Asurlu tüccarların Anadolu’daki ticari faaliyetlerinin yanı sıra, sosyal yaşama dair bir takım detaylar, Kaniš ve diğer merkezlerde bulunmuş olan çiviyazılı tabletlerden öğrenilmektedir. Bu çiviyazılı tabletlerde Asurlu tüccarların hem kendi halkı hem de Anadolu’nun yerli halkı ile gerçekleştirdikleri evlilik, boşanma, miras ve nafaka gibi sosyal yaşamlarında yaşadıkları olaylara ilişkin bilgiler etraflıca verilmiştir.391
388 S. Bayram, agm., 1990, s. 454- 456. 389 Y. Arslantaş, age., 2008, s. 52-54.
390 Ayşe Uzunalimoğlu, “Kârum’un II. Tabakasında Bir Grup Borç Mukavelesi”, Anadolu
Medeniyetleri Müzesi 1992 Yıllığı, Ankara 1993, s. 56.
1988 kazı döneminde ortaya çıkarılan belgeler 392dâhilindeki Pilah-Istar adlı
tüccara ait günlük hayatın izlerini sürebileceğimiz arşiv, güzel bir örnek teşkil etmektedir. Yaklaşık İki bin arşiv tableti Ailenin yapısı ve bireyleri hakkında bize doğrudan bilgi sunmasa da mektuplardan pek çok çıkarıma gitmek mümkündür.393
88/k 651 Numaralı belge bir mahkeme zaptıdır. Mahkeme, arşivin sahibi ASSur-re’nin oğulları Pilah-IStar, Manum-balum-ASSur ve Su-zuzu arasında geçmektedir. Erkek kardeşler, kız kardeşlerine verilecek idinnum’un ne olacağı ve miktarı konusunda ihtilafa düşmüşlerdir ve mahkemelik olmuşlardır.394 “idinnum"
kelimesi için iki ayrı mana teklif edilmiştir. Donbaz 1992 yılındaki çalışmasında bu kelimeye gayrimenkul manasını önerirken, Çeçen ise, 1996 yılındaki çalışmasında “idinnum” için ortak maldan hisse manasının daha doğru olacağını ileri sürmüştür.
Babasının ölümünden sonra yaşanan mali sıkıntılar, mirastan kaynaklanan aile içi sürtüşmeler ve olumsuzluklarla karşılaşmasına rağmen firmasını ayakta tutmaya çalışan Pilah-Ištar’ın kendini ifade etme çabalarını belgelerden öğrenmekte ve adını bilemediğimiz kız kardeşini evlendirmek isteğiyle yaptığı yazışmalara şahit olmaktayız.395 Kaniš Kârum’unda düzenlenmiş ve yine aynı arşivden olan Kt. 88/k
629 belgesinde de, tabletlerde ismine sıkça rastladığımız Pilah-İštar’ın, kız kardeşinin sözlüsü olan Amur-İštar’a hitâben, evliliğin gerçekleşmesi yönünde, sıra dışı ısrarlı çağrılar yaptığını görmekteyiz. Buna cevaben damat adayı Amur- İštar’(da) (Pilah-İštar’a) şöyle söylüyor:
“Her ne kadar senin babana, (kızınla evleneceğim diye) söz verdim ise de; kayınpederin yerine (kayınpederi temsilen) nişan hediyesi olan belimin kemerini bana vermediğin gibi, (üstelik) benim kardeşime de (ağabeyime de) (bu konuda hiçbir şey) söylemedin. Günler geçiyor (o zamandan beri çok zaman geçti) ve ben de ihtiyarlıyorum (yaşım epeyce ilerledi), ve ikinci defa bir Asurlu kız ile evleniyorum. Senin kız kardeşin ile evlenmeyeceğim (kız kardeşini almayacağım). Bu sözler (ve)
392 Salih Çeçen, “Mütänü IN Den Kultepe–Texten”, Archivum Anatolicum-Anadolu Arşivleri, C. 1,
Ankara 1995a, s. 43.
393 Salih Çeçen, “Uṣur-Ša-İštar Est Le Fils De Sargon, Roi De l’Ancienne Assyrie?”, Archivum
Anatolicum-Anadolu Arşivleri, C. 2, S. 0, Ankara 1996b, s.11.
394 Salih Çeçen, “İdinnum Kelimesinin Anlamı Hakkında Yeni Bir Teklif”, Archivum Anatolicum-
Anadolu Arşivleri, C. 2, Ankara 1996a, s. 21.
395 L. Gürkan Gökçek, “Pilah-Istar Arşivinden Aile Hukukuna Dair Bazı Yazışmalar”, Archivum
(ifadeler) üzerine Kaniš kārumu bizim ile ilgili, bu konudaki hükmünü verdi. Ve tanrı Aššur’un kılıcının huzurunda şahitliğimizi yaptık (ifadelerimizi verdik).” 396
Metinde geçen diyalogları incelediğimizde; Amur-İštar ismindeki tüccar kendisine vaat edilen nişan hediyesinin verilmemesi üzerine mahkeme huzurunda nişan akdinin bozulmasını istemiştir. Sözlü olarak beyan etmesi de nişanın bozulması için yeterli olmuştur. Belgede her ne kadar Amur-İIštar, nişandan vazgeçmesinin nedenlerini açıklasa da, bu ayrılmanın aslında Pilah-İštar’m içinde bulunduğu mali krizden kaynaklandığı açıktır. Ayrıca, Amur-İštar’ın kızdan yaş olarak hayli büyük olduğunu anlamaktayız. Bu yüzden hedeflenen evliliğin maddî menfaatlere göre planlandığı397 kanaatine varmaktayız.
Pilah-İštar ailesine ait başka bir belge de ise konu boşanmadır. Wahšušana kārumunda görülen davalardan belki içerik olarak en ilginç olanı Asurlu tüccardan boşanan yerli bayana nafaka bağlanması konusundadır. Asurlu tüccar, Pilah-Ištar yerli bayan Tatana ile boşanmışlar ve Pilah-Ištar’ın bu bayana, yıllık ihtiyacı olan giyecek, yakacak odun ve yağ ile aylık 8 mana bakırı nafaka olarak vereceği karara bağlanmıştır. Bu mahkeme kararının nafaka konusunda tek örnek olmadığını, Amur- İštar’dan boşanan İštarbašti’nin 50 mana bakır boşanma parası ile memnun edilmesi ve şahitler huzurunda karara bağlanarak bir belge düzenlenmesinden öğrenmekteyiz.398
Bu belgeler sayesinde, Asur Ticaret Kolonileri Arşivin yayınlanmamış belgeleri arasında, belki bu konuda yazılmış başka ilginç içerikli belgelerin de bulunması muhtemel399 olduğunu düşünmekteyiz. Tabletlerin önemli bir bölümü ticari içerikli olsa da sınırlı sayıda sosyal ve hukuki içerikli olanları da mevcuttur. Hukukî konularla ilgili belgeler arasında, Asurlu tüccarların zaman zaman birbirleriyle birtakım problemler yaşadıklarına ve münakaşa ettiklerine ilişkin kayıtlar da bulunmaktadır. Çiviyazılı Kültepe Metinlerinin genel içeriğinde Asurlu tüccarlar arasında, çeşitli durumlardan kaynaklanan anlaşmazlıklar söz konusu olduğunda, tüccarların öncelikle “Bīt Kārim” “Kârum Dairesi”ne müracaat ettikleri, problemler burada çözülemez ise, Kaniš Kârum’una havale edildiği, Kaniš
396 Hasan Ali Şahin, Hülya Kaya Hasdemir, “Eski Önasya Aile Hukukunda Nafaka, Tazminat Ve Mal
Paylaşımı”, Erciyes Üniversitesi SBE Dergisi, S. 38, Kayseri 2015, s. 146.
397 L. G. Gökçek, agm., 2004, s. 69.
398 H. A. Şahin, H. K. Hasdemir, agm., 2015, s. 150.
399 İrfan Albayrak, “Kültepe’den Değişik Bir Masraf Listesi”, Archivum Anatolium-Anadolu Arşivleri,
Kârum’unda da bir karara varılamadığı takdirde, Asur şehir meclisine gidildiği ve burada son kararın verildiği anlatılmaktadır. Asur şehir meclisi kararlarının kaydedildiği bu tabletler, “Waklum Mektupları” olarak adlandırılmıştır. Waklum Mektupları’nın en önemli özelliği, Asur kralının “Waklum” unvanını kullanarak, Kaniš Kârum’una ya da muhatap aldığı Asurlu tüccar(lar)a seslenmesi ve tabletin zarfında da, Asur şehir meclisinde alınan kararların, kral tarafından onaylandığını gösteren Waklum’un mührünün bulunmasıdır.400
Diğer taraftan Kaniš kentinin eteklerinde bulunan çok sayıda tabletten, Kârum’ların kentlerin dışında kuruldukları anlaşılmıştır. Kentlerin dışındaki bu Kârum mahallelerinde çoğunlukla Asurlular yaşamaktaydı. Bununla birlikte bazı yerlilerin de bu mahallelerde yaşadıkları belgelerden tespit edilmiştir.401
Çiviyazılı belgelerden Asurlu tüccarlar ve diğer görevliler, Kârum mahallelerinde genellikle ev satın alarak oturmakta idiler. Ayrıca arkeolojik verilerden Asurlular evlerinde Asur mimari geleneğinden çok yerel mimari özelliklerini kullanmakta idiler. Evler, iki katlı olup, bazılarının tabanları taş döşemedir. Kârum evlerindeki oda sayısına ve günlük hayatta kullanılan eşyalara bakıldığında, ailelerin kalabalık olduğu anlaşılmaktadır.
Asur ve Anadolu arasındaki ticari ilişkilerin belli bir sistem içerisinde gelişmesi arkasından, Kârum’larda yaşayan tüccarlar ve diğer Asurlu görevliler, Asur’dan ailelerini de getirmişler ya da Anadolu’daki yerli halktan kişilerle evlenmişlerdir. Nitekim Kültepe Tabletleri’nin transkript ve tercümesi yapılanlarından bazıları Asurlu yerli şahısların evlilik senedi mahiyetindedir. Bu senet niteliğindeki belgeler genel olarak evliliğin geçerli yasal dayanağını yansıtır.402
Anadolu’ya gelen Asurlu tüccarlar, siyasal, kültürel ya da ekonomi konularında yerli sistem ile mecburi olarak bağlantıya geçmekteydiler. Belgelerden, tüccarların yerel saray ile olan ilişkilerinin daha çok siyasal, hukuksal ve finansal konularla alakalı olduğu görülmektedir. Bu dönemde Anadolu’nun siyasi ve sosyal yaşamına ilişkin olaylar çok anlatılmamıştır. Ancak tüccarların kendileri ile ilgili olan olaylar gerçekleştiğinde bu konuda bilgiler verilmiştir. Asurlu tüccarların saray
400 Esma Öz, “Kültepe Kazılarında Ele Geçen Waklum Mektupları”, The Journal of International
Social Research, C. 4, S. 16, Samsun 2011a, s. 347.
401 T. Özgüç, agm., 1986, s. 14.
402 Salih Çeçen, “6 Neue Urkunden über Heirat und Scheidung aus Kanis” Archivum Anatolicum-
ile yaptıkları antlaşmalar maddeler halinde yazılmaktaydı. Eğer Asurluların yerel kral ile görüşmelerini gerektirecek bir olay yaşanırsa, bu durum yapılan antlaşmalara göre çözümlenmeye çalışılırdı. Ancak, tabletlerin büyük çoğunluğunun Asurlu tüccarların kendi aralarında yapmış oldukları ticareti belgeleyen ticari içeriklidir. Anadolu’nun bu dönemi hakkındaki bilgilerin genelde İktisadî hayata yönünde olduğu görülmektedir. Bazen belgelerde isyan, kargaşa, salgın hastalık dönemleri içinde yaşanan ticari kaygılar anlatılmaktadır. Kaçakçılık yapmaktan dolayı tutuklanan ve hapse atılan tüccarlar gibi, sosyal ve siyasî konulara doğrudan veya dolaylı olarak değinen belgelere az da olsa rastlamak mümkündür. Bunun yanında evlilik, boşanma ve aile içi meseleler ile ilgili kayıtlar, dönemin aile hukuku ve sosyal olayları hakkında birçok kayda değer bilgiler sunmaktadır.403
2.16. MÖ 2. Bin Yılın İlk Çeyreğinde Anadolu’da Maden Çeşitleri ve