ASEAN’ın Kuruluşu ve Amaçları

ASEAN (Association of Southest Asian Nations/Güneydoğu Asya Ulusları Birliği), 8 Ağustos 1967’de Endonezya, Malezya, Tayland, Filipinler ve Singapur olmak üzere beş Güneydoğu Asya ülkesinin Bangkok Deklarasyonu’nu imzalamasıyla kurulmuştur. Şu anda ASEAN 10 üyeden oluşmaktadır. Myanmar, Laos, Kamboçya, Vietnam ve Brunei, 1980'lerden 1990'lara kadar örgüte katılmaya karar vermiştir. Esasen ASEAN’ın kurulması, üye devletlerin bağımsızlığına ve egemenliğine vurgu yaparak ayrıca bölgesel istikrarı korumak için dış etkiyi ortadan kaldırmayı hedeflemiştir. Temel olarak Güneydoğu Asya ülkelerinin işbirliği yapma ve ASEAN’ı kurma istekliliği çeşitli nedenlerle motive edilmiştir: a) Aynı coğrafi konumu paylaşırlar. b) Ortak bir kültürü paylaşırlar. c) Batı ülkeleri tarafından aynı işgal geçmişine sahiptirler. d) Güneydoğu Asya’da istikrarlı, barışçıl ve müreffeh bir bölge yaratmak için kolektif çıkarlara sahiptirler. (Gyngell, 1982: 116).

ASEAN’ın 1967’deki Kurucu Şartı, ASEAN’ın özünün “Güneydoğu Asya uluslarının kendilerini dostluk ve işbirliği içinde, ortak çaba ve fedakarlıklarla birbirine bağlama ortak iradesi olduğunu belirttiği için son derece iyimser ve kararlı bulundu, halkları ve gelecek nesilleri için barış, özgürlük ve refahın kutsamasını güvence altına alıyor.” (Intal & Chen, 2017: 4). Bu nedenle başlangıçta ASEAN’ın ana odağı, organizasyon askerî bir anlaşma olmadığı için ekonomi ve sosyo-kültür alanlarında bölgesel işbirliğini güçlendirmektir.

Ancak ASEAN daha sonra 27 Kasım 1971’de Kuala Lumpur’da ZOPFAN (Zone of Peace, Freedom, and Neutrality/Barış, Özgürlük ve Tarafsızlık Bölgesi) Deklarasyonu’nu imzaladığından siyasi alanda ve güvenlik alannda işbirliği kaçınılmaz olmuştur. Ayrıca 24 Şubat 1967’de ASEAN, Endonezya’daki Bali, ASEAN Concord I

27 Deklarasyonu ile siyasi istikrarı sağlamak için siyasi alandaki işbirliğini genişletmiştir (ASEAN, 2012). Aynı zirve toplantısında ASEAN, üye devletlerin “ülkeleri arasındaki farklılıkların ve ihtilafların çözümünün rasyonel, etkili ve yeterince esnek usullerle düzenlenmesi ve işbirliğini tehlikeye atabilecek veya engelleyebilecek olumsuz tutumlardan kaçınılması” gerektiğine ikna olduğu için Treaty of Amity and Cooperation (TAC)veya Dostluk ve İşbirliği Anlaşmasını da imzalamıştır (ASEAN, 2016). Dostluk ve İşbirliği Antlaşması, ASEAN politika oluşturma sürecinde müdahale etmeme kuralını da yaratan ASEAN davranış kurallarının temel ilkesi hâline gelmiştir.

20 Kasım 2007’de Singapur’daki ASEAN Şartı bildirisine göre örgütün organları;

ASEAN Zirvesi, Koordinasyon Konseyi, ASEAN Topluluk Konseyleri,

ASEAN Sektörel Bakanlar Organları, ASEAN Genel Sekreteri ve ASEAN Sekreterliği, Daimî Temsilciler Komitesi, ASEAN Ulusal Sekreterlikleri, ASEAN İnsan Hakları Kurumu ve ASEAN Vakfı şeklindedir (ASEAN, 2020). ASEAN Sekreterliği, Endonezya’nın Jakarta şehrinde bulunmaktadır ve ASEAN’ın günlük işlevlerini desteklemektedir. Şubat 1967’de ASEAN dışişleri bakanları tarafından kurulmuştur.

Sekreterlik, ASEAN üst düzey toplantılarında alınan kararları uygulamak için ASEAN Kıdemli Yetkilileri ile eylem planları ve işbirliği planlarının oluşturulmasında önemli bir rol oynamaktadır. Sekreterliğin önemli bir rolü, ASEAN’ın dış ortaklarıyla işbirliğini hızlandırmak ve izlemektir.

ASEAN Sekreterliği organizasyon yapısı, ASEAN Zirvesi tarafından beş yıllık yenilenemeyen bir dönem için atanan ASEAN Genel

Sekreteri tarafından

yönetilmektedir. Atanan Genel Sekreter, dört farklı üye devletten farklı milletlerden dört Genel Sekreter Yardımcısı tarafından desteklenmektedir (ASEAN, 2016). ASEAN topluluğu için araştırma ve halkla ilişkiler konusunda rehberlik sağlayan topluluk,

28 kurumsal ilişkiler ve sosyal yardım programlarının dört Genel Sekreter Yardımcısı’nın sorumluluklarıdır. Her ASEAN üye devletinin ayrıca ülkede düzenlenen herhangi bir ASEAN toplantısını veya faaliyetini destekleme ve ardından ulusal düzeyde ASEAN kararlarının uygulanmasını koordine etme rolü olan bir ASEAN Ulusal Sekreterliği vardır.

ASEAN Koordinasyon Konseyi, 2008 yılında kurulmuştur. ASEAN Dışişleri Bakanlarından oluşur ve ASEAN’ın en yüksek ikinci organı olarak kabul edilir. ASEAN Koordinasyon Konseyi, sivil toplum kuruluşları da dâhil olmak üzere dış kuruluşlarla ASEAN katılımı için kriterleri ve kuralları formüle eder. ASEAN Şartı’nın 8. maddesi uyarınca ASEAN Zirvesi toplantılarını hazırlamak, ASEAN Zirvesi anlaşmalarının uygulanmasını koordine etmek ve politika tutarlılığını ve verimliliğini artırmak için ASEAN Topluluk Konseyleri ile koordinasyon sağlamak gibi görevler

vardır (Pratiwi, 2015).

ASEAN Topluluk Konseyi o esnada üç konseyden oluşur: ASEAN Siyasi Güvenlik Topluluk Konseyi, ASEAN Ekonomik Topluluğu Konseyi ve ASEAN SosyoKültürel Topluluk Konseyi. Bu konseyler, her ASEAN üye devletinin kendi ulusal temsilini belirlediği bir bakanlık temsilcisinden oluşur. Topluluk Konseyi yılda iki kez toplanır ve burada her bir konseyin, ASEAN sütunlarının amacına ulaşmak için ilgili topluluğun kendi alanındaki farklı sektörel organların eylemlerini ve kararlarını iletmesi ve koordine etmesi beklenir.

ASEAN Zirvesi, her üye devletin eyalet veya hükümet başkanlarından oluşan ASEAN’ın en yüksek politika belirleme organıdır. ASEAN Zirvesi, politika rehberliği yapmakta ve sağlamakta, ASEAN’ın hedeflerinin gerçekleştirilmesiyle ilgili kilit konularda karar verici olarak hareket etmektedir. ASEAN Zirvesi, ASEAN Başkanlığını elinde bulunduran üye devletin ev sahipliğinde yılda iki kez düzenlenmektedir. ASEAN

29 Başkanlığı, ASEAN üye devletlerinin İngilizce isimlerinin alfabetik sırasına göre her yıl dönüşümlü olarak bir yıl süre ile görev yapmaktadır.

Daimî Temsilciler Komitesi, ASEAN Topluluk Konseylerinin ve ASEAN Sektörel Bakanlık Organlarının çalışmalarını destekleyecek, ASEAN Ulusal Sekreterlikleri ve diğer ASEAN Sektörel Bakanlık Organları ile koordineli çalışacak, dış ortaklarla ASEAN işbirliğini kolaylaştıracak ve ASEAN Koordinasyon Konseyleri tarafından belirlenebilecek diğer işlevleri de yerine getirecektir.

ASEAN Şartı uyarınca ASEAN Ulusal Sekreterliği tüm ASEAN üye devletleri tarafından kurulacaktır. ASEAN Ulusal Sekreterliği, ulusal odak noktası olarak hizmet etmekten, ulusal düzeyde ASEAN kimliğini ve farkındalığını teşvik etmekten, ASEAN topluluk inşasına katkıda bulunmaktan, ASEAN kararlarının ulusal düzeyde uygulanmasını koordine etmekten ve tüm ASEAN hakkında bilgi deposu olmaktan sorumludur.

ASEAN İnsan Hakları Kurumu ile ilgili 2007 ASEAN Şartı’nın 14. maddesi, bu belgenin ASEAN Şartı’nın insan hakları ve temel özgürlüklerin geliştirilmesi ve korunmasına ilişkin amaç ve ilkelerine uygun olarak oluşturulduğunu belirtmektedir. Bu organ, ASEAN Dışişleri Bakanları Toplantısı’nda belirlenecek görev esaslarına göre faaliyet gösterecektir. Bu arada ASEAN’ın bir diğer yapısı da ASEAN Vakfı olarak adlandırılır. Bu organın sorumlulukları ASEAN kimliği, kişiler arası etkileşim ve iş sektörü, sivil toplum, akademi ve diğerleri arasında yakın işbirliğini sürdürerek ASEAN topluluğu oluşturmayı desteklemek için ilgili ASEAN organlarıyla işbirliği yapmayı içerir (ASEAN, 2020).

ASEAN’ın amaç ve ilkeleri, üye devletlerin ASEAN’ın kuruluşunun 40. Yıl dönümü vesilesiyle Singapur’da kabul ettikleri ASEAN Şartı’nın 1. ve 2. maddelerinde belirtilmiştir. ASEAN Şartı, ASEAN’ın 40 yıllık kuruluşundan sonra “kurallara dayalı ve insan odaklı bir organizasyona” dönüşmesinin doruk noktasıdır. Taslak ASEAN

30 Şartı’nı hazırlama süreci yaklaşık üç yıl sürmüştür. ASEAN Şartı’nın onay süreci bir yıl sürmüştür. Tüm ASEAN üyesi ülkelerin çıkarlarını karşılamak için uzun bir süreç gerekmiştir. ASEAN Şartı, on üye ülkenin onaylamayı bitirip 15 Aralık 2008 tarihinde yürürlüğe girmesinden sonra bağlayıcı hale gelmiştir. ASEAN Şartı’nın onaylanması, dönüşüm sürecini sürdürmek ve ASEAN Topluluğu’na ulaşmak için entegrasyon sürecini güçlendirmek anlamına gelir. ASEAN Tüzüğü’nün onaylanması, ASEAN işbirliğinin şeklini gevşek bir birlikten hukuka dayalı ve topluluk odaklı bir organizasyona dönüştürmek için başlatılan çeşitli girişimleri uygulama ivmesini

artıracaktır.

ASEAN’ın güvenlik alanındaki amacı temelde barışı, güvenliği ve istikrarı korumak ve geliştirmek, Güneydoğu Asya’yı nükleer silahsız bir bölge olarak ve diğer tüm kitle imha silahlarından arındırmak da dâhil olmak üzere bölgede barış odaklı değerleri daha da güçlendirmektir. Bu amacın tezahürlerinden biri, üye devletlerin 1995 yılında Bangkok Antlaşması olarak da bilinen Güneydoğu Asya Nükleer Silahlar Serbest Bölgesi üzerinde yaptığı anlaşmadır. Bu anlaşma, tüm ASEAN üye devletlerinin

“nükleer silaha sahip olmasının, üretmesinin, taşımasının ve kullanmasının” yasak olduğunu belirtmektedir (Keling et al., 2011: 174). Bu anlaşma aynı zamanda Güneydoğu Asya bölgesinde nükleer enerjinin yalnızca barışçıl amaçlar için

kullanılmasını garanti etmektedir.

ASEAN’ın bölgesinde güvenliği sağlama çabasının bir başka örneği de çok taraflı, bölgesel ve iki taraflı düzeylerde işbirliği yoluyla terörizm ve ilgili suçlarla mücadele etmek için 1997’de Sınıraşan Suçlar Bildirgesi'nin kabul edilmesidir. Bu, ABD'de 11 Eylül 2001’deki terör saldırısından önce ele alınmıştır (Puspanathan, 2003).

ASEAN üyesi devletler, 2002 yılında Bali, Endonezya ve Filipinler’in Zamboanga ve Quezon şehirlerinde teröristlerin saldırılarına yönelik eylemlerini kınadıktan sonra terörle mücadele etmek için dayanışma içine girmiştir.

31 Ekonomi alanında ASEAN, ASEAN Şartı’nın 1 (1) paragrafında yazıldığı gibi istikrarlı, müreffeh, son derece rekabetçi ve ekonomik olarak entegre olan tek bir pazar ve üretim üssü yaratmayı amaçlamaktadır. Buna ek olarak ASEAN’ın her üye devletinin farklı bir ekonomik gelişme aşamasına sahip olduğunun tanınmasının, ASEAN’ın 6 (1) paragrafı karşılıklı işbirliği ve yardım yoluyla ASEAN içindeki kalkınma açığını daraltmayı ve yoksulluğu azaltmayı amaçladığından 2007 ASEAN Şartı tarafından çözülmesi beklenmektedir. ASEAN’ın ekonomik alanda en öne çıkan programı, 2015 yılında ASEAN Ekonomik Topluluğu’nun uygulanmasıdır ve 2025’te daha da entegre edilmesi planlanmaktadır. AEC’nin daha ayrıntılı bir açıklaması bir sonraki alt bölümde yer alacaktır.

Sosyo-kültürel alanda ASEAN’ın demokrasiyi güçlendirme, iyi yönetişimi, hukukun üstünlüğünü geliştirme, insan hakları ile temel özgürlükleri geliştirme ve koruma misyonları vardır. ASEAN halklarının refahı ve geçim kaynakları, ASEAN Şartı’nın 11 (1) paragrafına göre insani gelişme, sosyal refah ve adalet için fırsatlara eşit erişimle sağlanacaktır. 10 üye devletin pratikte farklı kültürlere sahip olması nedeniyle ASEAN, bölgenin mirası ve kültürü hakkında daha fazla farkındalık yaratarak ASEAN kimliğini desteklemeyi de amaçlamaktadır.

Yukarıda belirtilen amaçlara ulaşmak için ASEAN üye devletleri, tüm ASEAN araçlarında bulunan temel ilkelere bağlı kalmaktadır. ASEAN Şartı’na göre ASEAN politikalarının davranış kuralları hâline gelen en önemli temel ilkelerden bazıları şunlardır: a) Tüm ASEAN üye devletlerinin bağımsızlığına, egemenliğine, eşitliğine, toprak bütünlüğüne ve ulusal kimliğine saygı b) Uyuşmazlıkların barışçıl çözümüne ve c) ASEAN üye devletlerinin içişlerine karışmamaktadır. Bu ilkeler aynı zamanda

“ASEAN Yöntemi” (ASEAN Way)⁶ olarak da bilinir. Başka bir deyişle topluluk oluşturma ve bölgesel işbirliğinin ayırt edici ASEAN Yöntemi dört kuralına

6ASEAN Way, tartışma ve fikir birliğini vurgulayan bir karar verme sürecidir.

32 dayanmaktadır: (1) Müdahale etmeme, güç kullanmama ve çatışmanın barışçıl çözümüne bağlılık (2) Bölgesel özerkliğin ve kolektif kendine güvenmenin

desteklenmesi (3) Çok taraflı askerî paktların reddedilmesi ancak bireysel üye devletler tarafından bağımsız olarak sürdürülen ikili savunma işbirliğinin kabulü (4) Karar vermede yasal-rasyonel normlar yerine gayriresmi istişare (musyawarah) ve fikir birliğine (mufakat) dayalı sosyal-kültürel normların tercih edilmesi (Acharya, 2009:

5498; Heng, 2014: 2).

ASEAN Sekreterliği bile üye devletlerin kolektif iradesinden bağımsız olarak yetkiyi kullanmak için bürokratik ve yasal kapasiteden yoksundur. Bu nedenle ASEAN, üye devletlerinin içişlerine müdahale etmek için yasal yetkiye sahip uluslar üstü bir organizasyon olarak Avrupa Birliği’nden oldukça farklıdır. Dolayısıyla uyumsuz üye devletler veya bölgesel uyuşmazlık yönetimi söz konusu olduğunda ASEAN’ın temel ilkesi olarak müdahale etmeme politikası genellikle etkisiz veya yetersiz kabul edilmektedir (Feraru, 2015:127; Nesadurai, 2003). Bir noktada ASEAN, üye devletlerin egemenlik hakları konusunda ısrar etmeleri ve karar alma sürecini engelleyen, bölgesel eylemleri geciktiren ve çoğu zaman etkisiz sonuçlara yol açan fikir birliği arayışından kaynaklanan uygulama mekanizmalarında eksik görünmektedir.

Örneğin, ARF (ASEAN Bölgesel Forumu), Asya-Pasifik bölgesinde güvenlik işbirliğini ele almak için 1994 yılında ASEAN tarafından kurulan ve hâlihazırda 27 ülkeden oluşan, bölgedeki güvenlik sorunlarını çözmek için bir forum olarak kullanılan bir organdır. Bununla birlikte Forum, ASEAN Yöntemi’nden etkilendiği ve buna dayandığı için ARF’nin karar verme süreci fikir birliğine dayalı, bağlayıcı değildir ve yavaş ilerlemektedir. Egemenliklerinde ısrar eden ASEAN üye devletleri tarafından desteklenen ilkeler, çoğunlukla bölgenin talihsiz tarihsel Batı sömürgeciliği deneyiminden kaynaklanmaktadır (Heng, 2014: 3). Bu nedenle ASEAN üye

33 devletlerinin önceliği, kendi ülkeleri üzerinde tam egemenliği korumaktır. Öte yandan uluslararası toplum, ASEAN’ın kuruluşunun başlangıcından bu yana Güneydoğu Asya bölgesinin güvenlik, barış ve istikrarını sürdürmedeki başarısını kabul etmiştir (Temiz, 2019:1325).