AVCI SULTAN MEHMET’İN ZAMANI

Dördüncü Sultan Mehmet çocuk iken tahta geçti. Büyük vâlidesi Mahpeyker Sultan (ki Kösem Valide de derler) devletin idaresini eline aldı. Sûfî Mehmet Paşa sadrazam oldu. Fakat devletin işleri yoluna girmedi. Çünkü herkese nüfusunu yürütecek, sözünü dinletecek mukadder bir devlet adamı iş başına getirilmiyor, herkes kendi işini gördürecek adam arıyor idi.

115

Ocak Ağaları denilen Yeniçeri zâbıtları gemi azıya almış, devletin her işine musallat olmuşlar idi. Birçok sadrazamlar indirildi, bindirildi, öldürüldü. Fakat bir şey yapılamadı. Bir aralık büyük vâlide Mahpeyker Sultan asıl valide Turhan Sultan ile tutuştu, nüfus yarışı yapıyorlardı. Hatta Mahpeyker Sultan, Sultan Mehmet Rabiâ’yı hâl ile yerine kardeşi Sultan Süleyman’ı padişah yapmaya kalktı. Lakin duyularak öldürüldü. Müttefikleri olan ocak ağaları da temizlendi. Şimdi de nüfus saray ağalarına geçti. Bir zaman da onlar atıp tuttular. Girit’i, Girit’teki askeri düşünen ahâliye, memlekete bakan yok idi.

Memleketin hali Sultan İbrahim yönünden beter oldu. Tarhuncu Ahmet Paşa gibi iyi vezirler bir iş meydana çıkaramadılar. Dokuz sene devlet böyle ihtilal girdabında çalkalandıktan birçok kere batma tehlikesine düştükten sonra, Mimar Kasın Ağa’nın tavsiyesi ile Köprülü Mehmet Paşa sadarete getirildi.

Köprülü saraydan yetişmiş birçok seneler valilikte bulunmuş, memleketin her tarafını gezmiş, ahâlinin çektiklerini öğrenmiş tecrübeli, akıllı bir vezir idi. Fakat bundan da Mimar Kasım Ağa ile birkaç arkadaşından başka kimse bir şey ummuyordu.

Lakin Koca Köprülü sadarete geçtiği gibi Yeniçeriyi de kola alarak, sipahi azgınlarına hadlerini bildirdi. Badehu donanma ve orduyu alıp, Çanakkale Boğazı’na gitti. Venediklileri mağlup ederek kaçırdı. Düşman eline düşmüş olan adaları kurtardı. Girit’e muntazaman imdat ve mühimmat gönderilmeye başlandı. Macaristan işleri de karışık idi. Oraya giderek onları da yoluna koydu.

Köprülü bu işler ile uğraşırken Anadolu’da Abaza Hasan Paşa namında biri büyük bir fitne çıkardı ve büyük bir ordu toplayıp İstanbul üzerine yürüdü. Üsküdar’a yaklaştı. Sadrazam ise Macaristan’dan dönerek ayağı tozuyla onları mağlup etti ve sonra hepsini tepeledi. Ondan sonra Köprülü, Anadolu ve Rumeli’deki azgınları kırarak devletin idaresini yoluna koydu. Kırım Hânı baskısıyla Rusları da perişan etmiş, kafa tutmaya çalışan Eflak ve Boğdan Voyvodalarını da terbiye eylemiş idi.

Köprülü Mehmet Paşa beş seneden ziyade sadarette bulunduktan sonra vefat etti. Yerine vasiyeti üzerine oğlu Fazıl Ahmet Paşa geçti. Fazıl Ahmet Paşa malumatlı, babasının tavsiye ettiği kadar mukadder bir zat idi. Muâhedeyi bozmuş olan

116

Avusturyalıların üzerine yürüdü. Avusturyalılar bütün Avrupa’dan yardım almışlar ise de Osmanlılar ile başa çıkamadılar. Kırım akıncıları bütün Almanya’yı tarâç(talan) ve yağma etmişler idi. Devrisi sene düşmanın yine büyük bir ordusu yenildi ve bazı mühim kaleler alındı. Nihayet bir sene sonra Vasvar Muâhedesi imzalandı. Bu muahede mucibince Avusturya hükümeti Osmanlılara Kanuni Sultan Süleyman zamanında olduğu gibi yine vergi verecek idi. Ordular hudutta harp ile meşgul iken padişahta Edirne etrafında avcılık ediyor idi. 1076 ‘da Fazıl Ahmet Paşa ordu ile Girit’e geçti. Dört sene uğraşarak Kandiye Kalesi’ni Türk’ün azmi, gayreti, fedakârlığı önünde baş eğmeye, beyaz bayrak çekmeye mecbur ettiler. Bütün Avrupa kan ağlamış, bütün kiliselerde matem çanı çalınmış, beri yanında ise umum Osmanlı memleketinde zafer şenlikleri, donanmalar yapılıyordu. Girit’in fethinden sonra Fazıl Ahmet Paşa Lehistan’ı, Rusya’yı vergiye bağladı. On beş seneden ziyade vazifesini pek şanlı bir surette ifa ettikten sonra, o himmetli vezir daha genç denilebilecek yaşta irtihal etti.

Yerine Köprülü’nün oğulluğu ve damadı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa geçti. Yirmi seneden beri devlet memuriyetlerinde bulunan bu zatta asker idaresine ve sözünü yürütmeye mukadder bir vezirdi. Yalnız pek haris ve mağrur ve fazla itimat nefis sahibi idi. Ukrayna Kazakları önce Osmanlı’ya tabi oldukları halde bilâhare Ruslara uymuşlar, devlete isyan etmişlerdi. Mustafa Paşa büyük ordu ile bunların üzerine yürüyerek terbiye etti ve yine Osmanlı hükümetine tabiiyet gösterdiler. Yukarı Macaristan ahâlisi de Avusturya hükümetine isyan etmişler, devletten yardım istemişler idi. Sadrazam bu fırsattan istifade ederek Avusturya’ya muhârebe açtı. Büyük bir ordu ile Avusturya arazisine girdi. Önüne gelen orduları bozarak Viyana’ya kadar gitti. Budin Valisi Uzun İbrahim Paşa’nın verdiği nasihatleri dinlememiş, hatt-ı ricatını temin etmemiş idi. İmparatorun gözü korkmuş, ailesini, hazinesini kaçırmış kendide gerilere çekilmiş idi.

Papa bütün Avrupa’yı Türklerle harbe teşvik eden bir takım beyannameler neşretti. Bu beyannamelerin büyük tesirleri görüldü. Kara Mustafa Paşa ise Viyana’yı sarmış, sulhen almak istiyordu. Onun için yanındaki kuvvetin hepsini kalenin fethine sarf etmiyor, akına salıyor idi. Askerler bu akınlarda pek çok doyumluk aldılar. Viyanalıların Türk gücüne dayanmaya mecalleri kalmadığı zamanda Leh kralı Jan Sobiyeski mükemmel bir ordu ile Türklerin hatt-ı ricatı üzerine indi. Hattı ricatı

117

muhafazaya memur olan Budin Valisi Uzun İbrahim Paşa’yı bozarak Kalenburg Kalesi’ni tuttu.

Sadrazam ordusunu arkadan ördü. Kara Mustafa Paşa iki düşman arasında kaldı. Sefer mevsimi geçmiş, asker de muharebe şevk ve gayreti kalmamış idi. Kavgayı kaybetti. Bütün ağırlığı, bütün levazımı bırakarak kaçmaya orduyu Budin sahrasına çıkarmaya mecbur oldu. 1093. Kara Mustafa Paşa bu bozgunluğun mesuliyetini Uzun İbrahim Paşa’ya yükleterek onu öldürttü. Meşhurdur ki İbrahim Paşa kendisini öldürenlere ”bu adam beni bi gayri hak öldürüyor. Lakin padişahıma selam söyleyin. Benim katlimden ve bu bozgunluktan dolayı sadrazamı azil etmesin, düşmandan bu intikamı alacak ancak yine bu zattır” demiş.

Jan Sobiyaski ve Avusturya orduları mağlup Türk ordularının arkasını bırakmadılar ve o kış Osmanlı kalelerinden birçoğunu aldılar. Kara Mustafa Paşa, İbrahim Paşa’nın tavsiyesi hilâfına azil ve katl olundu. Lakin yerine tayin olunan sadrazamlar ve serdarlar askeri idare edemediler. Hıristiyanlar her gün ilerliyorlar, karşılarına çıkan fırkaları bozuyorlar idi.

Venedikliler ve Ruslar da sulhu bozarak Memâlik-i Osmaniye’ye saldırdılar. Her sene ordular hazırlanıyor, gönderiliyor fakat düşmandan bir türlü öç alınamıyordu. O kadar uğraşıldığı halde Budin Kalesi düşmanın muhâsarasından kurtarılamadı. Gerek Budin ve gerek Macaristan’ın diğer kaleleri kâmilen düşman eline geçmiştir. Yalnız Göle ve Tameşvar Sancakları muhafızlarının fedakârlığı sayesinde elde duruyor idi.

Sultan Mehmet ise avcılıktan başka bir şeyden zevk almaz, devlerin uğradığı musibetleri, elemleri düşünemez idi. Hatta İstanbul’a bile gelmiyor, ömrünü Balkanlar da yaylalar da geçiriyor idi. Nihayet ihtilal çıktı. Sultan Mehmet hemen kırk sene padişahlık ettikten sonra tahtan indirildi.

Ava düşkünlüğü kendisine avcı lakabının verilmesine sebep olmuştur. İstanbul’da ki Yeni Cami vâlidesi Turhan Sultan tarafından ikmal edilmiştir. Temeli Murad-ı Sâlise’nin vâlidesi Safiye Sultan tarafından atılmış idi. Köprülüler bu padişaha pek şanlı günler yaşattılar. Yeni Cami civarında meftundur.

118

Köprülü Mehmet Paşa, oğlu Fazıl Ahmet Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Uzun İbrahim Paşa, Avcı Sultan Mehmet zamanının meşhur ricâlindendir.

Sualler

Avcı Sultan Mehmet tahta çıktığı zaman hükümeti kim idare etti? İşler yoluna girdi mi?

Ocak ağaları ne yapıyorlardı? Mahpeyker Sultan ne oldu? Ocak Ağaları ne oldular?

Tarhuncu Ahmet Paşa bir şey yapabildi mi? Nihayet sadârete kim geçti?

Köprülü Mehmet Paşa’dan kimse bir şey ümit ediyorlar mı idi? Sipahileri kiminle terbiye etti?

Çanakkale’de ne yaptı?

Abaza Hasan Paşa ne yapmış idi? Ruslar ile ne yapıldı?

Eflak Boğdan Voyvodaları üzerine niçin sefer yapıldı? Köprülü Mehmet Paşa ne kadar sadaret etti?

Yerine kim geçti?

Fazıl Ahmet Paşa Avusturyalılar ile ne yaptı? Hangi muâhedeyi imza ettirdi?

119 Lehistan ve Rusya ile ne oldu?

Fazıl Ahmet Paşa kaç sene sadaret etti? Nasıl adam idi?

Yerine kim sadrazam oldu? Merzifonlu nasıl adam idi?

Ukrayna ile yapılan muhârebe niçin idi ve ne oldu? Yukarı Macaristan ahalisi ne istediler?

Merzifonlu neresini almak istiyor idi? Ona kim nasihat etmiş idi? Dinledi mi? İmparator ne yaptı?

Viyana Muhâsarası nasıl gidiyor idi? Türklerin hattı ricatını kim kesti ve niçin? Kara Mustafa Paşa’yı kim mağlup etti?

Kara Mustafa Paşa mesuliyeti kimin üzerine atmak istedi? Ona ne ceza verdiler?

Ondan sonra ki sadrazamlar bir iş yapabildiler mi? Daha kimler sulhu bozdular?

Budin Kalesi ne oldu? Macaristan’da hangi sancaklara düşman giremedi? Sultan Mehmet ne ile vakit geçiriyor idi?

Nihayet ne oldu?

120 Yeni Camiyi kim yaptırdı?

Meşhur ricâli kimler idi?