Askeri yazıtlar, çeşitli askeri birliklerin (lejyon, alay, tabur) varlıklarını, konuşlandıkları yerleri ve farklı askeri konulardaki (rütbeler, askeri ödüller vb.) kavramları belirten yazıtlardır. Bu yazıtlarda sadece askeri birlikleri tanımlayan birlik numaraları ile kendilerine özgü isimler bulunduğu gibi farklı amaçlarla (imparatorları veya kişileri onurlandırmak gibi ya da daha farklı amaçlarla) yapılmış stellerde de yine askeri birlikleri tanımlayan bilgilere ulaşılmaktadır. Dolayısıyla bu yazıtların da (onurlandırma gibi) askeri yazıtlar olarak kabul edilmesinin uygun olduğunu düşünüyorum.
3.1. Askeri Yazıtların Sınıflandırılması
Doğrudan lejyonun varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde lejyonun konuşlandığını belirten askeri yazıtlardır.
Legionis XVI F(lavia) F(irma).146 XVI. Flavia Firma Lejyonu. leg(io) IIII Scy(thica).147 IIII. İskit Lejyonu.
Doğrudan lejyonu ve ona bağlı cohors’u (tabur) belirten askeri yazıtlar. l(egionis) V M(acedonicae) c(ohors) IIII. 148 V. Makedon Lejyonu, IIII. Tabur Doğrudan bağımsız Ala’nın149 varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde Ala’nın
konuşlandığını belirten askeri yazıtlar. al(a)e Bospo(ranorum).150 Ala Bosporanorum.
Doğrudan bağımsız Cohors (tabur)’un151 varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde Cohors’un konuşlandığını belirten askeri yazıtlar.
coh(ors) II Fl(avia).152 II. Flavia Taburu.
c(ohors) p(rima) Alp(inorum).153 Prima Alpinorum Taburu.
Bağımsız ve lejyona bağlı taburlar olmak üzere taburlar, iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bağımsız taburların genel olarak bir numarası ya da kendine özgü bir adı vardır. Tabur numarası her zaman olmamakla birlikte kendine özgü bir ismi her zaman vardır.
146
IGLSyr 1 55; CIL III. 13615.
147 AW 6.1975.76, fig.110.1. 148 Popescu 1976, 283, a. 149 Bkz. Terminoloji bölümü. 150 IDR III, 4 153. 151 Bkz. Terminoloji bölümü. 152
IDR III, 3 197, III.
153
coh(ors) His(panorum).154 Hispanorum Taburu.
…coh(ors) I Flavia Nu[m]ịdarum…155 I. Flavia Numidarum Taburu.
Lejyona bağlı taburun ise kendine özgü bir ismi olmamasına karşılık her zaman bir numarası bulunmaktadır. Bu taburlar anılırken bağlı olduğu lejyon ismi ve numarasından sonra tabur kelimesi ve tabur numarası yazılır. Tabur numarasının cohors kelimesinden önce de yazılı olduğu yazıtlar bulunmaktadır. Fakat önce cohors kelimesinin sonra tabur numarasının yazılması en yaygın kullanılan şekildir.
leg(io) III Cyr(enaica).coḥ(ors) IX.156 III Kyrenaika Lejyonu IX. Tabur.
…leg(ionis) III Cyr(enaicae), VII (cohortis) h (astato) pr(iori)…157 III. Kyrenaika Lejyon’nun, VII. Taburu’nun bölük komutanı.
3.2. Onur (Onurlandırma) Yazıtları
Onurlandırma yazıtlarında onurlandırılan kişinin adı yazılarak ithaf edildiği belirtilir. Ardından onurlandırılan kişinin sırasıyla görev yaptığı askeri birlikler, aldığı askeri ödüller ve daha sonra görev aldığı sivil görevler ve bu görevleri nerelerde gerçekleştirdiği yazılır.
Örnek:1
[Flavium] 1 I. Pannonia Cohors’unun Praefectus’u,
Iuncum Roma yurttaşlarından oluşan V.
Gemella Cohors’unun Tribunus’u,
praef(ectum) coh(ortis) I X. Fretensis Lejyonu’nun
Pannoniorum, trib(unum) Tribunus’u, emekli askerlerden
cohortis V gemellae 5 oluşan Gallia Kanadı’nın Praefec-
civium Romanorum, tus’u, Parth Savaşında İmparator Trai-
tribunum leg(ionis) X Fretensis, anus tarafından uçsuz mızrakla ve praef(ectum) alae Gallór(um) veteranor(um), Corona vallari158 nişanıyla donatılmış,
donáto ab Imp(eratore) Traiáno Cilicia’ nın ve
Cyprus’un Procurator’u, Mısır’ 154 IDR III, 4 339,1. 155 Nolle 1993, I. 42. 156 IGLSyr 13,1 9449. 157 IGLSyr 13, 1 9198. 158
in bello Parthico hasta púra 10 da, İskenderiye Yargıcı, Asia Eyaleti et corona vallari, próc(uratori) Cilic(iae) Procurator’u (olan) Titus Flavius
et Cypri, iuridicum Alexandreae Iuncus’u, İmparator kültü tapınak
ad Aegyptum, próc(uratori) üyeleri (olan) süvari subayları,
provinc(iae) Asiae ulaklar ve atlılar (onurlandırdılar).
decuriónes et tabellári 15
et equités qui sunt
ad Larés Domnicós.159 17
Örnek:2
L(ucius) Baebius L(uci) f(ilius) 1 Lucius oğlu Lucius Baebius Iuncinus,
Gal(eria) Iuncinus Galeria kabilesinden,
praef(ectus) fabr(um) praef(ectus) Üretim atölyesinin komutanı,
coh(ortis) IIII Raetorum IIII Raetorum Taburunun’nun
trib(unus) milit(um) leg(ionis) XXII 5 komutanı,, XXII. Deiotariana
Deiotarianae Lejyonu’nun askeri tribunu,
praef(ectus) alae Astyrum Ala Astyrum’un komutanı,
praef(ectus) vehiculorum Vehiculorum komutanı,
iuridicus Aegypti.160 9 Mısır’da mahkeme üyesi.
Onur yazıtları, adına dikilen kişinin yerine getirdiği görevleri ve bu görevleri hangi askeri birliklerde ve hangi rütbelerde yaptığını belirtir. Örnek 1’deki Flavium Iuncum, genç yaşta önemli görevlere getirilmiş, meslek hayatı boyunca birçok görevlerde bulunmuş ve askeri ödüller almıştır. Daha sonra da sivil görevlerde bulunmuştur. Örnek 2’de Lucius Baebius Iuncinus askerlik hayatına çok daha düşük rütbelerden başlamış ve ilerlemesi belirli kural ve zaman dilimlerine bağlı olduğundan meslek hayatının sonuna geldiğinde sadece sivil görevde bulunmuştur.
3.2.1. Askerlerin İsimleri ve Görev Yaptıkları Birlikleri Belirten Onur Yazıtları
159
McCabe 1980, IV, 1449; FiE IV 1 no. 12 (PH); AE 1935, 167; IEph 4112.
160
Bu tür askeri yazıtlarda askerlerin sahip oldukları rütbeler, daha sonra isimleri ve en sonunda görev yaptıkları birlikler yazılmıştır. Elbette ki doğrudan onurlandırma yazıtları gibi olmayıp sadece isimlerin yazılmasını da bir onurlandırma, bu tür yazıtların da onurlandırma161 yazıtı olarak kabul edilebileceğini düşünmekteyim.
Aşağıdaki örnek yazıttaki eksik bölümlerde yine askerlerin isimlerinin yazılmış olma ihtimali yüksektir.
Örnek 3:
․․․ [e]t decuriones 1 … ve turma162 komutanları,
M. Plautius Macedo M. Plautius Macedo,
Sex. Lucilius Masculus Sex. Lucilius Masculus,
C. Sulpicius Longinus C. Sulpicius Longinus,
L. Numisius L. f(ilius) 5 Lucius oğlu L. Numisius,
․․․
. . .
․․․
. . .
[co]h(ortis) II Hispanor(um) 163․․․ 8 II. Hispanorum taburu.
Onurlandırılan kişi ya da kişiler için hazırlanan onur stelleri dikildiğinde, bu kişiler büyük olasılıkla hayattaydılar. Dolayısıyla verilen örneklerdeki 8, 9. ve 17. satırlardaki görevler, en son görev yaptıkları mevkileri (rütbeleri) veya askeri birlikleri belirtilmektedir.
Örnek 1’deki onurlandırma yazıtında, yazıtın tarihlendirildiği MS. 117 yılı ve biraz öncesinde, yazıtta adı geçen askeri birliklerin CohortisI Pannoniorum, Cohortis V gemellae civium Romanorum, Legionis X Fretensis, Alae Gallórum veteranorum var olduklarına, ‘hasta pura164’, ‘corona vallari165’ gibi askerî ödüllerle askerlerin ödüllendirildiği ve sivil görevlere ait bazı kavramlara da ulaşılabilmektedir. Örnek 2’de, örnek 1’deki gibi benzer sonuçlara rastlanır. Fakat her iki örnekte adı geçen askeri
161
Kadıoğlu, Görkay Mitchell 2011, 43; Mitchell, Yazıtlarda isim yazılmasının, ismi geçen kişileri onurlandırmak amacı güttüğünü belirtir.
162
Bkz. Terminoloji bölümü.
163
Bosch 1967, 139, no. 116.
164
Ödüllendirme amacıyla verilen uçsuz mızrak.
165
birliklerin nerede konuşlandıklarına dair bir bilgi elde edilememektedir. Örnek 3’te ise yazıtın tarihlendirildiği zamanda ve yazıtın bulunduğu yerde adı geçen askeri birliğin yani II. Hispanorum Tabur’unun166 konuşlandığı ileri sürülebilir.
3.2.2. Asker Mezar Stelleri
Mezar stelindeki yazıtında “lejyonun numarası” veya “askeri birliğin167” adının geçtiği ya da stel sahibinin asker168 olduğunu (askeri rütbelerden bir ya da daha fazlasını belirten, Duplicarius vb.) ya da emekli asker169 olduğunu belirten bir ifade (veteran gibi) ya da askeri bir alamet belirten kabartma170 (süvari kabartması, askeri ödüller’ armillae, torques, corona vb.) gibi asker olduğunu belirten kavramlardan birini ya da daha fazlasını taşıyan mezar taşları, asker mezar stelleri olarak tarafımca tanımlanmıştır.
3.2.2.1. Asker Mezar Stelleri Üzerindeki Kavramlar
Lejyon Numarası: Mezar steli üzerinde lejyonun numarası ve lejyonun isminin geçtiği asker mezar stelleri (çoğunlukla lejyon ismi kısaltma olarak, lejyon numarasından hemen sonra gelmektedir.) (Lev. 1a) Örneğin: Leg XVI FF = Legio XVI Flavia Firma171
Askeri Birlik Adı: Mezar steli üzerinde askeri birliğin adının ve numarasının kısaltmalar şeklinde geçtiği yazıtlarda askeri birlik adlarına rastlanır (Lev. 1b). Örneğin: MIL COH VII BREVC C R EQ = Mil (iti) Coh(ortis) VII Breuc(orum) C(ivium) Ro(manorum) Eq (itatae).172 VII. Breucorum Civium Romanorum Equitata Taburu’nun askeri.
Askeri Rütbeler: Stel üzerinde orduya ait askeri bir rütbenin geçtiği yazıtlar. Örneğin:
Vexil Coh Euisd= Vexil(larius) Coh(ortis) Eiusd(em). Aynı taburda tuğcu. (vexillum taşıyan asker.)
Veteran kelimesi: Bir askerin askeri hizmetini tamamladıktan sonra ya askeri birliğin bulunduğu yerde kalmakta ya da kendi vatanına dönmekte ve vefatından sonra
166
Adı geçen yazıta göre cohors II Hispanorum en erken MS 74 ve en geç MS 107 yılları arasında Ancyra’da konuşlandırılmıştır.
167
CIL VIII 2782, 18086 vd.
168
CIL VIII 2564; CIL VI 2545 vd.
169
CIL VIII 2904, V 3375 vd.
170
Maxfield 1981, Lev. 2–14 .
171
Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 23; Goldsworthy 2003, 51.
172
dikilen mezar taşında emekli asker anlamında kullanılan “veteranus” kelimesi de kısaltma olarak stel üzerinde yer almaktadır(Lev. 2a). Örneğin: VETER = Veteranus. Eski (emekli) asker.
Askeri Kabartma: Bir askerin, muvazzaf görevdeyken askeri sınıfını belirten bir kabartma (piyade ya da süvari) stel üzerinde yer almaktadır. (Lev. 2b)
Askeri Nişan: Bir askerin muvazzaf görevdeyken, savaşlar esnasında elde ettiği başarıların ordu tarafından çeşitli ödüllerle (Armillae, Torques, Corona, Phalerae vb. gibi) taltif edilmesi ve askerin vefatından sonra bu askeri ödüllerin, mezar steli üzerinde kabartmalar şeklinde yer almasıdır. (Lev.3a)
3.2.3. Asker Mezar Stellerinin Özellikleri
Yukarıda maddeler halinde açıklaması yapılan asker mezar stellerinde, yazı ve sembollerin hepsi tek bir mezar stelinde olabildiği gibi, sadece bir tanesinin bulunduğu mezar stelleri de olabilmektedir. Ayrıca özellikle Ephesos mezar stellerinde173 olduğu gibi askerler, muvazzaf görevden emekli olduktan sonra devlet hizmetinde sivil görevlerde bulunmaya devam etmişler ve daha sonra ya da görevleri esnasında vefatları üzerine dikilen mezar stelleri üzerinde bu sivil görevlerinden de bahsedilen ibareler yer almıştır. Her ne kadar sivil görevlerde bulunmuş olsalar da askeri kimliklerinin de bulunduğunun göz önüne alınması gerekir. Dolayısıyla mezar steli üzerinde yazı veya sembollerden kaç tanesinin bulunduğuna bakılmaksızın bir yazı ya da sembol görüldüğünde bu mezar stelinin, asker mezar steli olduğu kabul edilir.
3.2.4. Asker Mezar Stellerinin Dikiliş Zamanları
Asker, bir savaş esnasında öldürülmüş olabileceği gibi, çeşitli sağlık sorunları nedeniyle görevdeyken ölümü halinde mezar stelleri dikilmektedir.
Asker, emekli olduktan sonra vefatında dikilmiş mezar stellerinde çoğunlukla emekli olduğunu belirten bir ibare bulunmaktadır.
3.2.5. Asker Mezar Stellerini Yaptıranlar
Yukarıda belirtildiği üzere, ölüm söz konusu ise mezar stelleri ya askerin arkadaşları tarafından ya da Ad Signa174 ile askeri birlik tarafından yaptırılıp dikilir.175 173 İplikçioğlu 1993. 174 Bkz. terminoloji bölümü. 175 Maxfield 1981, 123.
Askerin vefatından sonra kendi ailesi (karısı, kızı, oğlu ya da bir başka yakını ya da arkadaşı) tarafından yaptırılıp dikilen mezar stelleri de bulunmaktadır.176
L. Pompeio L. Filio 1 Fabia Tribunus’undan Luicus
Fabia Marcellino oğlu Lucius Pompeius Marcellinus’a
. .
. .
Flavia Marcellina 5 Annesi Flavia Marcellina
Mater et ve kız kardeşi (ablası) Pompeia Catullina
Pompeia Catullina (tarafından diktirilmiştir.)
soror177 8
… 9 …
Bir kasabanın ya da kentin meclisi tarafından onurlandırılan asker için yaptırılan mezar stellerinde178 yazıtın sonunda “D D= Decreto Decurionum” kelimeleri kısaltma şeklinde yazılmıştır.
Örnek
C(aio) Fabricio C(ai) f(ilio) Ani(ensi) Tusco, IIvir(o), augur(i) praef(ecto) cohort(is) Apulae et operum quae in colonia iussu
Augusti facta sunt, trib(uno) mil(itum) leg(ionis) III Cyr(enaicae) VIII, trib(uno) dilectus ingenuorum quem Romae habuit Augustus et
Ti(berius) Caesar, praef(ecto) fabr(um) IIII, praef(ecto) equit(um) alae praet(oriae) IIII, hasta pura et corona
aurea donatus est a Germanico
Caesare imp(eratore) bello Germanico, d(ecreto) d(ecurionum)179.
176
Bkz. dipnot 54 ve Lev. 6a.
177 İplikçioğlu 1993, 129. 178 Keppie 1991, 86. 179 AE 1973, no.501.
Çevirisi:
Caius oğlu, Aniensis Tribunus’undan, Duumvir, Augur, Cohors Apula Praefectus’u ve Augustusun emri üzerine kolonide yapılan işlerin (Praefectus’u), 8 yıl boyunca Legio III Cyrenaica Tribunus’u, Augustus ve Tiberius Caesar tarafından Roma’da askere alınan erlerin Tribunus’u, 4 yıl boyunca öncü birliğinin Praefectus’u, 4 yıl boyunca Ala Praetoria’nın Praefectus’u (olan) ve Germanicus Caesar Imperator tarafından Germen Savaşında hasta pura ve corona aurea (altın çelenk) ile onurlandırılan Caius Fabricius Tuscus‘u, dekurionların kararı üzerine (diktiler).
Askerin kendisi hayatta iken bizzat kendisi tarafından yaptırılıp ölümünden sonra mezarına dikilen mezar stelleri de mevcuttur.
C. Caesius C. f(ilius) 1 Caius oğlu C. Caesius, Aniensi kabilesinden
Ani(ensi) veter(anus) XVI. Lejyon’un emekli askeri,
leg(ionis) XVI. (burada yatıyor). Hoşça kalın!
[av]e et vale180. 4
3.2.6. Asker Mezar Stellerinin Buluntu Yerleri
Sabit askeri yerleşim yerlerinde ya da hemen yakınlarında, Anadolu sınırları içerisinde askeri garnizon olarak kullanılmış olan askeri yerleşim yerleri mevcuttur. Satala181, Samosata182, Zeugma183 gibi kentler aynı zamanda askeri birliklerin de konuşlandırıldıkları kentlerdir.184 Roma Dönemi’nde metropol olabilecek kadar büyük ve gelişmiş kent olan Ephesos Anadolu’da çok önemli bir buluntu merkezidir.185Roma Dönemi’ndeki diğer kent, kasaba ve köy gibi yerleşim yerleri yakınlarındaki nekropollerde186 de birçok asker mezar steli bulunmuştur.
3.2.7. Asker Mezar Stellerinin Değerlendirilmesindeki Zorluklar 180 RevEpigr 1.1913.322–23; AE 1914, no.204. 181 Lightfoot 1993, 276. 182 Lightfoot 1993, 276. 183 Hartmann ve diğ. 2004, 217. 184
Roma İmparatorluğu’nun adı geçen şehirlerde askeri birlikleri konuşlandırması strateji, lojistik merkezlere yakınlık, Roma sınırlarını korumak ve benzeri nedenlere dayanmaktadır.
185
Ephesos şehri Roma sınırları içinde savaş ve istila tehlikesi açısından, coğrafi konumu itibarı ile son derece emniyetli bir bölgede bulunmaktadır. Bu yüzden bu şehirde bulunan asker mezar stelleri, genellikle yüksek rütbeli olarak emekli olmuş ve daha sonra devlet hizmetinde sivil görevlerde bulunmuş askerlere aittir. Ephesos şehrinde yukarıda anıldığı şekilde çok miktarda asker mezar stelleri bulunmuştur.
186
Asker mezar stelleri ile askeri birliklerin bulundukları yerleri ve tarihleri tespit etmek aşağıda açıklanan nedenlerden dolayı oldukça zor olmaktadır.
Asker mezar stelinin fiziki olarak tam ele geçmemesi (bazı yerlerinin kırık veya eksik olması, bazı mezar stellerinden sadece küçük bir parçasının ele geçmesi ile hemen hemen hiç bir bilginin okunamaması gibi tamamen fiziki nedenlerden dolayı elde edilen bilgilerin son derece yetersiz olmasından kaynaklanan zorluklar) ve asker mezar stelinin “in situ” durumunda ele geçmemesi farklı bir yere taşınması, buluntu yeri ile ilgili bilgilerin yetersizliği ya da var olan bilgilere güvenilememesi gibi nedenlerle değerlendirme-de zorluklar oluşmaktadır. Genel olarak mezar stelleri(asker mezar stelleri de dâhil olmak üzere) üzerine tarih yazma geleneğinin olmaması, tarihlendirme konusunda mezar steli üzerindeki bilgilerin değerlendirilerek yaklaşık bir tarihin verilmesine ya da uzun bir zaman dilimini kapsayacak şekilde tarihlendirilmesine187 neden olmaktadır.
3.2.8. Constitutio Antoniniana’dan Önceki Asker Mezar Stellerindeki Romalı İsimler Asker mezar stelleri üzerindeki asker isimleri incelendiğinde çok büyük bir çoğunluğunun Latin kökenli isimlere sahip olduğu, az bir kısmının ise Anadolu’nun farklı bölgelerinde yaşayan etnik gruplara ait isimler olduğu görülür. Bu durum Anadolu’nun hemen tamamında Romalıların yaşadığı gibi bir düşüncenin oluşmasına neden olmaktadır. Elbette ki Roma’nın Anadolu’da kurduğu koloni188 şehirlerinden ya da lejyonların konuşlandığı bölgelerin yakınlarında oluşan Conubium’lardan189 askere alınanlarda Romalı isimlere rastlanması normal bir durumdur. Çünkü bu yerleşim yerleri Roma kültürünün hâkim olduğu yerlerdir.
Fakat Roma kolonilerinin ya da Canabae’ların190 bulunmadığı yerlerde bulunan asker mezar stellerinde de Romalı isimlere191 rastlanılmaktadır. Campbell, Apion adında Mısırlı bir gencin Romalılarca askere denizci olarak alındıktan sonra babasına yazdığı bir mektubu ele almıştır.
187
İplikçioğlu 1993, 129; …Metinde başka herhangi bir tarihleme olanağı bulunmadığı için, zaman olarak örneğin MS 2. yy.ortalarındaki Part Savaşı dönemini düşünmek mümkündür; bu savaş sırasında Ephesos, Roma doğu cephesinin önemli bir asker aktarma noktası olmuştur.
188
Koloni olarak kurulan şehirlerin çoğunun garnizon niteliği yoktur.
189
Bkz. Terminoloji bölümü.
190
Bkz. Terminoloji Bölümü.
191
“...Capiton’a, erkek kardeşime, kız kardeşime, Serenilla’ya ve arkadaşlarıma selamlarımı söyle. Sana, Euctemon tarafından yapılmış küçük bir resmimi gönderiyorum. Benim adım şimdi Antonius Maximus…”192
Bu mektup yukarıda bahsedildiği gibi, Apion tarafından babası Epimachus’a gön- derilmiştir. Mektubun alıntı yapılan kısa bir bölümünden de anlaşılacağı gibi Apion’un adı ‘Antonius Maximus’ olarak değiştirilmiş ve bu durum Apion tarafından da kabullenilmiştir. Anadolu’da asker mezar stelleri üzerinde rastlanan Romalı isimlerin de, Anadolu’dan askere alınan kişilere yukarıda örneği verildiği şekilde bir isim değişikliği yapılarak verilmiş olduğu ileri sürülebilir.193
192
Campbell 1994, 14.
193