• Sonuç bulunamadı

BÖLÜM 3. ENDONEZYA’NIN 2014-2018 YILLARI ARASINDA ASEAN

3.2 Endonezya’nın ASEAN Ekonomik Topluluğu’nda Karşılaştığı Sorunları

85 Jokowi, Endonezya’yı Dünya Denizcilik Ekseni yapma vizyonunun beş ana hedefe ulaşmak için gerçekleştirildiğini vurgulamıştır. Beş hedef şöyledir: 1) Ulusal kimliği bir deniz ulusu olarak yeniden tanımlayarak Endonezya’nın deniz kültürünü yeniden inşa etmek. 2) Deniz ürünleri egemenliği oluşturmaya odaklanarak deniz kaynaklarını korumak ve yönetmek. 3) Altyapı geliştirmeyi ve denizcilik bağlantısını teşvik etmek.

4) Denizcilik işlerini geliştirmek için denizcilik diplomasisi yürütmek. 5) Bir deniz savunma gücü oluşturmak.

Endonezya’nın deniz sınırlarının korunması, Endonezya hükümetinin diğer ülkelerle doğrudan sınır olan Endonezya topraklarını geliştirme çabalarıyla da el ele gitmektedir. Endonezya, özellikle Jokowi’nin yönetimi altında kalkınma merkezleri her zaman büyük şehirlerde olduğu için takdir edilmeyen banliyö bölgelerinde altyapı geliştirmeyi düzleştirmeye başlamıştır. Geniş toprakları ve gerçekten oldukça zorlu olan Endonezya’nın coğrafi durumu ile kalkınma sektörünü dengesiz hâle getirmektedir.

Endonezya’nın çevresi geride kalma eğilimindedir. Endonezya’nın ASEAN Ekonomik Topluluğu’na katılımıyla bağlantılı olarak Endonezya’nın Malezya, Brunei, Singapur ve Filipinler gibi ülkelerle olan sınır bölgeleri, hem bölgesel hem de küresel düzeyde rekabet edebilmek için güçlendirilmeye başlanmıştır.

3.2 Endonezya’nın ASEAN Ekonomik Topluluğu’nda Karşılaştığı Sorunları

86 Endonezya’nın 2014-2019 Ulusal Orta Vadeli Kalkınma Planı’na göre Endonezya’nın dış politikasının yönü ASEAN’daki rolünü ve liderliğini artırmaktır (Badan Perencanaan Pembangunan Nasional, 2015). Endonezya’nın ASEAN’daki rolünü ve liderliğini artırmak, halkın refahını artırmak ve Güneydoğu Asya bölgesinin istikrar ve güvenliğini sağlamak gibi ulusal çıkarlarını yerine getirmek için önemlidir.

Bu nedenle Endonezya hükümeti, 2015 ASEAN Ekonomik Topluluğu’na katılmaya hazırlanmak için birkaç özel program ve yönetmelik oluşturmuştur.

Endonezya’daki ASEAN Ekonomi Topluluğu için bazı düzenleme örnekleri şunlardır:

1) 2008-2009 Ekonomik Programının Odaklanmasına ilişkin 2008 tarihli

Başkanlık Talimatı. 2) ASEAN Ekonomik Topluluğu Planı Taahhüdünün Uygulanmasına ilişkin 2011 tarihli 11 sayılı Başkanlık Talimatı. 3) ASEAN Ekonomik

Topluluğu’nun Uygulanmasına Yönelik Hazırlık Ulusal Komitesi ile ilgili 2014 tarihli 37 sayılı Başkanlık Kararı. 4) ASEAN Ekonomik Topluluğu ile Karşılaşmada Ulusal Rekabet Gücünün Artırılmasına ilişkin 2014 Cumhurbaşkanlığı Talimatı (Badan Perencanaan Pembangunan Nasional, 2015).

ASEAN Ekonomik Topluluğu ile ilgili düzenlemelerin uygulanmasında Endonezya merkezî hükümeti, ASEAN-Endonezya Ulusal Sekreterliği aracılığıyla koordinasyon sağlamaktadır. Merkezî hükümet dışında ASEAN Ekonomik Topluluğu’na ilgi duyan paydaşların katılımı da çok önemli kabul edilmektedir.

Endonezya Kalkınma Planlama Ajansı’nın (2015) inceleme raporuna göre atıfta bulunulan paydaşlar yerel yönetim, girişimciler ve akademisyenlerdir. Bu bağlamda ASEAN Ekonomik Topluluğu’nda Endonezya hükümetinin karşılaştığı ilk zorluk, ASEAN-Endonezya Ulusal Sekreterliği’nin programlarını yürütmek için henüz net bir kılavuza ve büyük stratejiye sahip olmadığı kurumsal meselelerdir. Bu sorun aynı

87 zamanda paydaşlar veya kurumlar arasındaki koordinasyonun etkinliğini de etkilemektedir.

Endonezya’nın merkezî hükümeti, ASEAN Ekonomik Topluluğu’nun uygulanmasıyla ilgili yerel yönetimlere şimdiye kadar özel bir rehberlik sağlamamıştır.

Temelde 34 vilayetten oluşan Endonezya’nın her bölgesine kendi bölgelerini düzenleme özerkliği verilmiş olsa da yönlendirme sağlamada merkezî hükümetin rolü çok önemlidir. Yerel yönetimlerin ASEAN Ekonomik Topluluğu’nda uygulaması gereken belirli stratejilere ilişkin yönergelerin yokluğu, kalite açısından eşit olarak dağıtılmayan bölgelerin performansını etkilemektedir. Büyük şehirlerde yaşayan insanlar ASEAN’ın varlığına ilişkin daha yüksek bir farkındalığa sahiptir ancak yalnızca birkaçı ASEAN’ın Endonezya’nın gelişimindeki rolünü ve önemini anlar. Aynı şekilde yerel yönetim yetkililerinin yalnızca birkaçı bölgelerinin ASEAN Ekonomik Topluluğu’nda rekabet etmeye hazırlanmasına yardımcı olacak politikalar oluşturmaktadır.

Merkezî hükümetin küçük bölgelerde yaşayanlarla

sosyalleşememesi, Endonezya halkının ASEAN Ekonomik Topluluğu hakkında

bilinçlenmemesinin nedenidir ve topluluğun bölgesel üretkenliği geliştirme ve sürdürme konusundaki aktif katılımını etkilemektedir. Temel olarak Endonezya’nın ASEAN Ekonomik

Topluluğu’nda rekabet etmeye hazır olması hâlâ elitist bir mesele olarak görülmektedir ve bu sadece merkezî hükümetin gündemindedir. Ancak aslında Endonezya’nın

ASEAN Ekonomi Topluluğu’ndaki başarısı yalnızca büyük şehirlerdeki insanları değil, ülke ekonomisini de etkileyecektir. Bu durumda yerel yönetimin siyasi iradesi, ASEAN Ekonomik Topluluğu bağlamında bölgenin başarısını belirlemede önemli bir faktördür.

Bazı durumlarda ASEAN Ekonomik Topluluğu ile ilgili bölgesel ve merkezî hükümetlerin politikaları, daha önce bahsedildiği gibi açık yönergelerin bulunmaması

88 nedeniyle çatışmaktadır. Örneğin, Ulusal Kalkınma Planlama Ajansı (2015) tarafından yapılan bir incelemede bildirildiği üzere 2011’de Doğu Java eyaletinin bölgesel hükümeti, yerel tuz çiftçilerinin gelirini korumak için tuz ithalatına bir yasak çıkarmıştır.

Ancak 2015’te merkezî hükümet, bir Ticaret Bakanlığı aracılığıyla tuz ithalatının sınırlama süresinin kaldırılması ve tuz ithalatçılarının yerel tuzu alma zorunluluğunu ortadan kaldıracak politikalar oluşturmuştur. Bu, yerel yönetimlerin ASEAN Ekonomik Topluluğu ile ilgili özel politikalar çıkarma girişiminin yeterli olmadığını, aynı zamanda maksimum sonuç elde etmek için kurumlar arasında iyi bir koordinasyon ve merkezî hükümetin açık yönergelerinin eşlik etmesi gerektiğini kanıtlamaktadır.

Ajanslar ve bakanlıklar arasında net koordinasyon hatlarının bulunmamasının yanı sıra ASEAN Endonezya Ulusal Sekreterliği’nin ASEAN Topluluğu’nun

Cumhurbaşkanı ve Dışişleri Bakanı’na bağlı kurumsal koordinatörü olarak görevlerini yerine getirmesindeki sorunlarından biri de finansman ve insan kaynakları eksikliğidir.

ASEAN Endonezya Ulusal Sekreterliği’nin işlevi bir Genel Müdür tarafından yürütülür ve dört kişi tarafından Genel Müdür’e yardım edilir. Ulusal Kalkınma Planlama Ajansı (2015) raporu, Endonezya hükümetinin ASEAN Endonezya Ulusal Sekreterliği’nin çalışması için bütçesinin yılda sadece 1,2 milyar IDR olduğunu belirtmektedir. Bu bütçenin çoğu, yalnızca ASEAN etkinliklerine katılmak için yeterince kullanılır ve sosyal yardımlara yönelik ulusal toplantılar için programlar veya Endonezya’nın ASEAN Ekonomi Topluluğu’ndaki rekabet gücünün kalitesinin iyileştirilmesini destekleyen diğer programlar oluşturmak için yeterince tahsis edilmemiştir.

Endonezya’nın ASEAN Ekonomik Topluluğu’nda rekabet etme kabiliyetini engelleyen bir başka kurumsal sorun da iyi yönetişimin olmamasıdır. Endonezya, geniş alanı, bol doğal kaynağı ve yoğun nüfusu nedeniyle Güneydoğu Asya’da Doğrudan Yabancı Yatırım için en uygun ülkelerden biri hâline gelmiştir. Endonezya, diğer

89 gelişmekte olan ülkeler gibi bürokrasi verimsizliğini hâlâ yaşamaktadır. Endonezyalı politikacıların yolsuzluk oranı yüksek olduğundan, hükümetinin altyapı inşa etme ve iyileştirme becerisini engellemektedir. Yolsuzluk, kamu sektöründe hâlâ Endonezya’nın en büyük sorunlarından biridir. IMD Dünya Rekabet Edebilirlik Merkezi (2018)’nin de bahsettiği gibi 2018’de Endonezya’daki en büyük sorunlardan biri, kolluk kuvvetlerinin yolsuzluğun ortadan kaldırılmasına ilişkin önemsiz etkisidir. Bunun Endonezya’yı durgun ekonomik büyümeye ve altyapı finansman açığı sorununa götürdüğüne

inanılmaktadır.

2018 Yolsuzluk Algılama Endeksi’ne göre Endonezya, bölgede yolsuzluğun en az olduğu ülke olarak 180 ülke arasında 89’uncu sırada yer aldı. Güneydoğu Asya’da en yüksek sıralar Singapur (3. sıra), Brunei Darussalam (31. sıra) ve Malezya (61. sıra)’ya aittir. Endonezya’dan sonra Filipinler (99. sıra), Vietnam (117. sıra), Myanmar, Laos (132. sıra) ve son sırada da Kamboçya (161. sıra) vardır (Transparency International, 2018).

Endonezya’nın kamu, hukuk ve ticaret sektörlerinde yolsuzluğun ortadan kaldırılmasına yönelik çabaları artırması önemlidir. Yolsuzluğa sahip olmayan veya en azından düşük düzeyde yolsuzluk olan bir hükümet, görevlerini düzgün bir şekilde yerine getirebilir; hizmet eder, ihtiyaçlarını karşılar ve insanların yaşam standartlarını iyileştirebilir. Şimdiye kadar Endonezya’nın yolsuzluğu ortadan kaldırma çabaları pek çok şekilde gerçekleştirilmiştir. Bunların en önemlilerinden biri, Yolsuzluğu Ortadan Kaldırma Komisyonu adı verilen yolsuzlukla mücadele için özel bir kurumun

kurulmasıdır.

Yolsuzluğu Ortadan Kaldırma Komisyonu, 2002 yılında Pancasila’ya ve 1945 Endonezya Cumhuriyeti Anayasası’na dayanan adil ve müreffeh bir toplum yaratmak için yolsuzluğun cezai fiillerinin ortadan kaldırılmasını göz önünde bulunduran, 2002

90 yılında 30 sayılı Kanun’a dayanılarak oluşturulmuştur. Bu nedenle yolsuzluk suçunun ortadan kaldırılmasının profesyonelce, yoğun bir şekilde ve sürekli olarak iyileştirilmesi gerekmektedir. Çünkü yolsuzluk devlet maliyesine, devlet ekonomisine zarar vermiş ve ulusal kalkınmayı engellemiştir. Temel sorunlar, öncelikle Endonezya’da kanunlara göre yolsuzluk yapanlara verilen cezaların yeterince katı olmaması ve dahası, kolluk kuvvetlerinin de yozlaşmış olmasıdır. Bu sorunlar, yolsuzluğun ortadan kaldırılması için şeffaflığı ve işbirliğini engellemektedir. Endonezya’nın ASEAN Ekonomi Topluluğu’ndaki konumu, hükümet bürokrasiyi daha şeffaf, adil, dürüst ve güçlü kanun yaptırımlarıyla yönetirse muhtemelen daha iyi olacaktır. İyi yönetişim ve daha iyi yönetim ile ilgili olarak Endonezya’nın altyapıları yalnızca büyük şehirlerde değil, bütün ülkede iyi bir şekilde geliştirildiği zaman insanların üretkenliğini ve ekonomisini artıracaktır. Başkan Jokowi, bu sorunu çözmek için Endonezya’nın altyapısını geliştirmeye başlamış ve ana vizyonlarından biri bu olmuştur. 2016 yılında Jokowi, altyapı tahsisini 2015 yılında 1,98 trilyon IDR (Indonesian Rupiah)’den 164,5 milyar ABD dolarına çıkarmıştır (Wangke, 2016).

Endonezya’nın ASEAN Ekonomik Topluluğu’ndaki önemli sorunu, vasıflı işçilerin ve kaliteli malların eksikliğidir. Endonezya’nın ASEAN’da 25 yaş ve üzerindeki işsizlik oranı 2018 yılında yüksek (%5,3) olarak kabul edilmektedir. ASEAN Ekonomi Topluluğu’na katılmasıyla Endonezyalı işçiler yalnızca ulusal işçilerle değil, aynı zamanda Güneydoğu Asya’daki diğer ülkelerden gelen işçilerle de rekabet etmektedir. Ancak çoğu Endonezyalı işçi, bölgesel düzeyde tanınacak becerilere veya sertifikaya sahip değildir. Endonezya işgücü, bilgi, beceri, tutum ve sosyal becerilere dayalı profesyonel çalışma gerektiren işgücü piyasasının ve küresel pazar rekabetinin taleplerini karşılayamamıştır. İşgücünün eğitim ve becerilerinin düşük olması, iş piyasasında düşük rekabet gücü ve pazarlık gücü ile sonuçlanmıştır (Thamrin, 2019).

91 Endonezyalı işçilerin eğitim seviyesi çoğunlukla yalnızca ilkokuldan mezun düzeyindedir. Örneğin, Merkezi İstatistik Kurumunun 2015 yılı verilerine göre Endonezya işçilerinin eğitim düzeyi şu şekildedir: Hiç okula gitmemişle (%3,63), ilkokul, ortaokul ve lise mezun olanların oranı ise sırasıyla %57,11, %28,19 ve

%11,07’dir. Endonezyalı işçilerin düşük üretkenlik ve beceri sorununu çözmek için hükümet aslında Endonezya Ulusal Yeterlilik Çerçevesini uygulamış ve Endonezya Ulusal İş Yeterlilik Standart Araçları’nı belirlemiştir. Bu araçlar temelde iş eğitimi için uygulanacak yetkinlik birimlerini tasarlamak, eğitim sonuçlarının yanı sıra bir kişinin sahip olduğu mevcut beceri ve uzmanlık düzeyini değerlendirmek için kullanılan hizmetlerdir. Ancak Endonezya halkının ASEAN Ekonomik Topluluğu hakkındaki farkındalığı henüz yüksek olmadığı için bu hizmetlerin işlevi maksimize edilememiştir.

Bu nedenle Endonezya hükümetinin ASEAN Ekonomik Topluluğu ile ilgili eğitim ve sosyalleşmeyi iyileştirmesi ve serbest piyasa bağlamında insanların rekabet gücünü nasıl artıracağı önemlidir. Ayrıca Endonezya’nın rekabet gücünü artırmanın yolu, iş eğitimleri, işçilerin kalitesini artırmaya yönelik yasalar oluşturmak ve ilgili bakanlık ve kurumların koordinasyonunu iyileştirmektir (Gunadi, 2016).

ASEAN Ekonomi Topluluğu’ndaki rekabet, Endonezya’nın mal üretiminde de uzmanlaşmasına neden olmaktadır. Aksi takdirde ithal edilen malların sayısı büyük miktarlarda Endonezya’ya gelecektir. Bu da yabancı ürünlerin daha kaliteli olması nedeniyle yerel sanayileri tehdit edecektir. Bu, Endonezya'nın ticaret açığını artıracak ve Endonezya’yı bölgedeki diğer ülkelerin pazarlama hedefi hâline getirecektir. Yüksek tüketim oranıyla biliniyor olmasına rağmen Endonezya’nın karşılaştırmalı avantajı olarak belirlenen belirli bir ürün yoktur. Endonezya çok sayıda tarımsal ürün üretmektedir ancak Güneydoğu Asya bölgesindeki en önemli ihracatçı değildir. Bu nedenle öncelikle Endonezya hükümetinin en potansiyel sektörünü belirlemesi ve bu

92 sektörün kalitesini iyileştirmek için stratejik olarak yatırım yapması gerekmektedir.

Ayrıca yerel endüstrileri ithal ürünlerden korumak için hükümetin küçük ve orta ölçekli işletmelerin yenilik yapma ve teknolojiyi doğru şekilde kullanabilmek için daha eğitimli olmalarını kolaylaştırması ve desteklemesi gerekir.

SONUÇ

Özellikle 2014-2018 yıllarında Endonezya’nın dış politikası, bölgedeki aktif rolünü artırarak ASEAN’ın lideri olmayı amaçlamıştır. Bu vizyon aslında Endonezya’nın 1967’de ASEAN kuruluşuna katılımının başlangıcından bu yana gelmiştir. Endonezya, ASEAN’ın kurucularından biri ve hatta 1992’de ASEAN Serbest Ticaret Bölgesi (AFTA)’nden esinlenen ASEAN Ekonomik Topluluğu’nun

başlatıcılarından biri olarak önemli bir rol oynamaktadır.Başlangıçta Soekarno'nun başkanlığında Endonezya çok milliyetçi görülmüş ve Güneydoğu bölgesindeki diğer ülkelerle işbirliği yapmak kolay olmamış olsa da, Endonezya dış politika tarihinin bazı önemli döneminde dış politika dinamiği daha açık ve bölgecilere dönüştürülmüştür. Bu değişiklikler özellikle Soeharto başkanlığından Susilo Bambang Yudhoyono'ya

93 gerçekleşmiştir. Örneğin, Başkan Soeharto yönetiminde Adam Malik ve yardımcılarının temsil ettiği Endonezya, ASA ve MAPHILINDO'nun başarısız olmasının ardından yeni bir bölgesel organizasyonun oluşumunu başlatanmıştır. Bu, Endonezya'nın Güneydoğu Asya bölgesinde daha aktif bir rol üstlenme politikasının başlangıcıdır.

270 milyondan fazla nüfusu ile Endonezya, tüm ASEAN üyesi arasında en yüksek GSYİH’ye sahip ülke hâline gelmektedir. Aynı zamanda Güneydoğu Asya’da en fazla işgücü ve işsizliğe sahiptir. Ekonomi sektöründe Endonezya, ASEAN'daki en büyük 5. mal ihracatçısı ve ithalatçısıdır. Endonezya ayrıca, coğrafyası ve büyük nüfusu nedeniyle ASEAN'da Yabancı Doğrudan Yatırımın en fazla alıcısı olarak 2. sırada yer almaktadır. Bununla birlikte, sosyal sektörde Singapur, Brunei Sultanlığı, Malezya ve Tayland gibi ülkeler, UNDP'nin yıllık İnsani Gelişme Endeksi'ne göre Endonezya'ya kıyasla daha iyi bir yaşam standardına sahip. Dolayısıyla, Endonezya’nın ASEAN Ekonomik Topluluğu’na katılımı hem bir nimet hem de bir felaket olabilir. Bir yandan Serbest ticaret kavramına dayalı olarak, ASEAN Ekonomi Topluluğu sayesinde

Endonezya, yerel işletmeleri daha kaliteli üretmeye teşvik eden bölgesel pazara daha kolay ve daha geniş erişime sahiptir. ASEAN Ekonomik Topluluğu gündemindeki tek pazar, yerel ürünlerin kendi ülkelerine gelen yabancı ürünlere karşı gelişmesi gerekeceğinden üye devletleri daha rekabetçi olmaktadır. Rekabette ayakta kalabilmek için işletmelerin ve ilgili tüm paydaşların daha yaratıcı, yenilikçi ve çözücü olmasını gerekmektedir. Öte yandan, Endonezyalı işletmeler ve ürünleri, düşük kaliteleri nedeniyle bölgesel ürünlerle rekabet edemezlerse, Endonezya diğer ASEAN ülkelerinin ürünlerinin pazarı haline geleceği için ticaret açığını artıracaktır.

Endonezya'yı ASEAN Ekonomi Topluluğu'nda rekabet etmeye hazırlamakla ilgili olarak hükümet, 31 Aralık 2015’te başlayan ASEAN Ekonomik Topluluğundaki Endonezya’nın ulusal çıkarlarını korumak ve yerine getirmek için birkaç anayasa

94 oluşturmuştur. Bunlardan biri, ASEAN Ekonomik Topluluğu’nun Uygulanmasına Hazırlık için Ulusal Komite’nin kurulmasına ilişkin 2014 tarihli 37 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’dir. Bu komite, ulusal düzeyde ASEAN ile ilgili tüm program ve gündemlerin ana koordinatörü olarak sorumlu olan ASEAN Endonezya Ulusal Sekreterliği’ne bağlıdır. Ancak, ASEAN Endonezya Ulusal Sekreterliği, insan kaynakları eksikliği, bütçe ve mali sorunlar ve bürokratik sistemi hakkında belirsiz kılavuz gibi işlevlerini yerine getirirken bazı sorunlarla karşılaşmıştır. Bu sorunlar nihayetinde kurumların verimsizliğine, koordinasyonun bozulmasına ve programların düşük yürütülmesine yol açmıştır. Ayrıca Endonezya’nın kamu, ticaret ve hukuk sektörlerinde yolsuzluk oranı hâlâ yüksek olduğu için iyi yönetişim kurma sorunu, ASEAN Ekonomi Topluluğu’nda iyi performans gösterme çabalarını engellemektedir.

Rekabet etme mücadelesine rağmen Endonezya ASEAN ekonomik topluluğundan olumlu sonuçlar almaktadır. Küresel ekonominin meydan okuduğu 20152016 yılı dışında Endonezya’nın mal ve hizmet ihracatı nispeten artmaktadır.

Ulusal para birimindeki sabit fiyatlarla GSYİH’si de her yıl artmaktadır. Başkan Jokowi’nin yönetimi altındaki mevcut hükümet, altyapıları inşa etmeye odaklandığı için Endonezya’ya daha fazla Doğrudan Yabancı Yatırım çekmeyi başarmıştır. Özetlemek gerekirse, Endonezya hükümetinin dikkat etmesi gereken bazı öneriler vardır. Birincisi, altyapıları iyileştirmeye odaklanmanın yanı sıra, hükümetin daha iyi bir eğitim standardı oluşturarak insan kaynaklarını iyileştirmesi gerekmektedir. İkinci olarak, bölgesel ve uluslararası kabul gören daha iyi iş eğitimi sağlamak ve son olarak, Endonezya'daki ASEAN Ekonomik Topluluğu için hem daha spesifik hem de kapsamlı bir kılavuz oluşturmak önemlidir.

95 KAYNAKÇA

Acharya, A. (2009). Constructing a Security Community in Southeast Asia: ASEAN and the Problem of Regional Order. Redwood City: Stanford University Press.

Afifah, N. (2009). Politik Luar Negeri Indonesia Era Orde Baru Tinjauan Developing Country Suatu Telaah Awal.Aplikasia. Vol. 10(2). 239-312.

Agam, S. (25 Mart 2021). “Peran Aktif Indonesia Dalam ASEAN”.

http://indonesiabaik.id/infografis/peran-aktif-indonesia-dalam-asean-1’den alındı.

Alichsan, M. D. (2019). “Non-Interference Principle or Doing Nothing? Role of ASEAN in Contemporary Geopolitical Conflicts: The Case of South China Sea

96 Dispute” (Yüksek Lisans Tezi).

https://thesis.eur.nl/pub/51325/DiazMochamad-Diaz-Al-Ichsan_MA_2018_19_SJP.pdf’tenalındı.

Anwar, D. F. (1994). Indonesia in ASEAN: Foreign Policy and Regionalism.

Singapore: Institute of Southeast Asian Studies.

Anwar, D. F. (2000). Menggagas Politik Luar Negeri Indonesia Baru. Jakarta:

Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia.

Anwar, D. F. (2016). A Journey of Change: Indonesia's Foreign Policy. Global Asia.

Vol. 4(3). 16-20.

ASEAN. (9 Ocak 2021). “Charter of the Association of Southeast Asian Nations”.

https://asean.org/asean/asean-charter/charter-of-the-association-ofsoutheast-asian-nations/’tenalındı.

ASEAN. (7 Ocak 2021). “Organisational

Structure”.https://asean.org/asean/aseanstructure/organisational-structure-2/’den alındı.

ASEAN. (7 Ocak 2021). “The Declaration of ASEAN Concord, Bali, Indonesia, 24 February 1976”. https://asean.org/?static_post=declaration-of-aseanconcord-indonesia-24-february-

1976#:~:text=UNDERTAKE%20to%20consolidate%20the%20achievemen ts,DO%20HEREBY%20DECLARE%3A&text=Each%20member%20stat e%20resolves%20to,strengthening%20national%20and%20ASEAN%20re

silience’den alındı.

97 ASEAN. (14 Ocak 2021). “Towards ASEAN Economic Community 2025: Monitoring

ASEAN Economic Integration”. https://asean.org/?static_post=towardsasean-economic-community-2025-monitoring-asean-economicintegration’danalındı.

ASEAN. (7 Ocak 2021). “Treaty of Amity and Cooperation in Southeast Asia, Indonesia, 24 February 1976”.

https://asean.org/treaty-amity-cooperationsoutheast-asia-indonesia-24-february-1976/‘dan alındı.

ASEAN. (20 Mart 2021). “ASEAN Integration Report”.

https://asean.org/storage/2019/11/ASEAN-integration-report-2019.pdf’ten alındı.

ASEAN Secretariat. (3 Eylül 2020). ”ASEAN Key Figures 2019”.

https://www.aseanstats.org/wpcontent/uploads/2019/11/ASEAN_Key_Figur es_2019.pdf‘ten alındı.

ASEAN Secretariat. (15 Aralık 2020). “ASEAN Framework Agreement For The Integratıon Of Prıorıty Sectors”.

http://agreement.asean.org/media/download/20140119111352.pdf’ten alındı.

ASEANstats. (20 Mart 2021). “ASEAN Statistical Yearbook 2020”.

https://www.aseanstats.org/wp-content/uploads/2020/12/ASYB_2020.pdf

‘ten alındı.

ASEANstats. (22 Mart 2021). “ASEAN Key Figures 2020”.

https://www.aseanstats.org/wpcontent/uploads/2020/11/ASEAN_Key_Figur es_2020.pdf ten alındı.

Badan Perencanaan Pembangunan Nasional. (14 Mart 2021).“Laporan Perkembangan Ekonomi Indonesia dan Dunia Triwulan IV 2019”.

98 https://www.bappenas.go.id/files/2715/8529/3891/Laporan_Perkembangan_

Ekonomi_Indonesia_dan_Dunia_Triwulan_IV_2019.pdf.pdf’ten alındı.

Badan Perancaan Pembangunan Nasional. (27 Mart 2021). “Reviu Kelembagaan:

Kesiapan Indonesia dalam Menghadapi Masyarakat ASEAN 2015”.

http://ditpolkom.bappenas.go.id/basedir/Kajian%20Ditpolkom/4)%20Kajia n%20Tahun%202015/Reviu%20ASEAN/160219.Ringkasan%20Kajian_Re viu%20ASEAN_submitted.pdf’tenalındı.

Badan Pusat Statistik. (21 Mart 2021). “Nilai Ekspor Menurut Negara Tujuan Utama (Nilai FOB: juta US$), 2000-2019”.

https://www.bps.go.id/statictable/2014/09/08/1010/nilai-ekspor-menurutnegara-tujuan-utama-nilai-fob-juta-us-2000-2019.html’den alındı.

Benny, G., Abdullah, K. (2011). Indonesian Perceptions and Attitudes toward the ASEAN Community. Journal of Current Southeast Asian Affairs. Vol. 30(1).

39-67.

Boas, M., Marchand, M., & Shaw, T. M. (Eds.). (2005). The Political Economy of Regions and Regionalisms. UK: Palgrave Macmillan.

Burchill, S. (2005). The National Interest in International Relations Theory. New York: Palgrave Macmillan.

Buzan, B., & Waever, O. (2003). Regions and Powers: The structure of International Security. USA: Cambridge University Press.

Cantori, L. J., & Speigel, S. (1970). The International Politics of Regions: A Comparative Approach. New Jersey: Prentice Hall Inc.

Casper, G., & Taylor, M. M. (1996). Negotiating Democracy: Transitions from Authoritarian Rule. Pittsburg: University of Pittsburg Press.

99 Connely, A. L (2014). Indonesian Foreign Policy under President Jokowi. Lowy

Institute for International Policy. 1-23.

Dariah, A. R. (2005). Perdagangan Bebas : Idealisme dan Realitas. Mimbar, Vol. 21(1):

115-126.

Dickie, R. B., & Layman, T. A. (1988). Foreign Investment and Government Policy in The Third World: Forging Common Interests in Indonesia And Beyond.

London: The Macmillan Press Ltd.

Djafar, Z. (1996). Perkembangan studi Hubungan Internasional Dan Tantangan Masa Depan. Jakarta: PT Dunia Pustaka Jaya.

Djafar, Z., Ju, M. Y., & Mariana, A. F. (2012). Peran Strategis Indonesia dalam Pembentukan ASEAN dan Dinamikanya. Jakarta: Universitas Indonesia.

Dosch, J. (2017). The ASEAN Economic Community: Deep Integration or Just Political Window Dressing?. Trans Regional and National Studies of Southeast Asia.

Vol. 5(1). 25–47.

Duong, T. B. P. (2016). “ASEAN: Bölgesel Bir Aktör Olarak Ekonomik ve Politik Etkinliğinin Incelenmesi” (Yüksek Lisans Tezi).

https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/’denalındı.

Fawcett, L., & Hurrel, A. (1995). Regionalism in World Politics: Regional Organization and International Order. Oxford: Oxford University Press.

Feraru, A. S. (2015). Asean Decísion-Making Process: Before And After The Asean Charter. Asian Development Policy Review, Vol. 4(1): 26-41.

Fified, R. H. (1979). National and Regional Interest in ASEAN Competition and Cooperation in International Politics. Singapore: ISEAS.

Fry, G. W. (2008). Global Organizations: The Association of Southeast Asian

100 Nations. New York: Chelsea House Publishers.

Gould, D. M, Ruffin, R. J, & Woodbridge, G. L. (12 Aralık 2020).” The Theory and

Practice of Free Trade”.

https://www.dallasfed.org/~/media/documents/research/er/1993/er9304a.pd f.’ten alındı.

Gunadi, A., & Wijatno, S. (2014). Perdagangan Bebas dalam Perspektif Hukum Perdagangan Internasional. Jakarta: PT. Grasindo.

Gunadi, A. (2016). ASEAN Economic Community Impact for Indonesia. Jurnal Opinio Juris, Vol.19(12).

Gyngell, A. (1982). Looking Outwards: ASEAN’s External Relations. In: Broinowski A. (Eds). Understanding ASEAN. Palgrave, London. DOI:

https://doi.org/10.1007/978-1-349-81250-9_6.

Haryono, E. (n.d). Economic Diplomacy as Indonesian Foreign Policy Orientation in 2015-2018: Challenges and Opportunities. Global Strategis. Vol. 13(2). 49-62.

Heng, P. K. (2014). The “ASEAN Way” and Regional Security Cooperation in the South China Sea. Italy: European University Institute Robert Schuman Centre for Advanced Studies.

Hettne, B. (2005). Beyond the New Regionalism. New Political Economy. Vol. 10(4).

Horn, R. C. (1973). Indonesia’s Response to Power Changing Big Power Alignment.

Pacific Affairs. Vol. 46(4).

IMD World Competitiveness Center. (31 Mart 2021). “IMD World Competitiveness

Ranking 2018”.

101

https://www.imd.org/globalassets/wcc/docs/release2018/talent-2018/id.pdf’tenalındı.

Intal, P. S., Ruddy, L., Setyadi, E., Suhud, Y., & Hapsari, T. S. (Eds.). (2017). Voices of ASEAN: What Does ASEAN Mean to ASEAN Peoples? (Vol. 2).

Indonesia: Economic Research Institute for ASEAN and East Asia (ERIA).

Intal, P. S., & Chen, L. (Eds.). (2017). ASEAN and Member States: Transformation and Integration (Vol. 3). Indonesia: Economic Research Institute for ASEAN and East Asia (ERIA).

Ismanto, I. (2017). Menuju Transformasi Sosial Masyarakat Ekonomi Asean:

Tantangan Bagi Indonesia. Transformasi Sosial menuju Masyarakat Informasi yang Beretika dan Demokratis. 268-279.

Jackson, R., & Sorensen, G. (1999). Introduction to International Relations.

Denmark: Oxford University Press.

Jayadi, B. (2 Şubat 2021). “Politik Luar Negeri Indonesia Pada Masa Pemerintahan Megawati”. https://slideplayer.info/slide/12110238/’ten alındı.

Keling, M. F., Som, H. M., Saludin, M. N., Shuib, M. S., & Ajis, M. N. (2011). The Development of ASEAN from Historical Approach. Asian Social Science. Vol.

7(7). 170.

Kementrian Perdagangan. (15 Mart 2021). “Analisis Peningkatan Perdagangan Intra ASEAN dalam Rangka Peningkatan Ekspor Indonesia”.

http://bppp.kemendag.go.id/media_content/2017/08/Analisis_Peningkatan _Intra_ASEAN_dalam_Rangka_Peningkatan_Ekspor_Nasional.pdf’ten alındı.

102 Kochhar, K., Loungani, P., & Stone, M. R. (1998). The East Asian Crisis:

Macroeconomic Development and Policy Lessons. IMF Working Paper. 1- 55.

Kudaibergeneov, Z. (2013). “The Integratıon Tendency In East Asıa: Asean At The Core Of Regıonal Processes” (Yüksek Lisans Tezi).

http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/1165 5/2581/ZHANDOS%20KUDA%C4%B0BERGENOV.pdf?sequence=1&is Allowed=y’denalındı.

Lack, A. W., Robinson, N., & Rosamond, B. (2011). New Regionalism and The European Union. USA: Routledge.

Lee Kuan Yew School of Public Policy. (14 Ocak 2021). “[Lecture] ASEAN

Economic Integration: Myth or Reality”.

https://www.youtube.com/watch?v=QD7TNPkeaRY&t=1240s’ten alındı.

Lundry, C. (2018). Assessing Indonesia’s Foreign Policy under Jokowi. Asia Policy.

Vol. 13(4). 30-35.

Mackie, J. A. C. (1974). Konfrontasi: The Indonesia-Malaysia Dispute, 1963–1966.

New York: Oxford University Press.

Mantra, D. (2011). Hegemoni dan Diskursus Neoliberalisme: Menelusuri Langkah Indonesia Menuju Masyarakat Ekonomi ASEAN 2015. Bekasi: Mantra Press.

Mansfield, E. D., & Milner, H. V. (1999). The New Wave of Regionalism.

International Organization, Vol.53.

Maria, R. S., Urata, S., & Intal, P. S. (Eds.). (2017). The ASEAN Economic

103 Community Into 2025 and Beyond(Vol. 5). Indonesia: Economic Research Institute for ASEAN and East Asia (ERIA).

Menon, J., & Lee, C. (Eds.). (2019). “An Evolving Asean Vision And Reality”.

https://www.adb.org/sites/default/files/publication/528626/evolving-aseanvision-reality.pdf’ten alındı.

Modelski, G. (1964). Indonesia and Her Neighbours, Policy Alternatives for the West. Princeton University: Centre of International Studies.

Moenir, H. D. (2012). Konektivitas ASEAN : Sebagai Sebuah Pergeseran Paradigma Dalam Proses Integrasi ASEAN. Andalas Journal of International Studies, Vol. 1(1):1-102.

Moon, C. (27 Ocak 2021). “ASEAN”.

https://www.britannica.com/topic/ASEAN'dan alındı.

Muniandy, K. (1996). Hubungan Malaysia-Indonesia 1957-1970. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka.

Nailufar, N. N. (21 Aralık 2020). “SEATO: Sejarah dan Kegagalannya”.

https://www.kompas.com/skola/read/2020/02/21/100000769/seato--sejarahdankegagalannya?page=all#:~:text=KOMPAS.com%20%2D%20Se belum%2

0ada%20ASEAN,yang%20dibentuk%20lewat%20Perjanjian%20Manila’

dan alındı.

Nesadurai, H. E. S. (2003). Globalisation, Domestic Politics and Regionalism: The ASEAN Free Trade Area. London and New York: Routledge.

Nesadurai, H. E. S. (2008). The Assoiciation of Southeast Asian Nations (ASEAN).

New Political Economy. Vol. 13(2). 225-239.