1.3.4. Uluslararası Hukuk
1.3.4.5. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes
1948’de İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin hazırlanışını takip eden insan haklarının uluslararası koruma kazanmaya başladığı süreçte Avrupa Konseyi’ni içeren ülkeler kapsamında yürürlüğe giren bir diğer sözleşme Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesidir70. AİHS de tıpkı İHEB gibi II. Dünya Savaşı’nda
yaşanan acı deneyimlerin izini taşımaktadır ve pek çok maddesi bu izin yansımaları ile biçimlenmiştir. Bu izi taşıyan maddelerin başında 7. Madde gelmektedir. AİHS 7. Maddesi, “Hiç kimse, işlendiği zaman ulusal ve uluslararası hukuka göre suç sayılmayan bir fiil veya ihmalden dolayı mahkum edilemez” biçimindedir. Bu madde keyfi tutuklamalar bakımından da son derecede önem arz etmektedir. Maddede kastedilen hukuk yalnızca ulusal mevzuatı değil, söz konusu devlet tarafından onaylanan uluslararası mevzuatı aynı zamanda insanlığa karşı işlenen
68AİHM, Varnava ve Diğerleri/Türkiye, Başvuru No. 16064/90 karar tarihi 18.09.2009,
https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22varnava%22],%22documentcollectionid2% 22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-119653%22]}, erişim tarihi 28.05.2020.
69 Keller/Heri, s.78.
70 Naz Çavuşoğlu, Avrupa Konseyi: İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin Denetim Sistemi, İnsan Hakları, YKY, İstanbul, 2000, para. 1, s. 456.
suçlar ile soykırımı da kapsar71. “Hukukun üstünlüğü ilkesinin temel öğelerinden
biri olan 7. madde ile getirilen güvence Sözleşme’nin koruma sisteminde son derece önemli bir yer tutar, 15. madde kapsamında savaş veya ulusun hayatını tehdit eden başka bir olağanüstü hal esnasında dahi bu hakkın askıya alınması mümkün değildir72".
4 Kasım 1950’de imzalanarak yürürlüğe giren İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme yıllar içinde bugüne değin yapılmış 16 ek protokolle genişletilmiştir. 2, 3 ve 5. Protokoller 11 numaralı protokolün yürürlüğe girmesiyle işlevlerini yitirmişlerdir.
Türkiye 4 Kasım 1950’de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesini imzalamış, Sözleşme 18 Mayıs 1954 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, 1 numaralı ek protokolün eğitim hakkını düzenleyen 2. Maddesine çekince koyarak protokolü onaylamış ve bu protokol yürürlüğe girmiştir. Bununla birlikte 6, 7, 8, 11, 13, 14, 15 numaralı protokoller onaylanmış ve yürürlüğe girmiştir. Ancak 4 numaralı protokol iç hukuk bağlamında yürürlüğe girmiş, ancak uluslararası yükümlülük doğurmamıştır. 9, 12 ve 16 numaralı protokoller ise imzalamış; fakat onaylamamıştır73.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni diğer insan hakları sözleşmelerinden ayıran en önemli niteliği Sözleşmenin bağlayıcı niteliğidir. Sözleşmenin tarafı olan ülkeler için iç hukukun düzenlenmesi zorunluluğu doğması AİHS’i diğer belgelerden ayırtmakta, insan hakları bağlamında bireylere daha güçlü bir koruma olanağını sağlamaktadır.
Sözleşme bu korumayı öncelikle 1. Maddesi aracılığıyla yapar. Sözleşmenin tarafı olan ülkeler Sözleşmede yer alan hak ve hürriyetleri iç 71 Guide on Article 7 of the Convention, s.7, para. 10, https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_7_ENG.pdf, 28.05.2020.
72AİHM Del Rio Prada/İspanya Başvurusu No. 42750/09, karar tarihi 21.10.2013, para. 77, https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22display%22:[%220%22],%22languageisocode%22:[%22TUR %22],%22appno%22:[%2242750/09%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMB ER%22],%22itemid%22:[%22001-146258%22]}, erişim tarihi 28.05.2020. Ayrıca AİHM Case of C.R./İngiltere Başvuru No. 20190/92, karar tarihi 22.11.1995, para. 32, https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-57955%22]}, erişim tarihi 28.05.2020. 73 Bu protokollerin güncel durumuna ilişkin bilgiler İstanbul Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Hukuku ve Araştırma Merkezi web sitesi https://humanrightscenter.bilgi.edu.tr/tr/content/30- avrupa-konseyi-sozlesmeler/ edinilmiştir. Erişim tarihi 28.05.2020.
hukuklarına uyarlamak durumundadırlar. 13. Madde ile de hakları ihlal edilenlere etkili başvuru yolu tanınmaktadır74. Sözleşmeci taraflara yüklenen yükümlülüklerin
denetlenmesi için 19. Madde ile Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kurulmuştur. AİHS, içerdiği haklardan ziyade getirdiği denetim ve koruma mekanizmalarıyla ayırt edici bir Sözleşme olmuştur75.
Türkiye Cumhuriyeti Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne 1954 yılında taraf olmuş; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel başvuru hakkını 1987’de, zorunlu yargılama yetkisini ise 1990 yılında kabul etmiştir. 2004 yılında yapılan anayasa değişikliğiyle de başta Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi olmak üzere, Türkiye’nin taraf olduğu temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası sözleşmelere, ulusal mevzuatın üzerinde bir değer atfedilmiştir76. Bununla birlikte
2010 yılında yapılan anayasa değişikliğiyle Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yolu açılmıştır. Bu çerçevede 2010 yılında yapılan değişiklikle Anayasanın 148. Maddesine eklenen fıkra ile Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki haklardan herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurulabilir77.
Ulusal hukukun önemli bir parçası olan AİHS’de yer alan “özgürlük ve güvenlik hakkı” başlıklı 5. maddesinde tutuklama tedbirinin koşulu olan şüphe ile ilgili düzenleme yapılmıştır. Çalışmanın hem Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruların değerlendirildiği 2.4. bölümünde hem de 3.1. bölümünde “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Sistemi: “Makul Şüphenin” Anlamı” başlığı altında bu konu ayrıntılı olarak değerlendirilecektir.
74 Çavuşoğlu, s. 457. 75 Sınar, s. 102, para. 2.
76 TC. Anayasa madde 90/5, “Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (Ek cümle: 7/5/2004-5170/7 md.) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır”. https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/, erişim tarihi 28.05.2020.
77T.C. Anayasa 148/3. maddesi, “Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve
özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır”.
1.3.4.6. Uluslar Arası Hukukun İnsan Haklarının Korunmasındaki Rolüne