdığı ve bu yüzden pek çok faaliyetini gizleyebildiği bugün daha iyi fark edilmektedir.
Başta Türk Silahlı Kuvvetleri ve Emniyet olmak üzere devlet kurumları içerisindeki yapılanmaları, 15 Temmuz kalkışması konusunda kendilerine güvenlerini artırmıştır ki sonrasında ortaya çıkan tablo, Türkiye'nin tüm kesimlerini şaşırtmıştır. TSK'nın general rütbesinde bulunan subaylarının kayda değer bir kısmının kalkışmanın birer planlayıcısı olduklarının anlaşılması, ardından ortaya çıkarılan hukuk ve emniyet yapılanmaları, öncesinden tahmin edilemeyen manzaraların ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın 17-25 Aralık süreciyle başlayan ve "Paralel Yapı" olarak adlandırdığı cemaat yapılanması ile mücadelesi, 15 Temmuz darbe girişimi ile daha kapsamlı bir temizlik mücadelesi haline dönüşmüş ve Ak Parti hükümeti ülkede OHAL ilan ederek başlatılan mücadelenin kısa zamanda
sonuçlanması konusunda hızını artırmıştır. OHAL'in, Fethullahçı Terör Örgütü (FETÖ) 'nün tüm unsurlarıyla temizlenene kadar süreceği gerek hükümet kanadı gerekse Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından dile getirilmiştir.
15 Temmuz darbe girişimin ülkeye verdiği zararlar ve temizlenmesi gerektiği konusunda iktidar ve muhalefet ile birlikte toplumun tüm kesimleri arasında sağlanan yüksek mutabakat mücadelenin kararlılıkla sürmesini sağlamaktadır.
Türkiye'nin doğu ve batının kesişim noktasında bulunması ve jeopolitik konumu gereği, tüm dünya üzerinde yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelerden doğrudan etkilenmektedir. Bu sebeple Türk dış politikası oldukça önem arz eden bir konudur ve olmaya da devam edecektir. Dış bağlantılarıyla birlikte 15 Temmuz darbe girişimi Türk dış politikasını doğrudan etkilemiş ve kalkışma öncesi var olan sorunların artmasına sebep olmuştur. Türkiye'nin kendi içinde yaşadığı ve normal hayatı sekteye uğratan darbe girişimi, elini zayıflatmış ve bunu fırsat bilen başta DAEŞ, PKK-PYD olmak üzere tüm terör örgütleri, ülkedeki terör eylemlerini artırmışlardır.
Öte yandan, uçak krizi ile başlayan ve derinleşen Rusya ile yaşadığımız kriz ekonomiyi doğrudan etkilemiş ve başta turizm yatırımcıları olmak üzere gıda üreticilerinin mağdur olmasına sebep olmuştur. FETÖ' nün başı Fethullah Gülen'in geniş imkanlar ile ABD'de yaşıyor olması ve iadesi için başlatılan sürecin çok yavaş ilerlemesi, ABD ile yaşadığımız sorunları daha da kapsamlı ve içinden çıkılmaz bir hale getirmektedir. Bütün bunların yanı sıra Avrupa ülkelerinin kendi içlerinde yaşadıkları siyasi ve ekonomik sorunlar, ülkemizde yaşanan 15 Temmuz darbe girişiminin önemini anlamamalarına ve Türkiye'ye konu ile ilgili destek konusunda geç kalmalarına sebep olmuştur. Mavi Marmara baskını ile derinleşen İsrail ile yaşadığımız sorunlar, Ermeni diyasporasının tüm dünya üzerindeki soykırım tezinin tanınması ile yürüttüğü faaliyetler, rafta bekleyen Kıbrıs sorunu, Türk dış politikasının ülkenin en önemli gündem maddesi olması durumunu beslemiştir.
15 Temmuz öncesi ve sonrası yaşanan tüm bu sorunları kalıcı bir çözüme kavuşturabilmek adına Türk hükümeti önemli kararlar almış ve uygulamaya
koymuştur. Rusya ile uzlaşma ve yakınlaşma girişimleri sonuç vermiş ve ilişkiler aşama aşama düzelmeye başlamıştır. Uçak kriziyle başlayan sıkıntılı süreç, iki ülke liderlerinin ve dış işleri yetkililerinin çabalarıyla düzelme yoluna girmiş ve sağlam adımlar atılmaya başlamıştır. Rus lider Putin'in 15 Temmuz darbe girişimi konusunda Türk tarafına verdiği destek konunun çözümünü perçinlemiştir.
PKK-PYD, IŞİD gibi terör örgütleriyle ile mücadele edebilmek için başlatılan "Fırat Kalkanı" operasyonu Türkiye'nin şimdiye kadar yürüttüğü en kapsamlı yurt dışı askeri faaliyetlerinden birisidir. Büyük oranda Türkiye'nin Irak ve Suriye sınırı terör unsurlarından temizlenmiş ve geniş bir güvenli bant oluşturulmuştur. Türk Silahlı Kuvvetleri bununla kalmayıp ABD'nin başı çektiği koalisyon güçleri, Rusya ve İran ile müzakerelerini barış odaklı sürdürerek terör örgütleri ile mücadelede ciddi mesafeler katetmiştir.
Türkiye'nin dış politikasında son zamanlarda sürdürdüğü olumlu ve yapıcı tavır, bölge ülkeleri ile yaşadığımız sorunları azaltmış ve söz konusu ülkelerin Türkiye'nin Fethullahçı Terör Örgütü ile mücadelesinde aldığı desteğin artmasına yol açmıştır.
Son başlıkta incelediğimiz "Muhtemel Senaryolar" başlığı; bundan sonra ne olacağı ile ilgili sorulara cevaplar içermektedir. Öyle anlaşılıyor ki, 15 Temmuz darbe girişimi, Türk dış politikası üzerinde derin izler bırakacaktır. Üst üste yaşanan olaylara verilen anlık tepkiler hata yapılma ihtimalini artırmaktadır. Bu sebeple daha sakin ve fabrika ayarlarına dönerek daha kalıcı çözümler üretmek en kalıcı ve kapsamlı dış politika istikrarını beraberinde getirecektir. Ülkede halen var olan ve uzayacağı belli olan olağanüstü halin gereklerinin bitirilerek sona erdirilmesi, Türkiye'nin normalleşme süreci ve ekonomik istikrarı için oldukça önemlidir.
KAYNAKLAR
"Erdoğan-Putin yakınlaşması stratejik bir ittifaka değil, iş anlaşmasına benziyor", Türk Rus, 05.09 2016, http://www.turkrus.com/265111-erdogan-putin-yakinlasmasi-stratejik-bir-ittifaka-degil-is-anlasmasina-benziyor-xh.aspx
“15 Temmuz gecesi dakika dakika neler yaşandı”, t24, 04.08.2016 http://t24.com.tr/haber/15-temmuz-gecesi-dakika-dakika-neler-yasandi,353315 “15 Temmuz sonrası dış politika: ABD ve NATO ittifakı sarsıldı mı?”, Star, 20.08.2016, http://www.star.com.tr/acik-gorus/15-temmuz-sonrasi-dis-politika-abd-ve-nato-ittifaki-sarsildi-mi-haber-1135426/
“40 soruda, 40’ncı yılında Kıbrıs Harekatı ve sonrası”, t24, 20.07.2014, http://t24.com.tr/haber/40-soruda-40nci-yilinda-kibris-harekati-ve-sonrasi,264948 “5 Maddede yeni Türkiye-Rusya İlişkileri”, Anadolu Ajansı, Ntv, 11.10.2016,
http://www.ntv.com.tr/galeri/ekonomi/5-maddede-yeni-turkiye-rusya-iliskileri,KuAhbOWpcEOF_jMzDeLs9Q
“AB, Türkiye’ye 3 milyar euroluk yardımın bir kısmını gönderdi” Hürriyet, 04.03.2016, http://www.hurriyet.com.tr/ab-turkiyeye-3-milyar-euroluk-yardimin-bir-kismini-gonderdi-40063759
“AB: Türkiye’ye Mülteciler için 3 milyar euro maddi destek verilecek, vize serbestisi Ekim 2016 ‘da başlayacak”, t24, 29.11.2015, http://t24.com.tr/haber/ab-turkiyeye-vize-serbestisi-ekim-2016da-baslayacak,318469
“ABD o açıklamayı 3 saat bekletti”, Hürriyet, 08.08.2016,
http://www.hurriyet.com.tr/abd-o-aciklamayi-3-saat-bekletti-40185277
“ABD Suriye’de YPG Bölgesine hava üssü mü Kuruyor?”, Bbc, 07.03.2016 http://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/03/160307_abd_suriye_us_iddia
“ABD: PYD’yi terör örgütü olarak görmüyoruz”, ntv, 09.02.2016,
http://www.ntv.com.tr
/dunya/abd-pydyi-teror-orgutu-olarak-gormuyoruz,jkPYg6G4OEuqkJO_NEVB-Q
“ABD’li akademisyen derledi: dokuz maddede ‘Türkiye-IŞİD işbirliği’ ne dair her
şey”, Diken, 10.11.2014,
http://www.diken.com.tr/amerikali-akademisyenin-gozunden-turkiye-isid-isbirligine-dair-dokuz-iddia/
“ABD’nin 3 saat beklettiği açıklama, Aljazeera, 08.08.2016,
http://www.aljazeera.com.tr/haber/ abdnin-3-saat-beklettigi-aciklama
“ABD’nin İncirlik’teki nükleer silahları Romanya’ya taşınıyor iddiası”, Sputnik news, 18.08.2016, https://tr.sputniknews.com/avrupa/201608181024439375-abd-incirlik-silahlar-romanyaya-tasiniyor-iddiasi/
“Akkuyu Nükleer Güç Santrali”, Wikipedia, https://tr.wikipedia.org/wiki/Akkuyu_N%C3%BCkleer_G%C3%BC%C3%A7_Santr ali
“Ateşin yandığı an”, Aljazeera, 17.12.2015,
http://www.aljazeera.com.tr/haber/atesin-yandigi
“Avrupa Birliği, Türkiye İlerleme Raporu'nu açıkladı”, Bir gün, 9.11.2016,
http://www.birgun.net/haber-detay/avrupa-birligi-turkiye-ilerleme-raporu-nu-acikladi-134874.html
“Avrupa’da yükselen sağ: Irkçılık, Zenofobi, ve İslamofobia”, İnsamer,
http://insamer.com/tr/avrupada-yukselen-sag-irkcilik-zenofobi-ve-islamofobia_385.html
“Avrupa’ya çağrı: PKK’ya göz yummayın”, Dünya bülteni, 12.12.2016,
http://www.dunyabulteni.net/hava-durumu/387361/avrupaya-cagri-pkkya-goz-yummayin
“Azerbaycan’daki FETÖ kanalının lisansı iptal”, Dünya bülteni net, 02.08.2016,
http://www.dunyabulteni.net/kafkaslar/372750/azerbaycandaki-feto-kanalinin-lisansi-iptal
“Bakan Çavuşoğlu'ndan vize serbestisi açıklaması”, Trt haber, 2.11. 2016,
http://www.trthaber.com/haber/gundem/bakan-cavusoglundan-vize-serbestisi-aciklamasi-280403.html
“Başbakan Yardımcısı ve Dış İşleri Bakanı Hakan Fidan”, Yeni şafak, 24.08.2014, http://www.yenisafak.com/yazarlar/detayscroll/55508?n=1
“Beyond the Myth of Partnership: Rethinking U.S. Policy Toward Turkey”, Bipartisan Policy Center, Aralık 2016, http://cdn.bipartisanpolicy.org/wp-content/uploads/2016/12/BPC-Turkey-Partnership-Myth.pdf
“Brzezinski'den Tarihi İtiraf”, Yeni Birlik, 01.09.2016,
http://www.gazetebirlik.com/haber/ brzezinskiden-tarihi-itiraf/
“CIA Türkiye’den özür diledi”, en son haber, 16.12.2016,
http://www.ensonhaber.com/cia-turkiyeden-ozur-diledi-2016-12-16.html; “CIA
Türkiye’den özür diledi”, Takvim, 16.12.2016,
http://www.takvim.com.tr/guncel/2016/12/16/cia-turkiyeden-ozur-diledi-1481901966; “CIA ve Kerry, Türkiye’den özür diledi”, Sputnik News, 16.12.2016, https://tr.sputniknews.com/abd/201612161026349010-turkiye-abd-isid-petrol-ozur/ “Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan açıklama: Hava sahamızı ihlal edenler özür dilesin”, Ulusal Kanal, 26.11.2015, http://www.ulusalkanal.com.tr/m/?id=82563
“Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan: Rus uçağı olduğu belli olmuş olsaydı”,
Hürriyet, 27.11.2015,
olduğunu bilsek farklı uyarırdık”, Aljazeera, 26.11.2015,
http://www.aljazeera.com.tr/haber/erdogan-rus-ucagi-oldugunu-bilsek-farkli-uyarirdik ifadelerine rağmen krizin gerginleşmesi engellenememiştir.
“Dakika dakika darbe girişimi 15-16 temmuz 2016, Hürriyet, 16.07.2016,
http://www.hurriyet.com.tr/dakika-dakika-darbe-girisimi-15-16-temmuz-2016-40149409
“Dakika dakika FETÖ’nün Darbe Girişimi”, Anadolu Ajansı, 15 - 20 Temmuz 2016,
http://nant.bk.mfa.gov.tr/images/localCache/12/14319c67-a838-45a0-b9cf-9986f1484258.pdf
“Darbe 03.00’ te başlayacak diye planlanmış”, Milliyet, 17.07.2016, http://www.milliyet.com.tr/darbe-03-00-te-baslayacak-diye-gundem-2279370/
“Darbe gece saat 03.00’ te başlayacaktı”, Cnn Türk, 18.07.2016, http://www.cnnturk.com/turkiye/darbe-gece-saat-03-00te-baslayacakti
“Darbe girişimine dünyadan tepkiler yağdı”, Milliyet, 16.07.2016,
http://www.milliyet.com.tr/darbe-girisimine-dunyadan-tepkiler-dunya-2278836/
“Darbe girişimine karşı neden sela veriliyor”, Akşam, 19.07.2016,
http://www.aksam.com.tr/siyaset/darbe-girisimine-karsi-neden-sela-veriliyor-sela-ne-zaman-verilir-anlami-nedir/haber-533475
“Deniz Kuvvetleri, 1. Ordu ve 3. Kolordu Komutanı’ndan Kabul etmiyoruz
açıklaması”, Cumhuriyet,
16.07.2016,http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/568122/Deniz_Kuvvetleri __1._Ordu_ve_3._Kolordu_Komutani_ndan__Kabul_etmiyoruz__aciklamasi.html “Dış basın Erdoğan için demediğini bırakmadı: Kibirli, otoriter, hokkabaz”, Diken, 20.12.2014, http://www.diken.com.tr/dis-basin-erdogan-icin-demedigini-birakmadi-kibirli-otoriter-hokkabaz/
“Dünya liderlerinden darbe girişimine tepkiler”, Haber türk, 16.07.2016, http://www.haberturk.com/dunya/haber/1267371-obamadan-turkiye-aciklamasi
“Dünyadan tepki yağıyor”, Yeni şafak, 16.07.2016,
http://www.yenisafak.com/dunya/dunyadan-tepki-yagiyor-2494830
“Düşürülen uçakla ilgili Erdoğan’dan açıklama”, Cnn Türk, 24.11.2015, http://www.cnnturk.com/turkiye/dusurulen-ucakla-ilgili-erdogandan-aciklama
“Erdoğan: biz değil Rusya özür dilemeli”, Türkiye Gazetesi, 27.11.2015, http://www.turkiyegazetesi.com.tr/politika/328203.aspx
“Ermeni Diasporası Ve Türkiye’nin Uluslar arası İlişkilerine Etkisi”, Tasam, 14.12.2006,
http://www.tasam.org/tr-TR/Icerik/239/ermeni_diasporasi_ve_turkiyenin_uluslararasi_iliskilerine_ etkisi;
Yrd.Doç.Dr. Bozkuş, Yıldız Deveci, “Parlamento Kararlarının Türk Ermeni İlişkilerine Etkileri”, Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Merkezi, 29.05.2015,
http://www.ulisam.org/yazarlar/yazi/parlamento-kararlarinin-turk-ermeni-iliskilerine-etkileri-4.html
“Eski pentagon yetkilisi Rubin, Erdoğan darbeyle devrilirse ABD'nin ne yapacağını açıkladı”, Oda tv, 22.03.2016, http://odatv.com/erdogan-darbeyle-devrilirse-abdnin-ne-yapacagini-acikladi-2203161200.html
“Fethullah Gülen ABD vizesini nasıl aldı?”, Cnn, 20.07.2016, http://www.mobile-turkiye.com/video-haberler/5014526/fethullah-gulen-abd-vizesini-nasil-aldi
“Fethullah Gülen nereden geliyor ve nereye gidiyor”, Turkish times, 09.02.2009, http://www.turkishtimes.com/tr/content/2009/02/09/fetullah-gulen-nereden-geliyor-ve-nereye-gidiyor/
“FETÖ’nün darbe girişimine dünyadan tepkiler”, Trt haber, 16.07.2016, http://www.trthaber.com/haber/gundem/fetonun-darbe-girisimine-dunyadan-tepkiler-261290.html
“Hollandalı pilot: Türkiye’nin düşürülen uçağı yaptığı ikazları duyduk”, Sabah,
24.11.2015,
http://www.sabah.com.tr/gundem/2015/11/24/hollandali-pilot-turkiyenin-dusurulen-ucaga-yaptigi-ikazlari-duyduk
“İmanbeyli, Vügar,” Uçak Krizi ve Türkiye-Rusya İlişkileri, Seta perspektif, Aralık
2015, s.1.
http://file.setav.org/Files/Pdf/20151231165033_ucak-krizi-ve-turkiye-rusya-iliskileri-pdf.pdf
“İttifak değil iş ortaklığı”, Haber yüzde yüz, 06.09.2016,
http://www.haberyuzdeyuz.com/ dunya/ittifak-degil-is-ortakligi-h17021.html